Wileńszczyzna

Wileńszczyzna (lit. Vilniaus kraštas, biał. Віленшчына), Wileńskie – terytorium leżące obecnie w granicach Litwy i Białorusi.

Obszar Wileńszczyzny utożsamianej z województwem wileńskim od średniowiecza należał do Wielkiego Księstwa Litewskiego, w 1569 roku wszedł wraz z całym państwem litewskim w skład Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a w 1791 roku oba państwa w akcie Zaręczenia Wzajemnego oficjalnie scalono w jeden państwowy organizm – Rzeczpospolitą Polską. Jednak na sejmie grodzieńskim w 1793r. całą Konstytucję 3 maja odrzucono, w późniejszych zrywach narodowych i tworzonych instytucjach nie zaprzestano odwoływania się do podziału federacyjnego dwuczłonowego (Rada Najwyższa Rządowa Litewska z 1794 r., Konfederacja Generalna Królestwa Polskiego i Komisja Rządu Tymczasowego Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1812 r.). Od XV wieku postępowała stopniowo polonizacja tego terenu, poprzez napływ ludności z ziem etnicznie polskich. Większość polskiego elementu pochodziła z Mazowsza.

Utworzona 16 lutego 1918 r. pod koniec I wojny światowej w warunkach niemieckiej okupacji Republika Litewska ogłosiła Wilno, historyczną stolicę wielonarodowego byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego, za stolicę nowego państwa, pomimo że Litwini stanowili w Wilnie jedynie 0,8-2% ludności. Rozpoczął się tym samym konflikt z Polakami, którzy, razem z Żydami dominowali w mieście i jego najbliższych okolicach. Natomiast w południowo-wschodniej części województwa wileńskiego w okresie II Rzeczypospolitej dominowali prawosławni i Białorusini (ok. 40-55%), ale w całym województwie wileńskim zdecydowanie dominowali Polacy (60%). W tym okresie identyfikowano pojęcie Wileńszczyzny ze zdominowanym przez Polaków obszarem przedrozbiorowych województw wileńskiego i trockiego.

Część obszaru Wileńszczyzny zostało przekazane Litwie przez wycofujące się wojska radzieckie w traktacie litewsko-sowieckim według zasady divide et impera (dziel i rządź), by opóźnić postępy wojsk polskich w toczącej się wojnie. W październiku 1920 roku naczelnik państwa polskiego, Józef Piłsudski, nakazał generałowi Żeligowskiemu upozorować bunt, po czym zająć Wilno i okolice. Powstało państwo Litwa Środkowa, jego proklamacja została ogłoszona przez Polaków 12 października 1920 roku. Od roku 1922 terytorium to stało się częścią państwa polskiego, gdy Sejm Litwy Środkowej przegłosował przyłączenie Litwy Środkowej do Polski jako Ziemię Wileńską. 17 grudnia 1929 roku honorowym obywatelem Wileńszczyzny został Józef Piłsudski.

W roku 1938 przywrócone zostały stosunki dyplomatyczne między Polską i Litwą. W nauce prawa międzynarodowego niesporne jest, że data nawiązania stosunków dyplomatycznych w 1938 r. stanowi ostateczne uznanie istniejącej granicy polsko-litewskiej i przynależności państwowej Wilna i Wileńszczyzny przez Republikę Litewską. Dodatkowo państwo to utworzyło w Wilnie na podstawie wymiany not z 25 stycznia 1939 r. konsulat generalny. Żadne państwo na świecie nie ustanawia na swoim terytorium własnego konsulatu. 22 sierpnia 1939 r. konsulem litewskim w Wilnie został Antanas Trimakas. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych nastąpiło pod groźbą wojny.

Po sowieckiej agresji na Polskę, Wileńszczyzna w ramach paktu o podziale Polski zawartym z III Rzeszą, znalazła się pod władzą radziecką. Mimo że Litwa nie wypowiedziała formalnie wojny państwu polskiemu, administracyjne zajęła część Wileńszczyzny (co stanowiło faktycznie okupację) i rozpoczęła rugowanie tutejszych Polaków. ZSRR przekazał rejon Litwie, w zamian za litewską zgodę na stacjonowanie 20 000 żołnierzy sowieckich na terenie tego państwa. Po II wojnie światowej Wileńszczyzna pozostała częściowo w Litewskiej SRR, a częściowo w Białoruskiej SRR, znaczna część ludności polskiej została przymusowo wysiedlona w nowe granice Polski w dwóch turach. W I turze wypędzono z Litwy około 200 tys. Polaków, a w II turze około 46 tys. Polaków.

W okresie rozpadu Związku Radzieckiego Polacy zamieszkujący południowo-wschodnią część Litewskiej SRR walczyli o autonomię Wileńszczyzny, jednak bez powodzenia.

Obecnie Wilno jest stolicą niepodległej Litwy, natomiast cała Wileńszczyzna (zarówno część litewska i białoruska) jest nadal zamieszkana przez przemieszane skupiska Polaków, Litwinów, Białorusinów i Rosjan.

• 

       województwo wileńskie I Rzeczypospolitej

• 

       Republika Litwy Środkowej

• 

       województwo wileńskie II Rzeczypospolitej

• 
  Porównanie terytorium woj. wileńskiego w IRP i IIRP
• 
  Obszar litewskich roszczeń terytorialnych wobec II RP współcześnie:

       Białoruska część Wileńszczyzny (od 1939 r.)

       Litewska część Wileńszczyzny (od 1939 r.)

       Litewska część Wileńszczyzny (od 1940 r.)

• 
  Mapa ludności polskiej na Wileńszczyźnie w 1929 r.

Zobacz też

• Polacy na Litwie
• Polacy na Białorusi
• Dzukia

Bibliografia

• M. Kowalski, Wileńszczyzna jako problem geopolityczny w XX wieku, w: P. Eberhardt (red.) Problematyka geopolityczna Ziem Polskich, Prace Geograficzne 218, IGiPZ PAN, Warszawa 2008, s. 267-296.

Linki zewnętrzne

• Podbrodzie i okolice – Wirtualna Wileńszczyzna
• Wojsko radzieckie przekazuje Wileńszyznę i Wilno dla Litwy. (wideo)