Piotr Skarga

Plik:Skarga.jpg

Piotr Skarga według Jana Matejki, fragment płótna Kazanie Skargi

Piotr Skarga

Epitafium Piotra Skargi

Tablica pamiątkowa w Krakowie

Krypta ks. Piotra Skargi w Kościele Świętych Piotra i Pawła w Krakowie

Piotr Skarga, właściwie Piotr Powęski herbu Pawęża (ur. 2 lutego 1536 w Grójcu — zm. 27 września 1612 w Krakowie) jezuita, teolog, pisarz i kaznodzieja. Był czołowym polskim przedstawicielem kontrreformacji i kaznodzieją nadwornym Zygmunta III.

Rodzina

Jego rodzice, Michał i Anna ze Świątków Powęscy, według współczesnych Skardze źródeł pochodzili ze szlachty zagrodowej, wywodzącej swe nazwisko od wsi Powązki k. Mszczonowa w ziemi sochaczewskiej. Piotr był ich najmłodszym dzieckiem; miał 3 braci i 2 siostry. Herb ród Skargów-Powęskich otrzymał dopiero od króla Zygmunta III, gdy dojrzały już kaznodzieja znalazł się w otoczeniu króla. Niechętny Skardze ogół szlachecki - nie bez podstaw - podejrzewał, że jezuita pochodził z rodziny zamożnych chłopów.

Życie i działalność

W latach 1552-1555 studiował na Akademii Krakowskiej, uzyskując stopień bakałarza na Wydziale Filozoficznym, następnie udał się do Włoch, gdzie w Rzymie w roku 1569 wstąpił do zakonu jezuitów. Powróciwszy po dwóch latach do kraju zajął się zakładaniem w Polsce kolegiów jezuickich (był między innymi pierwszy rektorem Kolegium w Poznaniu), a także działalnością filantropijną (założył w Krakowie Bank Pobożny dla ochrony ludzi przed lichwą i Arcybractwo Miłosierdzia).

W Krakowie założył lombard dla ubogich, pierwowzór instytucji charytatywnej, tzw. Komorę Potrzebnych (tj. "potrzebujących"). W roku 1564 we Lwowie przyjął święcenie kapłańskie i jako kanonik zaczął działalność kaznodziejską m.in. przy katedrze Św. Jana w Warszawie.

Był wybitnym duszpasterzem Litwy i Białorusi. Zapisał się jako założyciel wielu kolegiów jezuickich, np. w Połocku, Rydze, Dorpacie.

Był pierwszym rektorem Akademii Wileńskiej (1579-1584). Od 1588 roku przez 24 lata pełnił funkcję nadwornego kaznodziei Zygmunta III Wazy, który cenił go za wyjątkową osobowość i talenty krasomówcze. Stał się zwolennikiem ograniczenia władzy Sejmu i zwiększenia władzy królewskiej. Piętnował wady polskiej szlachty. Był przeciwnikiem przyjęcia przez Zygmunta III korony szwedzkiej. Był współtwórcą Unii Brzeskiej.

Skarga został pochowany w kościele św. Piotra i Pawła w Krakowie (istnieje legenda, że był to pochówek żywcem), gdzie jego płyta grobowa znajduje się przed wielkim ołtarzem.

W Skarbcu Muzeum Towarzystwa Jezusowego Prowincji Polski Południowej w Starej Wsi k. Brzozowa przechowywany jest relikwiarzyk z kością przedramienia ks. Piotra Skargi SJ.

Dzieła

W swojej twórczości Skarga prezentuje bogaty, ornamentacyjny styl oratorski o kunsztownej konstrukcji z wpleceniem wydarzeń polskich w prozę stylizowaną na biblijne księgi prorockie. Narrator jawi się jako profetyczny obrońca wartości i tradycji narodowej, a także wiary chrześcijańskiej. Wizerunek Skargi jako natchnionego narodowego kaznodziei utrwalili romantycy przede wszystkim Mickiewicz i Norwid, a także malarz Jan Matejko (Kazanie Skargi).

Skarga głosił kult ascezy, wskazywał na znaczenie celibatu i pielgrzymek. Reprezentując stanowisko katolickie, swoje argumenty opierał na Piśmie św., wskazując na potrzebę wykorzenienia herezji w celu odnowy silnego państwa. Był przeciwny dialogowi wyznaniowemu i tolerancji religijnej. Szczególnie atakował arian (prowadził m.in. dyskusje z pisarzem Hieronimem Moskorzewskim), których wykluczał z grona wspólnot chrześcijańskich i zarzucał im powiązania dogmatyczne z wyznawcami islamu. Polemizował także z kalwinami. Ponadto propagował ideę unii Kościoła katolickiego z Kościołem prawosławnym.

• Areopagus. To jest wykład słów ś. Pawła Apostoła Kraków, 1609;
• Artes duodecim sacramentariorum, Wilno 1582;
• Bractwo miłosierdzia, Kraków 1588;
• C. Baroniusz, Roczne dzieje kościelne, Kraków 1603 (przekład)
• Discurs na konfederacyją, Kraków 1607;
• Dziękowanie kościelne za zwycięstwo multańskie, Kraków 1600;
• Gratiae Deo actae ab ecclesia, Kraków 1601;
• Kazania na niedziele i święta całego roku, Kraków 1595, a w nich Kazania sejmowe, 1597 (traktat polityczny w formie kazań);
• Kazania o siedmi sakramentach, Kraków 1600;
• Kazania przygodne, Kraków 1610; (wybór kazań maryjnych)
• Messyjasz nowych arianów, Kraków 1612;
• Na artykuł o jezuitach zjazdu sędomierskiego odpowiedź, Kraków 1606;
• Na moskiewskie zwycięstwo kazanie, Kraków 1611;
• Na threny i Lament Theophila Orthologa, Kraków 1610;
• O jedności Kościoła Bożego pod jednym Pasterzem i o greckim od tej jedności odstąpieniu, Wilno 1577
  (drugie wydanie w 1590 pod tytułem O rządzie i jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem);
• Pokłon Panu Bogu zastępów za zwycięstwo multańskie, Kraków 1605;
• Pro Sacratissima Eucharistia contra haeresim Zwinglianam, ad Andream Volanum, Wilno 1576;
• Próba zakonu Societatis Iesu, Kraków 1607;
• Proces konfederacyjej, [Kraków] 1595;
• Proces na konfederacyją, [Kraków] 1596;
• Siedem filarów, na których stoi katolicka nauka o Przenajświętszym Sakramencie Ołtarza,[Wilno] 1582;
• Synod brzeski, Kraków 1597;
• Upominanie do Ewanielików, Kraków 1592;
• Wsiadane na wojnę kazanie, Kraków 1602;
• Wtóre zawstydzenie arianów, przeciw... Jaroszowi Moskorzewskiemu z Moskorzowa, Kraków 1608;
• Wzywanie do jednej zbawiennej wiary, Wilno 1611;
• Wzywanie do pokuty obywatelów Korony Polskiej i W. Księstwa Litewskiego, Kraków 1610;
• Zawstydzenie arianów, Kraków 1604;
• Zawstydzenie nowych arianów, Kraków 1608;
• Żołnierskie nabożeństwo, Kraków 1606;
• Żywoty świętych, Wilno 1579 (ukazało się 8 wydań za życia autora) (wyd. z 1857).

Kontrowersyjne poglądy Skargi

Jako jezuita, Skarga był wielkim przeciwnikiem konfederacji warszawskiej:

Jako ta konfederacyja czyni, jest rzecz przeciw wszystkim prawom Boskim i ludzkim, przeciw dobremu Rzeczypospolitej, przeciw sprawiedliwości, przeciw dobrym obyczajom, przeciw samemu przyrodzonemu rozumowi

Piotr Skarga, Upominanie do ewanielików, Poznań 1592, s. 7.

Legenda (być może plotka rozpowszechniana przez różnowierczych przeciwników politycznych królewskiego kaznodziei) głosi, że jakkolwiek od przemocy jako sposobu krzewienia wiary się w przeciwieństwie do m.in. Jakuba Wujka odżegnywał, tak w czasie wygłaszania jednego z kazań miał wykonać ręką ruch sugerujący pożyteczność ścinania "heretyków". Jako zwolennik, ideologiczny uczeń i polski propagator politycznych koncepcji R. Bellarmina Skarga wierzył w model monarchii teokratycznej, jednak w przeciwieństwie do swego mistrza odrzucał przymus wyznaniowy i prześladowania religijne jako środek propagandy religijnej. W swych pismach starał się unikać nawoływania do przemocy wobec różnowierców, co wyróżniało go pośród przedstawicieli polskiej kontrreformacji, ale nie ukrywał swej głębokiej niechęci wobec "heretyków". Radykalizm religijny Skargi doprowadził do jego niepopularności wśród mas szlacheckich, w wolności wyznaniowej i prawomocności konfederacji warszawskiej upatrujących jeden z czynników konstytutywnych dla "złotej wolności".

Ciekawostki

Szablon:ŹródłaPiotr Skarga prawdopodobnie zostałby świętym, ale badania wykazały, że został pochowany żywcem (w stanie śmierci klinicznej)- wskazały na to ślady odrapań na wewnętrznej stronie wieka trumny, co uniemożliwia wyniesienie go na ołtarze. W takim momencie, według opinii teologów, ów zmarły mógł w myślach przekląć Boga. Faktycznym czynnikiem decydującym o zarzuceniu możliwości kanonizacji Skargi były powody polityczne. Kaznodzieja był politycznym przeciwnikiem Habsburgów, niechęci do których niejednokrotnie dawał wyraz w swych tekstach publicystycznych. Habsburgowie zaś, konsekwentnie wspierając w dobie reformacji i kontrreformacji Watykan wpływać mogli na decyzje w tej sprawie. W XIX wieku znaczenie negatywne dla procesu kanonizacji mogła mieć patriotyczna działalność Skargi wówczas odczytywana jako prefiguracja tendencji niepodległościowych Polaków, którym ośrodek Rzymski był przeciwny. W końcu XX wiek przyniósł tendencje ekumeniczne, dla których rozwoju niekorzystnym byłoby wyniesienie na ołtarze polemisty tak nietolerancyjnego religijnie według współczesnych kryteriów.

Najbardziej znane i cenione dzieło królewskiego kaznodziei - Kazania sejmowe nie było utworem cenionym za życia twórcy. Już w latach dwudziestych XX wieku Adam Bergi dowiódł, że owe kazania nigdy nie zostały wygłoszone. Mimo kilku wznowień Kazania sejmowe nie doczekały się za życia twórcy samodzielnego wydania (ukazywały się wyłącznie jako dodatek do innych tekstów), nie odbiły się także szerszym echem w ówczesnej opinii publicznej (w przeciwieństwie do innych jego tekstów). Z rzadka wspominali o nich tylko następcy Skargi na dworze królewskim. Utwór jako pomnik polskiego języka literackiego i utwór o istotnej wartości politycznej odkryto dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, gdy polityczne proroctwa (Skarga stylizował tekst kazań na proroctwo w myśl XVI-wiecznych norm retorycznych) upadku państwa nabrały charakteru rzeczywistego zagrożenia. Niezmiennie od chwili wydania aż do połowy XX wieku ogromną poczytnością i uznaniem cieszyły się dziś już nieco zapomniane Żywoty świętych, prawdopodobnie najpopularniejsza (w przeliczeniu na procentowy udział ludności zalfabetyzowanej w społeczeństwie) polska książka wszech czasów.

Kazanie Skargi, Jana Matejki, 1862, olej na płótnie, 224 x 397 cm., Muzeum Narodowe w Warszawie. Po prawej przemawiający Skarga, pośrodku siedzi Zygmunt III

Zobacz też

• Kazanie Skargi
• Pomnik Piotra Skargi w Krakowie

Literatura

• Konstanty Wojciechowski, Piotr Skarga, Lwów 1912 [1]
• Janusz Tazbir, Piotr Skarga, szermierz kontrreformacji, 1983
• Janusz Tazbir, Świt i zmierzch polskiej reformacji, Wiedza Powszechna, Warszawa 1956.
• Janusz Tazbir, Święci, grzesznicy i kacerze. Z dziejów polskiej kontrreformacji, Warszawa 1959.
• Stanisław Obirek, Wizja kościoła i państwa w kazaniach ks. Piotra Skargi SJ, 1994.

Linki zewnętrzne

Krypta ks. Skargi pod prezbiterium kościoła św. św. Piotra i Pawła w Krakowie - panorama sferyczna
Zakon Jezuitów