Dzień Zmarłych
 Tradycyjny ołtarz ku czci zmarłych | |
| Dzień |
1 i 2 listopada |
|---|---|
| Państwa | |
| Typ święta |
religijno-etniczne |
| Upamiętnia |
zmarłych |
| Znaczenie |
oddawanie czci pozagrobowemu życiu zmarłych i więzom rodzinnym |
| Inne nazwy |
Dzień Zmarłych |
| Podobne święta | |
Dzień Zmarłych, Día de Muertos (hiszp.) – religijno-etniczne święto meksykańskie, czczące pozagrobowe życie zmarłych i więzy rodzinne. Obchodzone jest w wigilię święta (1 listopada) i 2 listopada w powiązaniu z katolickimi świętami Zaduszek (Día de los Fieles Difuntos) i Wszystkich Świętych (Todos los Santos). Jest obchodzone głównie w Meksyku, lecz zakorzeniło się również w Stanach Zjednoczonych za sprawą meksykańskiej diaspory[1]. Święto obchodzone jest także w różnej formie, nie zawsze tożsamej z obchodami meksykańskimi, w Ameryce Centralnej oraz innych krajach Ameryki Łacińskiej[2].
W 2003 roku obchody meksykańskiego Dnia Zmarłych zostały proklamowane arcydziełem ustnego i niematerialnego dziedzictwa ludzkości, a w 2008 roku wpisane na listę niematerialnego dziedzictwa UNESCO[3].
Pochodzenie
[edytuj | edytuj kod]Wedle wielu historyków, w tym najważniejszej, państwowej instytucji historycznej w Meksyku, Narodowego Instytutu Antropologii i Historii (Instituto Nacional de Antropología e Historia, INAH), wbrew popularnej nawet w samym Meksyku opinii o przedhiszpańskim rodowodzie święta, współczesne meksykańskie obchody Día de Muertos mają głównie korzenie europejskie[4][5][6].
Poszczególne zwyczaje charakterystyczne dla dzisiejszych obchodów Dnia Zmarłych w Meksyku (tj. przekonanie o powrocie dusz do świata żywych podczas święta, pozostawianie posiłków dla zmarłych, czuwanie na cmentarzach, charakterystyczne słodycze sprzedawane z tej okazji, w tym te w kształcie ludzkich kości itp.) były lub są elementami tradycji hiszpańskiej oraz szerzej europejskiej[7] (por. Dziady, słodycze sprzedawane pod cmentarzami w dzień Wszystkich Świętych: pańska skórka, miodek turecki, szczypka).
Uroczystości 1 i 2 listopada pojawiły się w Meksyku w XVI wieku, tuż po podboju hiszpańskim, i były obchodzone w pierwszych kościołach założonych przez franciszkanów w Texcoco, Tlaxcali czy w mieście Meksyk[4]. Obchody, podobnie jak inne święta katolickie, zostały narzucone rdzennym społecznościom przez katolickich misjonarzy, którzy w swoich kronikach podkreślają niezwykłą reakcję na nowe święto wśród rdzennej ludności, która pomimo materialnego ubóstwa wykazywała się głębią religijną utożsamianą przez misjonarzy z gorliwością pierwszych chrześcijan[4].
Badacze podkreślają, że praktyki związane z kultem przodków wśród społeczności przedhiszpańskich z terenów dzisiejszego Meksyku pozostają dzisiaj „niemal zupełnie nieznane”, mają też one głównie charakter znaleziskowy, archeologiczny i ciężko mówić o ciągłości tradycji do czasów współczesnych[4]. Antropolodzy dopuszczają jednak wersję o rdzennych, ludowych naleciałościach, które czyniłyby z obchodów Día de Muertos tradycję w pewnym stopniu synkretyczną, szczególnie biorąc pod uwagę tradycje lokalne – w poszczególnych regionach, a nawet miejscowościach i wsiach obchody potrafią się różnić o elementy miejscowe, głównie właśnie ludowe. Podkreślają jednocześnie, że udział tradycji nieeuropejskich jest zazwyczaj jednak mniejszościowy (Orlando Casares Contreras z INAH mówi, że Día de Muertos to w 80-90% święto pochodzenia europejskiego)[6].
W czasach kolonii święto uchodziło za w pełni katolickie[8], teza o przedhiszpańskich korzeniach pojawiła się dopiero w XX wieku[9][8]. Świadomie rozpowszechniania przez polityków[9], głównie w latach 20. i 30. XX wieku[10][8][9], była częścią nacjonalistycznej propagandy, która starała się podkreślać unikalność kultury Meksyku: odcinać od tradycji europejskiej i czasów kolonii, a podkreślać spadek po kulturach przedhiszpańskich[10][11][8].
Tradycja przedhiszpańska
[edytuj | edytuj kod]Kult przodków na ziemiach dzisiejszego Meksyku ma co najmniej 3000 lat. Meszikowie (Aztekowie) oddawali im cześć podczas 9. miesiąca kalendarza słonecznego Xiuhpohualli – miesiąca zwanego Tlaxochimaco (narodziny kwiatów), wypadając na początek sierpnia. Festiwal był w gestii bogini Mictecacíhuatl, żony boga Mictlantecuhtli, Władcy Krainy Zmarłych, znanej jako "Królowa Śmierci". Obchody skupiały się, podobnie jak i dziś, na czci dzieci i drogich bliskich, którzy odeszli. W epoce prekolumbijskiej nagminnie kolekcjonowano tu czaszki jako trofea wojenne i wystawiano je na pokaz podczas rytuałów symbolizujących życie i śmierć (tzw. tzompantli).
Czaszeczki (Calaveritas)
[edytuj | edytuj kod]Znane również pod mianem "rymowanek" (rimas), są to krótkie (zazwyczaj czterowierszowe) satyryczne skecze o ludzkich czaszkach, lub ryciny (litografie) czaszek, wykwintnie poprzebieranych ludzkich szkieletów, itp. Chodzi tu o:
- Rimas (rymowanki) – nazywane także "czaszkami", są to specyficzne wiersze, w których personifikacja śmierci szydzi sobie z charakterystycznych lub wyolbrzymionych cech ludzi obecnie żyjących. Przyjęło się żartować w ten sposób z ludzi u władzy, polityków, itd. Śmierć nabiera osobowość czy karykaturę danej żyjącej osoby i prawi rymowanki zza grobu (czyli już pośmiertnie).
- Litografie, przeważnie rylca José Guadelupe Posady, mimo że niewykonane specjalnie z okazji Dnia Zmarłych, jednak tradycyjnie są kojarzone z tym świętem, z uwagi na cechujące je aluzje do personifikacji śmierci.
Symbolika
[edytuj | edytuj kod]
- Ludzkie czaszki zrobione z cukru (calaveras de dulce), często doprawione tequillą, czekoladą czy szarłatem wyniosłym (amarantusem), opatrzone imionami zmarłych (jak i czasami imionami osób nadal żyjących, jako niewinny dowcip w istocie nieobrażający takiego "zmarłego"). Są spożywane przez rodzinę i przyjaciół.
- Chleb zmarłych (pan de muerto) jest specjalnym wypiekiem ze słodkiego ciasta z jajkiem, o przeróżnym kształcie, od prostych, zaokrąglonych bułek do czaszkopodobnych, poprzez figurki zajączków z piszczelami, pokrytych lukrem.
- Kwiaty. Podczas 1 i 2 listopada, rodziny zazwyczaj doprowadzają do porządku i dekorują kwiatami groby bliskich wymyślnymi wieńcami z róż, słoneczników, jak i innymi kwiatami. Lecz najważniejszym jest tu rodzima meksykańska aksamitka wzniesiona (cempaxóchitl, cempasúchil lub cempazúchil – Tagetes erecta, turek), hodowana przez prekolumbijskich Azteków, zwana w Meksyku Kwiatem Zmarłych (Flor de Muertos). Nazwa cempaxóchitl jest stosowaną hiszpańską transkrypcją nazwy kwiatu w języku nahuatl, a zempoalxochitl – transkrypcją angielską, dosłownie: "dwadzieścia kwiatów". Aksamitce tej przypisuje się moc wzywania i prowadzenia dusz osób zmarłych do ołtarzy ku ich czci. Niemal wszystkie groby są odwiedzane podczas tego święta.
- Ołtarze ku czci zmarłych i pielgrzymki cmentarne. Według tradycji dusze dzieci powracają na cmentarze podczas odwiedzin wykonanych przez ich rodziny pierwszego listopada, a dusze dorosłych – drugiego. W przypadku niemożności złożenia odwiedzin u grobu, z powodu jego braku, czy z powodu przemieszczenia się rodziny z dala od rodzinnego cmentarza, wznosi się ołtarze w domach o specyficznym i detalicznym składzie rytualnych ofiar (ofrenda, w liczbie mnogiej ofrendas). Są to m.in. przygotowane potrawy, chleb zmarłych, szklanki z wodą; a dla dusz dorosłych zmarłych – butelki z mezcalem, tequilą, pulque czy atole (gorącym napojem opartym na skrobi kukurydzianej, często czekoladowym), cygara; natomiast, dla dusz dzieci – nawet zabawki. Zestaw ofrendas jest umieszczany przy portretach zmarłych, otoczonych zapalonymi woskowymi świeczkami zwanymi veladora (w liczbie mnogiej veladoras).
Wesołość
[edytuj | edytuj kod]W tradycji meksykańskiej, Dzień Zmarłych jest radosną okazją, bowiem zmarli nadal egzystują, a ich dusze, wywołane i naprowadzone pąkami aksamitek, współucztują, ciesząc się w towarzystwie swoich świętujących rodzin.
W kulturze
[edytuj | edytuj kod]Día de Muertos jest motywem przedstawionym w filmie animowanym z 2017 roku produkcji Pixara pod tytułem Coco[12]. Podczas meksykańskiego Dnia Zmarłych rozgrywa się także akcja animacji Księga życia (2014)[13] oraz Salma w krainie dusz (2019)[14].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rebekah Mejorado, Traditions and Change: The Transformation of Día de los Muertos in the United States [online], Smithsonian American Art Museum [dostęp 2025-03-01] (ang.).
- ↑ Regina Marchi, Day of the Dead in Latin America and the United States [online], Berkley Center for Religion, Peace and World Affairs, 2 listopada 2018 [dostęp 2025-03-01] (ang.).
- ↑ UNESCO ICH: Indigenous festivity dedicated to the dead. [dostęp 2013-11-18]. (ang.).
- ↑ a b c d Victor Joel Santos Ramírez, El origen del Día de Muertos [online], Instituto Nacional de Antropología e Historia, 20 października 2023 [dostęp 2025-03-01] (hiszp.).
- ↑ Celebración de Día de Muertos no tiene nada de prehispánico: INAH [online], El Sol de México | Tribuna de San Luis, 24 października 2018 [dostęp 2025-03-01] (hiszp.).
- ↑ a b Ilse Noh, Día de Muertos, de origen europeo adoptado en México, no prehispánico [online], Diario de Yucatán, 31 października 2024 [dostęp 2025-03-01] (hiszp.).
- ↑ Stanley Brandes, Sugar, Colonialism, and Death: On the Origins of Mexico's Day of the Dead, „Comparative Studies in Society and History”, 39 (2), University of California, Berkeley, 1997, s. 270–299, ISSN 0010-4175 [dostęp 2025-03-01] (ang.).
- ↑ a b c d Czaszka w koronie. O meksykańskim Święcie Zmarłych, [w:] Ola Synowiec, Dzieci szóstego słońca: w co wierzy Meksyk, Wydanie II poprawione, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne, 2021, s. 15-38, ISBN 978-83-8191-313-3 [dostęp 2025-03-01].
- ↑ a b c ¿Lázaro Cárdenas 'inventó' el Día de Muertos? Esto dice investigadora del INAH [online], Milenio, 26 października 2023 [dostęp 2025-03-01] (hiszp.).
- ↑ a b Ruth Hellier, Embodying Mexico: tourism, nationalism & performance, Currents in Latin American & Iberian music, New York: Oxford University Press, 2011, całość, ISBN 978-0-19-534036-5 [dostęp 2025-03-01].
- ↑ Jennifer Jolly, Creating Pátzcuaro, creating Mexico: art, tourism, and nation building under Lázaro Cárdenas, Joe R. and Teresa Lozano Long (red.), wyd. 1a ed, Austin: University of Texas Press, 2018, całość, ISBN 978-1-4773-1420-3 [dostęp 2025-03-01].
- ↑ Coco | Film | 2017. [dostęp 2023-02-19].
- ↑ Księga życia (opis filmu), „Filmweb” [dostęp 2023-08-19].
- ↑ Salma w krainie dusz (opis filmu), „Filmweb” [dostęp 2023-08-19].