Województwo sandomierskie (I Rzeczpospolita): Różnice pomiędzy wersjami

[wersja przejrzana]

Usunięta treść Dodana treść

Jednokolumnowy

Wersja z 12:24, 30 wrz 2015

Szablon:Województwo I RP infobox Województwo sandomierskie – jednostka terytorialna Korony Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej Obojga Narodów istniejąca od XIV wieku do 1795 r., część prowincji małopolskiej. Obejmowała powierzchnię 23 860 km²^{[potrzebny przypis]} posiadając 7 powiatów. Siedzibą wojewody był Sandomierz, a sejmiki ziemskie odbywały się w Opatowie.

W Nowym Mieście Korczynie w woj. sandomierskim odbywały się sejmiki generalne dla prowincji małopolskiej.

Terytorium

Na północy sandomierskie graniczyło z województwem mazowieckim, w części poprzez rzekę Radomkę i Łukawkę. Pilica odgraniczała je od województwa rawskiego, łęczyckiego i sieradzkiego. Od południowego zachodu sandomierskie sąsiadowało z woj. krakowskim, a dalej od południowego wschodu z woj. ruskim. Od wschodu poprzez Wisłę i Wieprz graniczyło z województwem lubelskim^[1].

Po 1474 r. województwo sandomierskie obejmowało obszar o powierzchni 467,25 mil kwadratowych. W XVI wieku w województwie było 374 parafii, 100 miast i miasteczek oraz 2586 wsi. Te ostatnie miały 11465 łanów kmiecych, szlachty zagrodowej było 261^[2].

Powiaty województwa sandomierskiego wg Adolfa Pawińskiego^[3]
Powiat	Powierzchnia w mil²	Powierzchnia w km²
powiat sandomierski	114,23	6290,05
powiat wiślicki	44,14	2429,83
powiat pilzneński	72,86	4011,08
powiat chęciński	54,06	2977,00
powiat opoczyński	44,58	2454,71
powiat radomski	105,02	5782,56
powiat stężycki	32,33	1780,83
Razem (województwo)	467,25	25726,76

Historia

Należące do Małopolski woj. sandomierskie wywodziło się z dawnej piastowskiej dzielnicy książęcej, której trzon wyznaczyła wzmiankowana na przełomie XI/XII w. prowincja sandomierska. Do niej w XII wieku przyłączono: ziemię wiślicką, trzy kasztelanie nadpilickie (Małogoszcz, Żarnów i Skrzynno) oraz północne, lesiste obszary ziemi radomskiej. Woj. sandomierskie obejmowało obszary graniczące na północy z Mazowszem na dolnej Radomce (Radomierzy) i równoleżnikowym odcinku Pilicy, pozostawiając tzw. Zapilcze po stronie mazowieckiej. Granicę z woj. łęczyckim i sieradzkim wyznaczała Pilica, a z woj. krakowskim na północ od Wisły - Nidzica. Na południu woj. sandomierskie obejmowało zawiślańską część dawnej ziemi wiślickiej i dawny pow. tarnowski (później pilzneriski), w skład którego wchodził dekanat dębicki zwany leśnym. Na południowym wschodzie granica z ziemiami sanocką i przemyską biegła szerokim pasem prastarej Puszczy Sandomierskiej. Na wschodzie woj. sandomierskie niemal do schyłku średniowiecza przekraczało Wisłę i obejmowało obszerną ziemię lubelską oraz łukowską. Dopiero w r. 1474 po utworzeniu woj. lubelskiego (wydzielonego z sandomierskiego) granicę województwa sandomierskiego od ujścia Sanu do ujścia Kurówki ustalono na Wiśle. Ze względu na rozległość województwa sandomierskiego za Kazimierza IV Jagiellończyka w 1471 na prawym brzegu Wisły utworzono nowe województwo – lubelskie. W województwie sandomierskim pozostała leżąca za Wisłą lesista i ówcześnie nieskolonizowana ziemia stężycka.

W ramach pierwszego rozbioru Polski (1772) województwo sandomierskie straciło obszary na prawym brzegu Wisły – Austria zajęła w całości powiat pilzneński oraz prawobrzeżne części wiślickiego i sandomierskiego. W latach 1795–1809 do Austrii należały także tereny na lewym brzegu Wisły; w 1809 r. weszły one w skład Księstwa Warszawskiego, a następnie Królestwa Polskiego. W wyniku rozbiorów Sandomierz stał się miastem przygranicznym, tym samym dla obszarów należących do Królestwa Polskiego funkcje stołeczne przejęte zostały przez Radom i Kielce.

Powiaty

W 1397 r. część woj. sandomierskiego na lewym brzegu Wisły podzielona została na trzy powiaty: sandomierski, radomski i chęciński^[2].

Później na podstawie ksiąg poborowych uważa się, że jeszcze na początku XVI wieku województwo sandomierskie składało się z 9 powiatów: sandomierskiego, wiślickiego, chęcińskiego, opoczyńskiego, radomskiego, szydłowskiego, stężyckiego, pilzneńskiego i tarnowskiego. Dwa z nich: tarnowski i szydłowski, w ciągu XVI wieku wcielone zostały do sąsiednich: tarnowski do pilzneńskiego, a szydłowski do wiślickiego i sandomierskiego^[2].

Lucjan Tatomir podał, że woj. sandomierskie dzieliło się na 7 powiatów: sandomierski, wiślicki, pilźnieński, radomski, stężycki (ziemia stężycka), opoczyński, chęciński^[1]. Podział ten podał wcześniej Kasper Niesiecki w swoim herbarzu, zaznaczając 6 powiatów i ziemię stężycką^[4].

Zygmunt Gloger opierając się na taryfie do podymnego (w księdze podatkowej) przedstawił, że woj. sandomierskie dzieliło się na 6 powiatów: sandomierski, wiślicki, chęciński, opoczyński, stężycki i pilzneński, oraz siódma "ziemia radomska". Gloger dowodził że ziemia radomska była 3 razy większa od ziemi stężyckiej, położnej na wschodnim brzegu Wisły^[2].

Urzędy

Sandomierskie miało dwóch senatorów większych – wojewodę i kasztelana sandomierskiego. Mniejszych senatorów było siedmiu, byli to kasztelanowie: wiślicki, radomski, zawichojski, żarnowski, małogoski, połaniecki i czechowski. Każdy z powiatów miał swoich urzędników ziemskich, jedynie podkomorzy był jeden dla całego województwa. W sandomierskim było 6 starostw grodowych: sandomierskie, radomskie, chęcińskie, opoczyńskie, nowomiejskie (korczyńskie) oraz stężyckie. Do starostw niegrodowych należały m.in.: wiślickie, pilzneńskie, stopnickie, soleckie, zawichojskie, szydłowskie, przedborskie, ropczyckie, ryczywolskie, radoszyckie, małogoskie, ryckie i zwoleńskie^[2].

Na obszarze województwa działały trzy sądy ziemskie. W Sandomierzu sądzono sprawy z powiatów: sandomierskiego, wiślickiego i pilzneńskiego. W Radomiu z powiatów: radomskiego, opoczyńskiego i chęcińskiego. W Stężycy natomiast z powiatu stężyckiego. Sejmiki województwa sandomierskiego odbywały się w Opatowie. Wybierano na nich siedmiu posłów (po jednym z każdego powiatu) na sejm koronny^[2].

Zobacz też

↑ ^a ^b Lucjan Tatomir: Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski. Kraków: Drukarnia "Czasu" W. Kirchmayera, 1868, s. 156.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Część II: Podział na prowincje i województwa, Województwo Sandomierskie. W: Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: 1903.
↑ Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 3: Małopolska. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1886, s. 8.
↑ Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J.. T. I. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1846, s. 137.

Bibliografia

Sebastian Piątkowski, Radom – zarys dziejów miasta, Radom 2000, ISBN 83-914912-0-X.
Jarosław Swajdo, Między Wisłą a Pilicą. Dzieje podziałów administracyjnych w regionie kielecko-radomskim do 1975 roku, Kielce 2005, ISBN 83-88874-89-6.

Szablon:Podział I RP

[Tatomir1868-1] Lucjan Tatomir: Geografia ogólna i statystyka ziem dawnej Polski. Kraków: Drukarnia "Czasu" W. Kirchmayera, 1868, s. 156.

[Gloger1903-2] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Część II: Podział na prowincje i województwa, Województwo Sandomierskie. W: Zygmunt Gloger: Geografia historyczna ziem dawnej Polski. Kraków: 1903.

[Pawiński1886-3] Adolf Pawiński: Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 3: Małopolska. Warszawa: Księgarnia Gebethnera i Wolffa, 1886, s. 8.

[4] Herbarz polski Kaspra Niesieckiego S.J.. T. I. Lipsk: Breitkopf i Haertel, 1846, s. 137.

[1]

[2]

[3]

[4]

@@ Linia 70: / Linia 70: @@
 == Historia ==
+Należące do Małopolski woj. sandomierskie wywodziło się z dawnej piastowskiej dzielnicy książęcej, której trzon wyznaczyła wzmiankowana na przełomie XI/XII w. prowincja sandomierska. Do niej w XII wieku przyłączono: ziemię wiślicką, trzy kasztelanie
-Ze względu na rozległość województwa sandomierskiego za [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierza IV Jagiellończyka]] w [[1471]] na prawym brzegu [[Wisła|Wisły]] utworzono nowe województwo – [[województwo lubelskie (I Rzeczpospolita)|lubelskie]]. W województwie sandomierskim pozostała [[ziemia stężycka]].
+nadpilickie (Małogoszcz, Żarnów i Skrzynno) oraz północne, lesiste obszary ziemi radomskiej. Woj. sandomierskie obejmowało obszary graniczące na północy z Mazowszem na dolnej Radomce (Radomierzy) i równoleżnikowym odcinku Pilicy, pozostawiając tzw. [[Zapilcze]] po stronie mazowieckiej. Granicę z woj. łęczyckim i sieradzkim wyznaczała [[Pilica]], a z woj. krakowskim na
+północ od Wisły - [[Nidzica]]. Na południu woj. sandomierskie obejmowało zawiślańską część dawnej ziemi wiślickiej i dawny pow. tarnowski (później pilzneriski), w skład którego wchodził dekanat dębicki zwany leśnym. Na południowym wschodzie granica z ziemiami sanocką i przemyską biegła szerokim pasem prastarej Puszczy Sandomierskiej. Na wschodzie woj. sandomierskie niemal do schyłku średniowiecza przekraczało Wisłę i obejmowało obszerną ziemię lubelską oraz łukowską. Dopiero w r. 1474 po utworzeniu woj. lubelskiego (wydzielonego z sandomierskiego) granicę województwa sandomierskiego od ujścia Sanu do ujścia Kurówki ustalono na Wiśle.
+Ze względu na rozległość województwa sandomierskiego za [[Kazimierz IV Jagiellończyk|Kazimierza IV Jagiellończyka]] w [[1471]] na prawym brzegu [[Wisła|Wisły]] utworzono nowe województwo – [[województwo lubelskie (I Rzeczpospolita)|lubelskie]]. W województwie sandomierskim pozostała leżąca za Wisłą lesista i ówcześnie nieskolonizowana [[ziemia stężycka]].
 W ramach pierwszego rozbioru Polski (1772) województwo sandomierskie straciło obszary na prawym brzegu Wisły – Austria zajęła w całości powiat pilzneński oraz prawobrzeżne części wiślickiego i sandomierskiego. W latach 1795–1809 do Austrii należały także tereny na lewym brzegu Wisły; w 1809 r. weszły one w skład [[Księstwo Warszawskie|Księstwa Warszawskiego]], a następnie [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]]. W wyniku rozbiorów Sandomierz stał się miastem przygranicznym, tym samym dla obszarów należących do [[Królestwo Polskie (kongresowe)|Królestwa Polskiego]] funkcje stołeczne przejęte zostały przez [[Radom]] i [[Kielce]].