Amaterasu

Amaterasu opuszczająca jaskinię

Amaterasu (jap. 天照 Świecąca na niebie), Amaterasu-ōmikami (jap. 天照大神, 天照大御神 Wielki i Święty Duch Świecący na Niebie) – japońska bogini słońca, narodzona z lewego oka boga Izanagiego i wyznaczona przez niego do panowania na Wysokiej Równinie Niebios, główne bóstwo shintō. Siostra władcy oceanu i boga burz Susanoo oraz boga księżyca Tsukuyomi. Amaterasu zesłała na ziemię swojego wnuka Ninigiego, który dał początek japońskiemu rodowi cesarskiemu. Uważana jest za dawczynię zdobyczy cywilizacji, takich jak rolnictwo, tkactwo czy budownictwo.

Narodziny Amaterasu

Według Kojiki Amaterasu narodziła się, gdy Izanagi przemywał lewe oko w trakcie oczyszczania się w wodzie morskiej po ucieczce z Krainy Ciemności. W Nihon-shoki natomiast bogini słońca przyszła na świat zaraz po tym, jak uformowały się japońskie wyspy, i była pierwszym bóstwem, które zrodziło się z ciała Izanami. Para boskich demiurgów uznała ją za swoje najbardziej udane dziecko i postanowiła powierzyć jej władzę nad Wysoką Równiną Niebios. Amaterasu wypełniła wolę rodziców, wspięła się po niebiańskiej drabinie, która w tym czasie łączyła niebo i ziemię, i odtąd sprawiedliwie panowała nad światem niebiańskich bogów.

Amaterasu otrzymała od Izanagiego sznur ozdób na szyję, które niewątpliwie były oznaką najwyższej władzy, gdyż nazwano je Mikuratana-no-kami (Duch Wywyższający i Nadający Święte Stanowisko).

Boskie rodzeństwo

Konflikt z Susanoo

Bratem zrównoważonej i spokojnej bogini słońca był stanowiący jej absolutne przeciwieństwo porywczy bóg wiatru i burzy Susanoo. Pewnego dnia postanowił on zawiadomić siostrę o swojej decyzji udania się do Krainy Ciemności i wyruszył w podróż, lecz jego gwałtowne kroki spowodowały, że zatrzęsła się ziemia, a woda w rzekach zaczęła falować. Bogini usłyszawszy zbliżającego się gościa, zaniepokojona stwierdziła, iż brat wyruszył, aby odebrać jej obszary, którymi zarządzała. Obawiając się brata, zaczęła się przygotowywać do walki. Spięła włosy po męsku i wplotła w nie klejnoty w kształcie kłów dzika, a następnie wyszła Susanoo na spotkanie przygotowana jak prawdziwy wojownik. Według Nihon-shoki bogini trzymała w ręku miecz i przywitała brata przerażającym okrzykiem.

Bóg wiatru i mórz postanowił wyjaśnić cel swojej wizyty, jednak Amaterasu podejrzewała go o podstęp, bogini uważała, że brat tak naprawdę chce odebrać jej władzę. Oskarżony o złe intencje Susanoo zaproponował sąd niebios (ukei): o zamiarach miał świadczyć charakter potomstwa, które każde z nich postanowiło powołać do życia. Bogini słońca jako pierwsza poddała się próbie, wzięła miecz brata, złamała go na trzy części, opłukała odłamki w Świętej Studni Niebios, a następnie przeżuła i wyrzuciła z siebie chuchnięciem. Z jej tchnienia powstały trzy boginie morskie: Takiribime, Ichikishimahime i Takitsuhime – ich płeć miała świadczyć o pokojowej naturze bogini. Wtedy Susanoo obmył w studni klejnoty-krzywulce, które jego siostra miała we włosach, przeżuł je, a z jego oddechu wyłoniło się pięć bóstw męskich: Oshihomimi, Amenohomi, Amatsuhikone, Ikutsuhikone i Kumanokusubi.

Amaterasu przyjęła pięć męskich bóstw jako swoje potomstwo, a Susanoo trójkę żeńskich bogiń jako swoje. Wątłe boginie utwierdziły boga wiatru i mórz w przekonaniu, że to on zatriumfował. Ogarnięty uczuciem zwycięstwa pozrywał groble oraz rowy doprowadzające wodę do pól ryżowych siostry, a następnie zanieczyścił izbę, w której bogini spożywała potrawy z pierwszych plonów. Amaterasu długo patrzyła na wybryki brata i wielkodusznie go usprawiedliwiała. Susanoo natomiast coraz bardziej wystawiał jej cierpliwość na próbę, wymyślając ciągle nowe żarty. Pewnego dnia dopuścił się okropnego czynu – przedziurawił strop w tkalni bogini i wrzucił do jej wnętrza niebiańskiego źrebca obdartego bestialsko ze skóry. Bogini przerażona tym widokiem uciekła i schowała się w niebiańskiej jaskini.

Amaterasu w niebiańskiej jaskini

Amaterasu wychodząca z jaskini

Po tym jak Amaterasu ukryła się w jaskini, na całym świecie zapanowała ciemność i uaktywniły się złe moce. Zaniepokojone bóstwa udały się w pobliże jaskini, w której ukryła się bogini słońca, do miejsca zwanego Amenokawara, i zaczęły debatować nad sposobem nakłonienia bogini do powrotu. Zwróciły się one o pomoc do do syna Takamimusubiego – boga Omoikane, który doradził, aby sprowadzić z Krainy Wiecznotrwałości koguty, które swym pianiem co rano wzywały słońce.

Bogowie posłuchali rady Omoikane i posadzili ptaki na wniesionej żerdzi. Z polecenia tego bóstwa Amatsumara i Ishikoridome wykonali również spiżowe lustro, a Tamanoya sznury klejnotów krzywulców. Następnie Futodama i Amenokoyane wyrwali wiecznie zielone drzewo sakaki i przyozdobili przygotowanymi przedmiotami. Kiedy skończyli jeden z nich trzymał w ręku przystrojone drzewko, a drugi odprawiał modły, dołączył do nich Tajikarao, który trzymał straż. Wystąpiła wówczas bogini Amenouzume, obnażyła się i zaczęła tańczyć na odwróconej kadzi, a zebrane bóstwa śmiały się głośno i klaskały.

Amaterasu zdziwiona odgłosami zabawy odsunęła nieco na bok głaz zagradzający wejście do kryjówki, a następnie zapytała, czemu bóstwa cieszą się, mimo iż ona ukrywa się, a świat został spowity w ciemnościach. Wesoła Amenouzume odpowiedziała jej, iż radują się, gdyż pośród nich znajduje się duch bardziej czcigodny niż ona. Zaciekawiona bogini wyjrzała przez szparę, lecz ujrzała tylko swoje odbicie w lustrze. Zdziwiona wysunęła głowę aby się rozejrzeć, a wtedy Tajikarao odsunął kamień zagradzający wejście do świątyni i wyciągnął Amaterasu na zewnątrz. W tym czasie Futodama szybko rozwinął za plecami bogini słońca powróz ze słomy ryżowej i zapieczętował jaskinię.

Gdy bogini opuściła pieczarę, ciemność ustąpiła i promienie słoneczne rozjaśniły cały świat. Od tej pory bogini rządziła niepodzielnie na Wysokiej Równinie Niebios, a jej brat Susanoo został wygnany na ziemię.

Relacje z Tsukiyomim

Drugim z braci Amaterasu był Tsukuyomi, bóg księżyca, który miał rządzić przypływami i odpływami morza. W przeciwieństwie do Susanoo, nie kwestionował on prawa siostry do rządzenia na Wysokiej Równinie Niebios. Pewnego dnia bogini słońca wysłała Tsukiyomiego do bogini pożywienia o imieniu Ukemochi, ta chcąc ugościć boga księżyca zaczęła wyjmować różne pokarmy ze swojego ciała. Pożywienie, które cudownie się pojawiło, zostało rozłożone na stu ofiarnych stołach. Jednak brat Amaterasu był wściekły – uznał bowiem, że boska gospodyni obraziła go, podając mu jedzenie, które zwymiotowała – i zabił ją. Gdy powrócił do swojej siostry, opowiedział jej całe zajście, a ta rozzłoszczona kazała mu odejść i nigdy nie wracać – w ten sposób Japończycy wyjaśnili sobie, dlaczego słońce i księżyc nigdy nie pojawiają się razem na niebie.

Wiesław Kotański uważał, iż bogini słońca szukała sposobu, aby drugi z jej braci odszedł z Wysokiej Równiny Niebios i sprowokowała go do popełnienia przestępstwa. Amaterasu dobrze znała praktyki Ukemochi, które wydawały się tak bardzo odrażające, że zachodziło prawdopodobieństwo rozgniewania Tsukuyomiego. Zabicie boskiej gospodyni było dobrym pretekstem dla Amaterasu, aby rozstać się z bratem, który dla podejrzliwej siostry był drugim potencjalnym konkurentem do władzy nad kosmosem.

Według Kojiki bogiem, który zabił boską gospodynię, nie był Tsukiyomi, lecz Susanoo.

Kult bogini

Amaterasu protoplastą rodu cesarskiego

Amaterasu według Kojiki powierzyła swojemu wnukowi Ninigiemu władzę nad ziemią, aby rządził w jej imieniu. W Nihon-shoki nie jest wyjaśnione, kto zesłał na ziemię wnuka Amaterasu – nie wiadomo, czy misję powierzyła mu babka, czy też dziadek Takamimusubi, czczony później na dworze cesarskim jako bóstwo rolnictwa. Prawnukiem Ninigiego był Jimmu – pierwszy cesarz Japonii.

Głównym powodem uznawania bogini za protoplastę rodu cesarskiego może być fakt, że według niektórych mitów od Takamimusubiego wywodziły się pozostałe rody na archipelagu. Badacze zwracają uwagę na to, iż kult bogini słońca jest stosunkowo późny i najprawdopodobniej pochodzi od istniejących wcześniej mitów solarnych. Oprócz rodu cesarskiego, żaden inny ród nie pochodził od Amaterasu, co uzasadnia jego wyjątkową pozycję.

Przedmiotami mającymi potwierdzić pochodzenie rodu panującego były przedmioty, które Amaterasu wręczyła swojemu wnukowi. Trzema cennymi skarbami, które otrzymał od bogini słońca Ninigi były: lustro (Yata no kagami), klejnoty-krzywulce (Yasakani magatama) oraz święty miecz (Kusanagi no tsurugi).

Drzewo genealogiczne

Drzewo genealogiczne przedstawia pochodzenie rodu cesarskiego od bogini słońca. Amaterasu uznała pięć bóstw męskich, które powstały z jej klejnotów, za swoje potomstwo, jednym z tych bogów był Oshihomimi, który był ojcem Ninigiego, który został zesłany przez boginię słońca na ziemię, aby zaprowadzić tam porządek. W narodzinach Oshihomimiego miał bez wątpienia swój udział także Susanoo, stąd przyjmuje się, iż również on jest przodkiem rodziny cesarskiej, bądź przynajmniej jest z nią spokrewniony.

Izanagi

Izanami

Inni bogowie

Amaterasu

Tsukuyomi

Susanoo

Takamimusubi

Toyoakitsushi

Oshihomimi

Ōyamatsumi

Watatsumi

Ninigi

Konohanasakuya

Tenazduchi

Ashinadzuchi

Otohime

Hoori

Hoderi

Hosuseri

Kushiinada

Tamayori-bime

Ugayafukiaezu

Suseri-bime

Ōkuninushi

Inahi

Mikenu

Itsuse

Airahime

Jimmu

Himetataraisuzu

Tagishimimi

Kasumimi

Kawamata-bime

Kamununakawamimi

Hikoyai

Kamuyaimimi

Pozycja bogini w panteonie bóstw

Norinaga Motoori wiele czasu poświęcił analizie mitów o Amaterasu zastanawiając się, czemu bogini słońca zajmuje najwyższą pozycję w hierarchii shintō, skoro inne bóstwa pojawiły się przed nią i przyczyniły się do powstania archipelagu. Założyciel szkoły narodowej zwracał uwagę na to, że Amaterasu nie stworzyła „drogi bogów”, lecz tylko ją podtrzymywała, gdy Izanagi przekazał jej władzę nad Wysoką Równiną Niebios.

Żadne bóstwo w mitologii japońskiej nie było wszechstronne i wszechwiedzące, każde z bóstw posiadało swoją dobrą i złą stronę. Amaterasu przedstawiana była jako bogini wieczna, łaskawa i miłosierna, która oświetlała cały świat. Motoori podkreślał, iż życie na ziemi może się rozwijać tylko dzięki łaskawości bogini słońca i dlatego inne kraje m.in. Indie i Chiny, korzystały z jej błogosławieństw. Z czasem kult słońca został połączony z kultem ducha ryżu, gdyż bogini słońca została uznana za tą, która obdarza ludzi pożywieniem. Według uczonego bogini stała również na straży ładu i harmonii, co najlepiej potwierdza scena ukrycia się jej w jaskini – gdy słońce zniknęło ze świata, nastała ciemność i ujawniły się wszystkie złe moce oraz wydarzyło się wiele nieszczęść.

Amaterasu zgodnie z przekazami była łagodna i miłosierna, zachowywała spokój nawet, gdy Susanoo zanieczyścił jej izbę, a wszystkie jego żarty starała się usprawiedliwić. Dopiero widok śmierci zmusił ją do ucieczki i ukrycia w jaskini, a gdy opuściła kryjówkę, nie ukarała swojego brata, zrobili to inni bogowie zamieszkujący Wysoką Równinę Niebios.

Świątynie poświęcone Amaterasu

Ise Jingū

Jeden z kilku "wyjątkowych chramów" (betsugū) w chramie Ise

Ise Jingū (jap. 伊勢神宮 Ise-jingū) jest chramem shintō poświęconym bogini Amaterasu; znajduje się w japońskim mieście Ise w prefekturze Mie. Według oficjalnej chronologii, chramy zostały wzniesione w 4 roku p.n.e., lecz większość historyków datuje je o kilkaset lat później, podając najczęściej rok 690 jako datę budowy pierwszego chramu w Ise w jego obecnym kształcie. Według legendy Naikū zostało zbudowane przez Yamatohime-no-mikoto.

Najwyższy kapłan lub kapłanka chramów Ise musi pochodzić z rodziny cesarskiej.

Hibiya Daijingū

Hibiya Daijingū, zwana również Tōkiō Daijingū, jest świątynią zbudowaną w 1880 r. w Tokio, aby mieszkańcy stolicy mogli oddawać cześć Amaterasu, protoplastce rodu cesarskiego. Dzięki tej inicjatywie nie musieli już wyruszać w podróż do głównego przybytku, który po dziś dzień znajduje się w mieście Ise na półwyspie Kii, odległym o blisko 500 kilometrów od stolicy. W tokijskiej świątyni oddaje się cześć także innym bóstwom: bogini żywności Toyouke oraz trójcy pierwszych bóstw, które pojawiły się na Wysokiej Równinie Niebios: Amenominakanushiemu, Takamimusubiemu oraz Kamimusubiemu.

Kapłanki Amaterasu

W imieniu cesarza cześć Amaterasu oddawała kapłanka nazywana saigū, która wyznaczana była na okres panowania jednego cesarza, po jego śmierci lub abdykacji odwoływano ją z tej funkcji. Saigū wyznaczana była spośród księżniczek krwi odznaczającej się zdrowiem i urodą, odwołując się do wróżb. Powołanie do służby uznawane było za wolę nieba, a wybrane kobiety nie mogły odmówić przyjęcia godności. Kapłanki musiały być dziewicami i w czasie pobytu w Ise były zobowiązane zachować czystość rytualną. Po zwolnieniu z pełnionej funkcji i powrocie na dwór mogły wyjść za mąż i mieć dzieci.

Kapłanka nie była wysyłana do Ise zaraz po wstąpieniu władcy na tron, wcześniej musiała przejść liczne ceremonie oczyszczania i przygotować się do nowej roli. W tym czasie uczyła się specjalnego języka kapłanek, w którym słowa kojarzone ze skalaniem były zastępowane innymi na zasadzie szyfru. Później za pomocą proroctw przeznaczano na siedzibę kapłanki jeden z budynków pałacowych, który od tego czasu zwany był Shosai'in. Ósmego miesiąca księżycowego następnego roku służby kapłanka udawała się do swojej nowej, specjalnie dla niej zbudowanej siedziby zwanej Nonomiya, która znajdowała się poza pałacem cesarskim i przebywała tam kolejny rok. Każdego pierwszego dnia miesiąca oddawała cześć bogini Amaterasu ze swojego pałacu, zaś ostatniego dnia ósmego miesiąca księżycowego wyruszała ze swoim orszakiem do Ise. Z tej okazji w całym kraju odprawiano ceremonie oczyszczania i wprowadzano zakaz grzebania zmarłych.

Kapłanka mogła zostać odwołana ze stanowiska z kilku powodów, które mogłyby zaszkodzić jej pozycji. Jednym z nich było okrycie się hańbą. Znany jest przypadek kapłanki Iwakumy, która prowadziła romans z księciem Umarakim. Innym powodem mogła być choroba, której skutki były widoczne (na przykład wypadanie włosów). Po odwołaniu kapłanki nie wyznaczano nowej za panowania tego samego cesarza. W historii Japonii zdarzały się też przypadki samobójstw kapłanek – podobno Takuhata, córka cesarza Yūryaku, z powodu oszczerstw, których padła ofiarą, wyniosła ze świątyni święte lustro, zakopała je, a następnie się powiesiła.

Boski wysłannik

Yatagarasu (jap. 八咫烏 Kruk Znakomicie Trafiający) jest ptakiem bogini słońca Amaterasu. Przedstawiany najczęściej pod postacią trójnogiego kruka, aczkolwiek ilość jego nóg nie została nigdzie potwierdzona. W mitach Yatagarasu występuje jako wysłannik bogini, który był latającym przewodnikiem cesarza Jimmu podczas jego kampanii mającej na celu podbicie wschodnich ziem Japonii. Według kronik ptak udawał się na zwiady i negocjował w imieniu przyszłego cesarza.

Wpływ buddyzmu na kult Amaterasu

Na skutek wpływu buddyzmu na pierwotne wierzenia Japończyków Amaterasu została uznana za przejaw bodhisattwy Kannon lub Buddy Mahavairoćany (jap. Dainichi) będącego – zgodnie z doktryną buddyzmu ezoterycznego – najważniejszą istotą oświeconą.

Poświęcona Amaterasu świątynia Ise Jingū nie stała się jednak miejscem kultu buddyjskiego. W 698 r. zbudowano na jej terenie buddyjską świątynię, ale rozebrano ją w 722 r., ponieważ gwałtowny tajfun, który nawiedził to miejsce, został zinterpretowany jako oznaka gniewu bogini z powodu wtargnięcia obcego przybysza na teren jej przybytku. Według innej legendy Amaterasu obiecała Marze, demonowi będącemu zaciekłym przeciwnikiem buddyzmu, że w jej świątyni nie będzie żadnych elementów mogących kojarzyć się z tą religią. Uczyniła tak jedynie po to, by móc chronić buddyzm w innych częściach kraju.

Amaterasu w kulturze popularnej

• W filmie Onmyoji II główny bohater za pomocą swojego tańca ma doprowadzić do powrotu bogini Amaterasu na ziemię.
• Manga Dream Saga opiera się na historii zniszczonej ziemi, gdzie Susanoo pożera Amaterasu. Na ziemi żyje dziewczynka imieniem Yuuki, która jest jedyną osobą mogącą ocalić słońce przed zniszczeniem.
• Amaterasu to nazwa statku kosmicznego w anime Starship Operators.
• Jednym z bohaterów mangi Five Star Stories jest bóg światła o imieniu Amaterasu.
• W mandze i anime Naruto członkowie klanu Uchiha mogą opanować jutsu Amaterasu.
• W grze Castlevania: Aria of Sorrow atak sanktuarium Amaterasu służy do wywołania zaćmienia.
• W grze Ōkami głównym bohaterem gry jest biały wilk o imieniu Amaterasu. Postać ta pojawia się również w dwóch innych grach: Marvel vs. Capcom 3: Fate of Two Worlds i Ultimate Marvel vs. Capcom 3.
• W grze Shin Megami Tensei: Persona 4 ostateczną postacią Yukiko Amagi jest Amaterasu.
• W grze karcianej Cardfight Vanguard znajduje się karta "CEO Amaterasu".

Bibliografia

• Jolanta Tubielewicz: Mitologia Japonii. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1980. ISBN 83-221-0109-0. Brak numerów stron w książce
• Agnieszka Kozyra: Mitologia Japońska. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2011. ISBN 978-83-262-1002-0. Brak numerów stron w książce
• Wiesław Kotański: Japońskie opowieści o bogach. Warszawa: Iskry, 1983. ISBN 83-207-0196-1. Brak numerów stron w książce