Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka

Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka
Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы
Азербайджанская Советская Социалистическая Республика
	republika radziecka
	1920–1991
Godło	Flaga
	Hymn: Hymn Azerbejdżańskiej SRR;
	Dewiza: Бүтүн өлкәләрин пролетарлары, бирләшин!; Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!; (Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!)
Państwo	ZSRR
Siedziba	Baku
Data powstania	28 kwietnia 1920
Data likwidacji	30 sierpnia 1991
Powierzchnia	86 600 km²
Populacja ; • liczba ludności	; 7 037 900
• gęstość	81,3 os./km²
Języki urzędowe	azerski, rosyjski
	Położenie na mapie;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka, Azerbejdżańska SRR, radziecki Azerbejdżan (ros. Азербайджанская Советская Социалистическая Республика, azer. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası/Азәрбајҹан Совет Сосиалист Республикасы) – jedna z republik związkowych ZSRR.

Powołanie republiki

Republika została ustanowiona w 1920 roku w wyniku najazdu Rosji Radzieckiej na niepodległą Demokratyczną Republikę Azerbejdżanu, powołaną w 1918 roku po rozpadzie Imperium Rosyjskiego.

Osobny artykuł: Radziecki podbój Azerbejdżanu.

Przynależność państwowa

W marcu 1922 Azerbejdżańska SRR weszła w skład Federacyjnego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich Zakaukazia jako jedna z czterech republik (łącznie z Abchaską SRR, Gruzińską SRR i Armeńską SRR). W grudniu 1922 Związek ten został przekształcony w Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką (Zakaukaską FSRR), która z dniem 30 grudnia 1922 weszła jako współzałożyciel w skład nowo utworzonego ZSRR.

Po rozwiązaniu Zakaukaskiej FSRR w roku 1936 Azerbejdżańska SRR stała się republiką związkową bezpośrednio wchodzącą w skład ZSRR.

5 lutego 1991 Rada Najwyższa Azerbejdżańskiej SRR postanowiła o zmianie nazwy kraju na Republikę Azerbejdżanu^[1], a 30 sierpnia 1991 o niepodległości republiki^[2].

Terytorium i granice

W początkach władzy radzieckiej (1922) terytorium Azerbejdżańskiej SRR zostało powiększone kosztem Gruzińskiej SRR o rejon Zakatały (wraz z Biełokanem i Qax)^[3]. Zmiany granicy z Gruzją okazały się trwałe.

W latach 1922–1924 ustalano też przebieg granic między Armeńską SRR a Azerbejdżańską SRR^[4]. Ostatecznie w skład Azerbejdżańskiej SRR weszły dwie autonomiczne jednostki: od 1923 roku Nagorno-Karabachski Obwód Autonomiczny oraz (od 1924 roku) Nachiczewańska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka.

W latach 1923–1930 istniały również przejściowo jednostki administracyjne, w których początkowo planowano autonomię dla zamieszkujących je Kurdów; tzw. Czerwony Kurdystan istniał najpierw jako ujezd (1923–1929), a następnie efemeryczny okręg kurdyjski (1930)^[4]. Ośrodkiem administracyjnym terenów kurdyjskich był Laçın.

Osobny artykuł: Powiat kurdystański.

Zmiany granicy armeńsko-azerskiej następowały także w latach 1925–1936 (na rzecz Armenii przekazano rejon jeziora Arpi, jednak głównie były to zmiany powiększające tereny pod władztwem Azerbejdżańskiej SRR kosztem Armenii)^[4].

W 1946 roku władze Azerbejdżańskiej SRR zaangażowały się w tworzenie separatystycznej republiki na terenie sąsiadującego Iranu.

Osobny artykuł: Kryzys irański (1946).

Od 1988 do ogłoszenia niepodległości w 1991

W 1988 roku rozpoczęły się zamieszki na tle etnicznym (m.in. Masakra w Sumgaicie), a następnie otwarty konflikt między Armeńską SRR a Azerbejdżańską SRR.

Osobny artykuł: I wojna o Górski Karabach.

W 1988 powstał Ludowy Front Azerbejdżanu, będący początkowo organizacją akceptowaną przez władze komunistyczne na fali pieriestrojki i głasnosti, następnie mającą charakter masowego ruchu opozycyjnego wobec władzy radzieckiej. W styczniu 1990 w czasie manifestacji Frontu głoszone były coraz bardziej radykalne hasła antyrządowe, w tym wezwania do siłowego obalenia rządu Komunistycznej Partii Azerbejdżanu^[5]. 13 stycznia 1990 wiec Frontu w Baku zmienił się w antyormiański pogrom^[6]. W pogromie Ormian zginęło od 66 do 86 osób, zaś 200-300 zostało rannych.

W kolejnych dniach co bardziej radykalni działacze Frontu otwarcie wzywali do wysiedlenia Ormian z Azerbejdżańskiej SRR, a kierownictwo organizacji nie potrafiło panować nad tymi wystąpieniami^[7]. W celu stłumienia ruchu kierowanego przez Front w dniach 19–20 stycznia 1990 wojska radzieckie przeprowadziły pacyfikację Baku, w której zginęły 132 przypadkowe osoby cywilne, zaś ponad 600 zostało rannych^[8].

Osobny artykuł: Czarny Styczeń.

Na fali wydarzeń ze stycznia 1990 roku nowym I sekretarzem partii komunistycznej został Ayaz Mütəllibov, który we wrześniu 1990 zapewnił zwycięstwo partii komunistycznej wygraną w wyborach, a w marcu 1991 zorganizował referendum, w którym ludność republiki wypowiedziała się w sprawie pozostawania państwa w ZSRR. Głosowanie, przy wysokiej frekwencji (74,9%), zakończyło się oficjalnie wynikiem 93,3% za status quo^[9].

Od lutego 1991 kraj funkcjonuje jako Republika Azerbejdżanu. Niepodległość została ogłoszona po klęsce w sierpniu 1991 puczu moskiewskiego; we wrześniu rozpisano wybory, w których wybrano pierwszego prezydenta republiki. Rozwiązanie ZSRR 8 grudnia 1991 na mocy układu białowieskiego nie miało dla nowego państwa praktycznego znaczenia (choć nie dopełniono procedur wystąpienia z ZSRR), jednak 21 grudnia Azerbejdżan przystąpił do Wspólnoty Niepodległych Państw.

Komunistyczna Partia Azerbejdżanu

11 lutego 1920 w Baku odbył się półlegalny zjazd, na którym utworzono Komunistyczną Partię Azerbejdżanu, która stała się partią rządzącą przez cały okres istnienia republiki. Na kongresie dominowali liczebnie działacze lewicowej partii Hümmət i to oni objęli w nowej partii zdecydowaną większość stanowisk kierowniczych^[10]. Byli działacze tej organizacji odgrywali w Komunistycznej Partii Azerbejdżanu znaczącą rolę do czasów objęcia stanowiska I sekretarza partii przez Mir Cəfər Bağırova i wielkiej czystki, gdy zostali poddani zmasowanym represjom i w zdecydowanej większości skazani na śmierć po sfingowanych procesach^[11].

Komunistyczna Partia Azerbejdżanu ogłosiła samorozwiązanie w 1991 roku, a jej ostatni pierwszy sekretarz Ayaz Mütəllibov w październiku 1991 został prezydentem państwa.

Jeden z wcześniejszych pierwszych sekretarzy partii, Heydər Əliyev (pełniący tę funkcję w latach 1969–1982), został jednym z pierwszych prezydentów Azerbejdżanu po odzyskaniu niepodległości (dwie kadencje w latach 1993–2003; po zakończeniu kadencji funkcję prezydenta objął jego syn İlham Əliyev).

Pierwsi sekretarze Komitetu Centralnego Komunistycznej Partii Azerbejdżanu

Mirzə Davud Hüseynov: kwiecień–lipiec 1920
Wiktor Nanejszwili: czerwiec–wrzesień 1920
Jelena Stasowa: wrzesień 1920
Władimir Dumbadze: wrzesień–październik 1920
Grigorij Kaminski: 1920–1921
Siergiej Kirow: 1921–1925
Ruhulla Axundov: 1925–1926
Lewon Mirzojan: 1926–1929
Nikołaj Gikało: 1929–1930
Władimir Połonski: 1930–1933
Ruben Rubenow: 1933
Mir Cəfər Bağırov: 1933–1953
Mir Teymur Yaqubov: 1953–1954
İmam Mustafayev: 1954–1959
Vəli Axundov: 1959–1969
Heydər Əliyev: 1969–1982
Kamran Bağırov: 1982–1988
Əbdürrəhman Vəzirov: 1988–1990
Ayaz Mütəllibov: 1990–1991

Przypisy

↑ Закон Азербайджанской ССР «Об изменении в наименовании Азербайджанской ССР» z 5 kutego 1991, № 4-ХII (ros.) [dostęp 2016-12-29].
↑ Декларация ВС Азербайджанской Республики О восстановлении государственной независимости Азербайджанской Республики 30 sierpnia 1991, № 179-ХII (ros.) [dostęp 2016-12-29].
↑ Andrew Andersen (Э. Андерсен), Тающая Грузия: Территориальные изменения в годы установления и закрепления советской власти (1921-1922) na http://www.conflicts.rem33.com/GEORGIA.htm (ros.) [dostęp 2016-12-27].
↑ ^a ^b ^c Andrew Andersen, George Egge, Armeno-Azerbaijani Territorial Dispute And The Formation of The USSR (1920-1936): How The Time Bomb Was Planted na www.conflicts.rem33.com [dostęp 2016-12-29].
↑ Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 165. ISBN 978-83-7780-532-9.
↑ Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 162–164. ISBN 978-83-7780-532-9.
↑ Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 166. ISBN 978-83-7780-532-9.
↑ Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 171 i 174. ISBN 978-83-7780-532-9.
↑ Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 141. ISBN 83-7436-037-2.
↑ Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 85–86. ISBN 83-7436-037-2.
↑ Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 113–115. ISBN 83-7436-037-2.

[1] Закон Азербайджанской ССР «Об изменении в наименовании Азербайджанской ССР» z 5 kutego 1991, № 4-ХII (ros.) [dostęp 2016-12-29].

[2] Декларация ВС Азербайджанской Республики О восстановлении государственной независимости Азербайджанской Республики 30 sierpnia 1991, № 179-ХII (ros.) [dostęp 2016-12-29].

[3] Andrew Andersen (Э. Андерсен), Тающая Грузия: Территориальные изменения в годы установления и закрепления советской власти (1921-1922) na http://www.conflicts.rem33.com/GEORGIA.htm (ros.) [dostęp 2016-12-27].

[Egge-4] Andrew Andersen, George Egge, Armeno-Azerbaijani Territorial Dispute And The Formation of The USSR (1920-1936): How The Time Bomb Was Planted na www.conflicts.rem33.com [dostęp 2016-12-29].

[5] Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 165. ISBN 978-83-7780-532-9.

[kw162-6] Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 162–164. ISBN 978-83-7780-532-9.

[7] Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 166. ISBN 978-83-7780-532-9.

[8] Piotr Kwiatkiewicz: Przemiany polityczne w Azerbejdżanie. Od republiki radzieckiej do współczesnego państwa. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2013, s. 171 i 174. ISBN 978-83-7780-532-9.

[az141-9] Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 141. ISBN 83-7436-037-2.

[10] Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 85–86. ISBN 83-7436-037-2.

[11] Tadeusz Świętochowski: Azerbejdżan. Warszawa: TRIO, 2006, s. 113–115. ISBN 83-7436-037-2.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]