Dziwonia duża

Dziwonia duża
	Carpodacus rubicilla
	(Güldenstädt, 1775)
	; Samiec, zdjęcie wykonane w Stepancminda, Gruzja
	; Samica, zdjęcie wykonane w stanie Sikkim, Indie
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	łuszczakowate
Podrodzina	łuskacze
Plemię	Carpodacini
Rodzaj	Carpodacus
Gatunek	dziwonia duża
Synonimy
	Loxia rubicilla Güldenstädt, 1775;
	Loxia rubicilla Güldenstädt, 1775;
Podgatunki
	C. r. rubicilla (Güldenstädt, 1775); C. r. diabolicus (Koelz, 1939); C. r. kobdensis (Sushkin, 1925); C. r. severtzovi Sharpe, 1886;
	C. r. rubicilla (Güldenstädt, 1775); C. r. diabolicus (Koelz, 1939); C. r. kobdensis (Sushkin, 1925); C. r. severtzovi Sharpe, 1886;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Dziwonia duża^[3] (Carpodacus rubicilla) – gatunek małego ptaka z rodziny łuszczakowatych (Fringillidae). W czterech podgatunkach występuje w górskich obszarach centralnej Azji i na Kaukazie. Nie jest zagrożony wyginięciem.

Taksonomia

Po raz pierwszy gatunek opisał Johann Anton Güldenstädt w 1775 na podstawie holotypu z Kaukazu. Nowemu gatunkowi nadał nazwę Loxia rubicilla. Do opisu sporządzonego w łacinie dołączona była tablica barwna opatrzona numerem XII^[4]. Obecnie (2021) Międzynarodowy Komitet Ornitologiczny (IOC) umieszcza dziwonię dużą w rodzaju Carpodacus. Wyróżnia 4 podgatunki^[5]. Dziwonia łuskowana^[3] (C. (r.) severtzovi) była uznawana za odrębny gatunek ze względu na różnice w upierzeniu, środowisku życia i prawdopodobnie także i głosie^[6]. Badania DNA nie potwierdziły tego. Dziwonie łuskowane ze wschodniej Azji mogły oddzielić się od kaukaskich ptaków z podgatunku nominatywnego około 400 tys. lat temu (0,05–0,91 mln lat temu)^[7]. Ptaki z północno-zachodnich Indii oraz temat różnorodności przedstawicieli podgatunku C. r. diabolicus wymagają dalszych badań^[6].

Niekiedy można spotkać się z polską nazwą zwyczajową „dziwonia kaukaska” w odniesieniu do tego gatunku^[8]. Była ona niegdyś w użyciu w odniesieniu do dziwonii dużej, począwszy od Polskiego nazewnictwa ptaków świata Mielczarka i Cichockiego (1999)^[9], jednak według obecnego, aktualizowanego na bieżąco źródła dotyczącego polskiego nazewnictwa jest to błędem. Nazwa „dziwonia kaukaska” odnosi się do jednego z podgatunków dziwonii zwyczajnej (Erythrina erythrinus kubanensis), zaś właściwą nazwą dla C. rubicilla jest dziwonia duża^[3].

Podgatunki i zasięg występowania

IOC wyróżnia następujące podgatunki^[5]:

C. r. rubicilla (Güldenstädt, 1775) – dziwonia duża^[3] – centralny i wschodni Kaukaz w południowo-zachodniej części Rosji, północnej Gruzji i północnym Azerbejdżanie^[6]
C. r. diabolicus (Koelz, 1939) – północno-wschodni Afganistan, zachodni Pamir i Góry Ałajskie^[6]
C. r. kobdensis (Sushkin, 1925) – południowo-wschodnia Rosja (Tuwa, Republika Ałtaju, Sajany) oraz zachodnia Mongolia na południe po północno-zachodnie Chiny (północny Sinciang); w zimie również wschodni Kazachstan^[6]
C. r. severtzovi Sharpe, 1886 – dziwonia łuskowana^[3] – wschodni i południowo-wschodni Kazachstan (centralny Tienszan, Ałatau Dżungarski), wschodni Kirgistan (wschodni Pamir), południowo-zachodnie i zachodnio-centralne Chiny (zachodni i południowo-zachodni Sinciang, południowy i wschodni Tybet, Qinghai i Syczuan, prawdopodobnie również północna prowincja Gansu), również północny Pakistan (od Czitral na wschód po Gilgit), Ladakh na wschód po północny Nepal i północno-wschodnie Indie (przynajmniej do Sikkim), prawdopodobnie również centralny Afganistan; zimą odwiedza również zachodni i południowy Tadżykistan^[6]

Morfologia

Długość ciała wynosi 19–21 cm, masa ciała 40–48,5 g^[6]. Jest to stosunkowo duży łuszczak, rozmiarami podobny łuskowcowi (Pinicola enucleator). Upierzenie jest dosyć ciemne. Występuje dymorfizm płciowy. U samca ciemię i spód ciała mają barwę ciemnoczerwoną, z malinowym odcieniem, upstrzone białymi kropkami. Okolice oka i kantarek ciemniejsze^[8]. Grzbiet bardziej piaskowobrązowy^[10]. Zwraca uwagę długi ogon i mocny, jasny dziób. Upierzenie samicy w większości jest brązowoszare, intensywnie kreskowane, z ciemniejszym kantarkiem i okolicami oka. Samiec podczas swojego pierwszego lata wygląda jak samica^[8]. Większość różnic między przedstawicielami poszczególnych podgatunków dotyczy nasycenia barwy różowej i czerwonej u samców, różnic w ubarwieniu dzioba i wymiarów poszczególnych części ciała, są to cechy bardzo trudne do dostrzeżenia w terenie^[11]. Długość skrzydła u przedstawicieli nieokreślonych podgatunków wynosi 113,5–121,5 mm u samców (105–112,5 mm u samicy (u C. r. severtzovi odpowiednio 116–123 i 111–121 mm), długość ogona 86–91 mm u samców i 83–92 mm u samic, długość dzioba (od nasady w czaszce) 18–20 mm u samców i 19–20 mm u samic^[11].

Ekologia i zachowanie

Dziwonie duże zamieszkują wysokie góry, najchętniej okolice lodowców z jałowymi, nasłonecznionymi stokami z obecnymi głazami, gdzie jest obfitość nasion mniszków. To ptaki osiadłe, jedynie zimą schodzą na niższe wysokości (1000 m n.p.m. lub niżej). Gniazdują powyżej 2500 m n.p.m., przeważnie 3000 m n.p.m.^[8] W obrębie Kaukazu występują między 2500 a 3500 m n.p.m., dalej na wschodzie 3630–5000 m n.p.m.^[11] W Nepalu odnotowywano je na wysokości 2660–4900 m n.p.m.^[10] Na zimowiskach w Kazachstanie pojawiają się w stadach liczących do 30–50 osobników. W kilku miejscach w tym kraju prawdopodobnie gniazdują, w 1960 znaleziono gniazdo na wysokości 4100 m n.p.m.^[12] Podczas zimowania w stadach tych ptaków mogą pojawiać się inne dziwonie, w tym dziwonia ciemnolica (C. rubicilloides). Poza sezonem lęgowym najczęściej widywane są pojedynczo lub w parach. Żerują na ziemi lub w krzewach, żywią się głównie nasionami niewielkich roślin oraz krzewów Caragana^[11], niekiedy jedzą także jagody i owady^[13].

Lęgi

Okres lęgowy trwa od końca maja do końca sierpnia. Przeważnie występuje jeden lęg, być może na Kaukazie więcej^[6]. Gniazdo umiejscowione jest w szczelinie skalnej lub na niskim krzewie, rzadko również w opuszczonych budynkach. Budulec stanowią cienkie gałązki, łodygi roślin i fragmenty korzeni, mchy, trawy, włosie i sierść. Zniesienie liczy 4–5 jaj^[13], mają barwę niebieską i pokryte są drobnymi kropkami^[12].

Status

IUCN uznaje dziwonię dużą za gatunek najmniejszej troski (LC, Least Concern). Według informacji z 2016, populacja na Kaukazie miała zmniejszyć się w wyniku niszczenia środowiska życia tych ptaków. Z lat 90. pochodzi informacja o zmniejszaniu się liczebności w europejskiej części zasięgu ze względu na niszczenie środowiska bogatego w rokitniki (Hippophae rhamnoides), stanowiące źródło pokarmu, oraz zagrożenie ze strony wieszczków (Pyrrhocorax graculus). Do tego ptaki na zimowiskach miały być odławiane celem trzymania ich jako ptaków ozdobnych^[13].

Przypisy

↑ Carpodacus rubicilla, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ Carpodacus rubicilla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Carpodacini Bonaparte, 1853 (wersja: 2021-07-12). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-12-12].
↑ J. A. Güldenstädt. Sex Avium Descriptiones. „Novi commentarii Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae”. 19, s. 464–465, 1774 (1775).
↑ ^a ^b F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v11.2). [dostęp 2021-12-12]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Clement, P.: Great Rosefinch (Carpodacus rubicilla). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-29)].
↑ Tietze, D.T., Päckert, M., Martens, J., Lehmann, H. & Sun, Y.-H.. Complete phylogeny and historical biogeography of true rosefinches (Aves: Carpodacus). „Zoological Journal of the Linnean Society”. 169 (1), s. 215–234, 2013. DOI: 10.1111/zoj.12057.
↑ ^a ^b ^c ^d Lars Svensson: Przewodnik Collinsa. Ptaki. Wyd. II. warszawa: MULTICO, 2017, s. 388–389. ISBN 978-83-7763-406-6.
↑ P. Mielczarek & W. Cichocki. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. 40, zeszyt specjalny, 1999.
↑ ^a ^b Birds of Nepal: Field Ecology, Natural History and Conservation. T. 2. Steven Simpson Books, 2001, s. 89. ISBN 978-0-9524390-9-7.
↑ ^a ^b ^c ^d Peter Clement: Finches and Sparrows. A&C Black, 2010, s. 289–290. ISBN 978-1-4081-3530-3.
↑ ^a ^b Great Rosefinch. Carpodacus rubicilla (Güldenstädt, 1775). Kazakhstan Birdwatching Community. [dostęp 2018-03-10].
↑ ^a ^b ^c Great Rosefinch Carpodacus rubicilla. BirdLife International. [dostęp 2018-03-10].

Linki zewnętrzne

Zdjęcia, nagrania głosów i krótkie filmy. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).

[itis-1] Carpodacus rubicilla, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[iucn-2] Carpodacus rubicilla, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).

[mk-3] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Plemię: Carpodacini Bonaparte, 1853 (wersja: 2021-07-12). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2021-12-12].

[oryg-4] J. A. Güldenstädt. Sex Avium Descriptiones. „Novi commentarii Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae”. 19, s. 464–465, 1774 (1775).

[ioc-5] F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): IOC World Bird List (v11.2). [dostęp 2021-12-12]. (ang.).

[hbwa-6] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h Clement, P.: Great Rosefinch (Carpodacus rubicilla). [w:] del Hoyo, J., Elliott, A., Sargatal, J., Christie, D.A. & de Juana, E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive [on-line]. 2016. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-11-29)].

[dna-7] Tietze, D.T., Päckert, M., Martens, J., Lehmann, H. & Sun, Y.-H.. Complete phylogeny and historical biogeography of true rosefinches (Aves: Carpodacus). „Zoological Journal of the Linnean Society”. 169 (1), s. 215–234, 2013. DOI: 10.1111/zoj.12057.

[collins-8] Lars Svensson: Przewodnik Collinsa. Ptaki. Wyd. II. warszawa: MULTICO, 2017, s. 388–389. ISBN 978-83-7763-406-6.

[nps-9] P. Mielczarek & W. Cichocki. Polskie nazewnictwo ptaków świata. „Notatki Ornitologiczne”. 40, zeszyt specjalny, 1999.

[nepal-10] Birds of Nepal: Field Ecology, Natural History and Conservation. T. 2. Steven Simpson Books, 2001, s. 89. ISBN 978-0-9524390-9-7.

[gb-11] Peter Clement: Finches and Sparrows. A&C Black, 2010, s. 289–290. ISBN 978-1-4081-3530-3.

[kz-12] Great Rosefinch. Carpodacus rubicilla (Güldenstädt, 1775). Kazakhstan Birdwatching Community. [dostęp 2018-03-10].

[birdlife-13] Great Rosefinch Carpodacus rubicilla. BirdLife International. [dostęp 2018-03-10].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]