Ambrozja (roślina)

Ambrozja
	; Ambrozja trójdzielna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Asteroideae
Rodzaj	ambrozja
	Nazwa systematyczna
	Ambrosia L.; Sp. Pl. 987. 1 Mai 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Ambrosia maritima L.
Synonimy
	Franseria Cav.; Gaertneria Medik.; Hymenoclea Torr. & A. Gray; Xanthidium Delpino; Xanthium L.;
	Franseria Cav.; Gaertneria Medik.; Hymenoclea Torr. & A. Gray; Xanthidium Delpino; Xanthium L.;
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Ambrozja (Ambrosia L.) – rodzaj roślin należący do rodziny astrowatych (Asteraceae). Obejmuje 45 gatunków^[5]. Naturalnie występują one na obu kontynentach amerykańskich (od Alaski po Patagonię), przy czym największe ich zróżnicowanie jest w Ameryce Północnej^[6] (w USA i Kanadzie rosną 22 gatunki^[7]). Jeden tylko gatunek rośnie w Starym Świecie – ambrozja nadmorska Ambrosia maritima występująca w basenie Morza Śródziemnego^[5]^[8]. Kilka gatunków jest szeroko rozprzestrzenionych na innych kontynentach jako rośliny inwazyjne^[8]^[6]^[5]. W Polsce dwa gatunki są antropofitami zadomowionymi – ambrozja bylicolistna A. artemisiifolia i zachodnia A. psilostachya, a jeden (ambrozja trójdzielna A. trifida) jest gatunkiem przejściowo dziczejącym^[9].

Są to rośliny wiatropylne, wytwarzające wielkie ilości pyłku, który jest silnym alergenem – na obszarach występowania ambrozji (np. w USA) należą one do głównych przyczyn kataru siennego. Ambrosia maritima zawiera laktony będące silnymi moluskocydami i wykorzystywana jest na wielką skalę jako środek ślimakobójczy. Gatunek ten służy też do aromatyzowania likierów. Silnie allelopatycznie na glony, bakterie nitryfikacyjne i najwyraźniej też trawy działa ambrozja zachodnia. A. peruviana dostarcza zielonego barwnika. Różne gatunki wykorzystywane są jako lecznicze^[10], także do wywoływania poronień^[11].

Nazwa rodzajowa utworzona została z greckiego słowa ἀμβροσία ambrosía znaczącego pokarm bogów, przy czym przyczyna jego wyboru jest niejasna^[7].

Morfologia

Pokrój: Rośliny zielne (jednoroczne i byliny) oraz krzewy, osiągające od 10 cm do ponad 4 m wysokości. Pędy zwykle rozgałęzione, prosto wzniesione, podnoszące się lub płożące, często z kłączami^[7], czasem silnie rozrastającymi się, tak że jeden genet pokrywać może setki m² (np. w przypadku ambrozji zachodniej)^[12].
Liście: Naprzeciwległe, często w dalszej części pędów skrętoległe, ogonkowe lub siedzące, o zróżnicowanym kształcie – od równowąskich i nitkowatych do jajowatych i rombowatych, często pierzasto lub dłoniasto podzielone, nagie lub owłosione, często gruczołkowate^[7].
Kwiaty: Męskie i żeńskie zebrane w osobne koszyczki, wyrastające na tej samej roślinie (→ jednopienność) lub rzadziej na różnych roślinach (→ dwupienność)^[12]^[7]. W przypadku roślin jednopiennych koszyczki męskie wyrastają skupione w wydłużonych groniastych lub kłosopodobnych kwiatostanach złożonych w szczytowych częściach pędów. Koszyczki męskie są krótkoszypułkowe i zwieszone, z reguły liczne, drobne, rozmieszczone pojedynczo w kwiatostanie złożonym lub skupione w jego obrębie w pęczkach. Koszyczki żeńskie wyrastają w kątach liści i zawierają pojedyncze kwiaty żeńskie (rzadko jest ich kilka^[7]). Okrywa kwiatostanów męskich jest zrosłolistkowa (z wolnymi końcami listków) i miseczkowata, w kwiatostanach żeńskich okrywa drewnieje i tworzy skorupę otaczającą kwiat, a później owoc^[12]. Kwiaty męskie, których w koszyczku jest zwykle od kilku do 20^[12] (rzadziej więcej^[7]) mają korony rurkowate^[8], białawe do fioletowawych^[7] i niemal wolne pylniki^[12]. Ze szczytu koszyczka żeńskiego na zewnątrz wystają znamiona^[12].
Owoce: Niełupki pojedyncze, jajowate do wrzecionowatych^[7], bez puchu kielichowego^[7]^[8], zamknięte w zdrewniałej okrywie koszyczka, u niektórych gatunków ciernistej^[12]^[7] lub oskrzydlonej^[7].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z plemienia Heliantheae podrodziny Asteroideae z rodziny astrowatych Asteraceae^[4]. W obrębie plemienia klasyfikowany jest do podplemienia Ambrosiinae Less., do którego należy m.in. iwa Iva, partenium Parthenium i rzepień Xanthium^[13].

Wykaz gatunków^[5]

Ambrosia acanthicarpa Hook.
Ambrosia acuminata (Brandegee) W.W.Payne
Ambrosia ambrosioides (Delpino) W.W.Payne
Ambrosia arborescens Mill.
Ambrosia artemisiifolia L. – ambrozja bylicolistna
Ambrosia artemisioides Meyen & Walp.
Ambrosia bidentata Michx.
Ambrosia bryantii (Curran) W.W.Payne
Ambrosia camphorata (Greene) W.W.Payne
Ambrosia canescens A.Gray
Ambrosia carduacea (Greene) W.W.Payne
Ambrosia chamissonis Greene
Ambrosia cheiranthifolia A.Gray
Ambrosia chenopodiifolia (Benth.) W.W.Payne
Ambrosia confertiflora DC.
Ambrosia cordifolia (A.Gray) W.W.Payne
Ambrosia cumanensis Kunth
Ambrosia deltoidea (Torr.) W.W.Payne
Ambrosia dentata (Cabrera) M.O.Dillon
Ambrosia divaricata (Brandegee) W.W.Payne
Ambrosia dumosa (A.Gray) W.W.Payne
Ambrosia eriocentra (A.Gray) W.W.Payne
Ambrosia flexuosa (A.Gray) W.W.Payne
Ambrosia grayi (A.Nelson) Shinners
Ambrosia × helenae Rouleau
Ambrosia hispida Pursh
Ambrosia humi León de la Luz & Rebman
Ambrosia ilicifolia (A.Gray) W.W.Payne
Ambrosia × intergradiens W.H.Wagner
Ambrosia johnstoniorum Henrickson
Ambrosia linearis (Rydb.) W.W.Payne
Ambrosia magdalenae (Brandegee) W.W.Payne
Ambrosia maritima L. – ambrozja nadmorska^[14]
Ambrosia microcephala DC.
Ambrosia monogyra (Torr. & A.Gray) Strother & B.G.Baldwin
Ambrosia nivea (B.L.Rob. & Fernald) W.W.Payne
Ambrosia pannosa W.W.Payne
Ambrosia × platyspina (Seaman) Strother & B.G.Baldwin
Ambrosia polystachya DC.
Ambrosia psilostachya DC. – ambrozja zachodnia
Ambrosia pumila A.Gray
Ambrosia salsola (Torr. & A.Gray) Strother & B.G.Baldwin
Ambrosia sandersonii S.L.Welsh
Ambrosia scabra Hook. & Arn.
Ambrosia tenuifolia Spreng.
Ambrosia tomentosa Nutt.
Ambrosia trifida L. – ambrozja trójdzielna
Ambrosia velutina O.E.Schulz

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-12-09] (ang.).
↑ Ambrosia. [w:] Index Nominum Genericorum [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-12-09].
↑ ^a ^b Genus: Ambrosia L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-12-09].
↑ ^a ^b ^c ^d Ambrosia L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-12-09].
↑ ^a ^b Ambrosia Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-12-09].
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l John L. Strother: Ambrosia Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-12-09].
↑ ^a ^b ^c ^d Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., D.M. Moore, Valentine D.H., Walters S.M., Webb P.W.: Flora Europaea. Vol. 4. Cambridge i in.: Cambridge University Press, 1984, s. 142-143. ISBN 0-521-08717-1.
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 31, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 39, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ Cheryl Lans. Ethnomedicines used in Trinidad and Tobago for reproductive problems. „J Ethnobiol Ethnomed.”. 3, 13, 2007. DOI: 10.1186/1746-4269-3-13.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Tadeusz Tacik: Ambrosia L. Ambrozja. W: Flora Polski. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T.12. Bogumił Pawłowski, Adam Jasiewicz (red.). Warszawa, Kraków: PAN Instytut Botaniki, PWN, 1971, s. 351-352.
↑ K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. Vol. VIII. Flowering Plants. Eudicots: Asterales. Berlin, Heidelberg, New York: Springer-Verlag, 2007, s. 444. ISBN 978-3-540-31050-1.
↑ Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Ludmiła Karpowiczowa (red.). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 160.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-12-09] (ang.).

[3] Ambrosia. [w:] Index Nominum Genericorum [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2020-12-09].

[grin-4] Genus: Ambrosia L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-12-09].

[powo-5] Ambrosia L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-12-09].

[china-6] Ambrosia Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-12-09].

[america-7] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l John L. Strother: Ambrosia Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2020-12-09].

[tutin-8] Tutin T.G., Heywood V.H., Burges N.A., D.M. Moore, Valentine D.H., Walters S.M., Webb P.W.: Flora Europaea. Vol. 4. Cambridge i in.: Cambridge University Press, 1984, s. 142-143. ISBN 0-521-08717-1.

[checklist-9] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 31, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[mabb-10] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 39, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[11] Cheryl Lans. Ethnomedicines used in Trinidad and Tobago for reproductive problems. „J Ethnobiol Ethnomed.”. 3, 13, 2007. DOI: 10.1186/1746-4269-3-13.

[tacik-12] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Tadeusz Tacik: Ambrosia L. Ambrozja. W: Flora Polski. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T.12. Bogumił Pawłowski, Adam Jasiewicz (red.). Warszawa, Kraków: PAN Instytut Botaniki, PWN, 1971, s. 351-352.

[kubitzki-13] K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. Vol. VIII. Flowering Plants. Eudicots: Asterales. Berlin, Heidelberg, New York: Springer-Verlag, 2007, s. 444. ISBN 978-3-540-31050-1.

[slownik-14] Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Ludmiła Karpowiczowa (red.). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973, s. 160.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]