Kajetan Mühlmann
| |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| SS-Standartenführer | |
| Przynależność polityczna | |
| Sekretarz stanu w rządzie Generalnego Gubernatorstwa | |
Kajetan Mühlmann także Kaj lub Kai (ur. 26 czerwca 1898 w Uttendorfie, zm. 1958 w Monachium) – austriacki historyk sztuki, polityk nazistowski, SS-Standartenführer, sekretarz stanu oraz kierownik Głównego Wydziału Nauki i Oświaty Rządu Generalnego Gubernatorstwa (Hauptabteilung Wissenschaft und Unterricht der Regierung des Generalgouvernements).
Był także szefem organizacji o nieformalnej nazwie „Dienststelle Mühlmann” („biuro Mühlmanna”). Pełniła ona funkcję izby rozrachunkowej („Clearingstelle”) w obrocie zrabowanymi dziełami sztuki[1] w czasie II wojny światowej w Austrii, Polsce[2][3], Holandii, Belgii oraz Francji[4].
Rodzina
[edytuj | edytuj kod]Urodził się 26 czerwca 1898 roku w Uttendorfie w pobliżu Zell am See w Austrii. Po śmierci ojca jego matka wyszła za mąż ponownie za kuzyna ojca. Rodzina liczyła łącznie ośmioro dzieci, z których sześcioro dożyło dorosłości. Brat Mühlmanna Josef w okresie III Rzeszy był funkcjonariuszem gestapo.
Życiorys
[edytuj | edytuj kod]Dorastał w rodzinnym gospodarstwie i chodził do szkoły w Salzburgu[5]. Jako 17-latek w 1915 roku zgłosił się na ochotnika do służby w czasie I wojny światowej. Wielokrotnie został odznaczony. W 1918 roku został poważnie ranny, a w ranę wdała się infekcja, która negatywnie odbiła się na jego zdrowiu. Po rekonwalescencji powrócił do Wiednia, gdzie zapisał się do partii narodowo-socjalistycznej[6].
W 1922 roku rozpoczął studia historii sztuki na uniwersytetach w Innsbrucku oraz Wiedniu, które ukończył w 1926 roku doktoratem „Barock Brunnen und Wasserkunst in Salzburg” (Barokowe fontanny i wodotryski w Salzburgu)[6][7]. Po studiach powrócił do Salzburga, gdzie zaangażował się w ochronę lokalnych zabytków sztuki. Pełnił ponadto funkcję z zakresu public relations pracując jako Propagandaleiter Festiwalu w Salzburgu[7][6]. W okresie tym poznał siostry Hermanna Göringa, co w późniejszym okresie pomogło mu w karierze[8].
W czerwcu 1933 roku autorytarny kanclerz Engelbert Dollfuß zdelegalizował działalność narodowych socjalistów w Austrii, za co w lipcu 1934 roku został zamordowany przez jednego z nazistowskich bojówkarzy. Działalność nazistów na terenie Austrii została wówczas całkowicie zakazana, a wielu aktywistów partyjnych aresztowano. W 1935 roku zatrzymany został również Mühlmann, którego oskarżono o zdradę państwa oraz przynależność do partii nazistowskiej. W trakcie procesu zmieniono kwalifikację czynu ze zdrady na „przynależność do tajnego stowarzyszenia”, a wcześniejszy wyrok 20 lat pozbawienia wolności zmniejszono. Wkrótce jednak został zwolniony i pełnił funkcję kuriera pomiędzy działaczami rozbitego ruchu nazistowskiego w Austrii a nazistami w Niemczech, głównie w Bawarii[9].
Okupowana Polska
[edytuj | edytuj kod]
W 1939 roku Hermann Göring mianował go specjalnym pełnomocnikiem do spraw ochrony i zabezpieczania dzieł sztuki na zajętych terenach wschodnich (niem. Sonderbeauftragte für den Schutz und die Sicherung von Kunstwerken in den besetzten Ostgebieten). W rządzie Generalnego Gubernatorstwa pełnił również funkcję podsekretarza stanu przy gubernatorze Hansie Franku[10]. Był jednocześnie kierownikiem głównego wydziału nauki i oświaty, odpowiedzialnym za grabież i wywożenie z terenu Generalnej Guberni dzieł sztuki oraz kultury[11][2].
Zgodnie z wytycznymi Göringa, ówczesny przewodniczący Rady Ministrów III Rzeszy Heinrich Himmler 16 grudnia 1939 roku wydał specjalne zarządzenie o konfiskacie w okupowanej Polsce dzieł sztuki, archiwów, dokumentów, zbiorów itp. Mühlmann nadzorował przydzieloną do tego zadania grupę dziewięciu ekspertów z zakresu sztuki wyznaczonych do dwóch kilkunastoosobowych zespołów. Pierwsze prowadzone było przez jego brata Josefa i obejmowało swym zasięgiem północną część okupowanej Polski z siedzibą w Muzeum Narodowym w Warszawie. Drugie natomiast działało na południu, kierowane przez dr. Gustava Barthela, z siedzibą w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie. Zespoły te zajmowały się wyszukiwaniem, dokumentowaniem, klasyfikowaniem oraz rabunkiem dzieł sztuki według trzech kategorii:
- Wahl I – najwyższej klasy, zarezerwowane dla III Rzeszy,
- Wahl II – drugiej klasy, zaklasyfikowane jako „niekoniecznie godne Rzeszy, ale dobrej jakości”, były przechowywane zarówno w Polsce (głównie w Bibliotece Jagiellońskiej) lub w Deutsche Bank w Berlinie,
- Wahl III – zwykle zatrzymywane przez administrację okupacyjną lub SS, „na cele reprezentacyjne”, czyli z przeznaczeniem do wystroju domów oraz biur niemieckiej nazistowskiej administracji.
Mühlmann był osobiście odpowiedzialny za wywóz z terenu okupowanej Polski wielu cennych zabytków kultury. 23 listopada 1939 roku wraz z wiedeńskim antykwariuszem dr Antonim Krausem z upoważnienia Hansa Franka zgłosili się do dyrekcji Biblioteki Narodowej w Warszawie gdzie zajęli się przeglądaniem oraz katalogowaniem zbiorów bibliotecznych[12]. Odkryli skrzynie z najcenniejszymi rękopisami złożonymi w Forcie Sokolnickiego oraz zbiory ukryte w Forcie Legionów. Szukali konkretnych egzemplarzy książek według listy przygotowanej przez Krausa, który w okresie przedwojennym bywał w Warszawie i zapoznał się z zawartością katalogów. Polscy bibliotekarze odmówili wydania Niemcom zbiorów wobec czego Mühlmann powrócił do Biblioteki Narodowej w asyście niemieckiej policji oraz I. A. Tschaschela asesora sądowego pełniącego funkcję kierownika Abwicklungsstelle fur das polnische Kultur- und Unterrichtministerium (pol. Komisji Likwidacyjnej Ministerstwa)[13]. Mühlmann między innymi osobiście skonfiskował kolekcję 25 rysunków Albrechta Dürera ze zbiorów dawnego Muzeum Lubomirskich we Lwowie[14].
Okres powojenny
[edytuj | edytuj kod]W lipcu 1944 roku uznając, że wojna dla III Rzeszy jest przegrana, wyjechał do Wiednia, gdzie już wcześniej wysłał swoją żonę i dzieci. Doradzał tam przedstawicielom nazistowskiej elity. Ernst Kaltenbrunner konsultował z nim utworzenie przejściowego rządu austriackiego, który byłby możliwy do zaakceptowania przez aliantów[15].
Został schwytany przez Amerykanów w Seewalchen am Attersee w austriackich Alpach 13 czerwca 1945. Podczas przesłuchania przyznał się do przywłaszczenia własności Żydów, ale twierdził, że nie wiedział o holokauście. Podjął współpracę z alianckimi prokuratorami, dostarczając im zeznania w procesach czołowych nazistów, dzięki czemu uniknął kary. Od 1947 roku przebywał w Monachium pod opieką amerykańskiego rządu wojskowego w Bawarii, gdzie pomagał w identyfikacji dzieł sztuki oraz antyków. W lutym 1948 roku zachorował i został zabrany do szpitala, skąd udało mu się uciec[15].
Pomimo austriackich i polskich starań nie doszło do jego ekstradycji z terenu okupowanych Niemiec. W latach 1951–1952 był sądzony zaocznie w Wiedniu i uznany za winnego zdrady. Jego majątek został skonfiskowany, ale władze były w stanie znaleźć tylko jego niewielką część. Do końca życia Mühlmann żył w południowej Bawarii w pobliżu jeziora Starnberg, utrzymując się ze sprzedaży dzieł sztuki[16].
Dzięki swojemu wykształceniu Mühlmann był jednym z najbardziej efektywnych nazistowskich złodziei sztuki. W 1946 roku został opisany przez dziennikarza amerykańskiego „The Atlantic Monthly” Jamesa S. Plauta jako „najbardziej nieprzejednany nazista w grupie szabrowników przeznaczonych do amerykańskiego śledztwa w okresie letnim 1945 r.”[17] Jonathan Petropoulos, historyk sztuki specjalizujący się w badaniu nazistowskich grabieży, nazwał go „jednym z największych grabieżców sztuki w historii ludzkiej cywilizacji”[18].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Stefan Lütgenau, Alexander Schröck: Zwischen Staat und Wirtschaft: das Dorotheum im Nationalsozialismus. Oldenbourg Verlag, Wien, 2006. s. 273–278. [dostęp 2016-04-05]. (niem.).
- ↑ a b Günther Haase 2008 ↓, s. 203.
- ↑ Stanisław Lorentz 1970 ↓.
- ↑ Susan Ronald 2015 ↓, s. 289.
- ↑ Jonathan Petropoulos 2000 ↓, s. 170–171.
- ↑ a b c Jonathan Petropoulos 2000 ↓, s. 172.
- ↑ a b „Mühlmann, Kajetan (sometimes appearing Cajetan) 'Kai'”. dictionaryofarthistorians.org. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-23)]., Dictionary of Art Historians, dostęp 2016-04-01.
- ↑ Jonathan Petropoulos 2000 ↓, s. 174–175.
- ↑ Jonathan Petropoulos 2000 ↓, s. 175–177.
- ↑ Stanisław Lorentz 1970 ↓, s. 334.
- ↑ „Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Franka 1943-1945” T.II, KIW, Warszawa 1972.
- ↑ Stanisław Lorentz 1970 ↓, s. 194 tom I.
- ↑ Stanisław Lorentz 1970 ↓, s. 193-194 tom I.
- ↑ Piotr Majewski 2005 ↓, s. 208.
- ↑ a b Jonathan Petropoulos 2000 ↓, s. 197.
- ↑ Jonathan Petropoulos 2000 ↓, s. 200–203.
- ↑ James S. Plaut, „Hitler’s Capital”, „The Atlantic”, October 1946.
- ↑ Jonathan Petropoulos 2000 ↓, s. 170.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Okupacja i ruch oporu w Dzienniku Hansa Franka 1943–1945 T. II, KiW, Warszawa 1972.
- Stanisław Lorentz: Walka o dobra kultury – Warszawa 1939-1945 t. I i II. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1970.
- Jonathan Petropoulos: The Faustian Bargain: The Art World in Nazi Germany. Oxford University Press, 2000. ISBN 978-0-19-802968-7.
- Günther Haase: Kunstraub und Kunstschutz, Band I: Eine Dokumentation. BoD – Books on Demand, 2008. ISBN 978-3-8334-8975-4.
- Susan Ronald: Hitler’s Art Thief: Hildebrand Gurlitt, the Nazis and the Looting of Europe’s Treasures. St. Martin’s Press, 2015. ISBN 978-1-4668-6682-9.
- Piotr Majewski: Wojna i kultura: instytucje kultury polskiej w okupacyjnych realiach Generalnego Gubernatorstwa 1939-1945. Wydawnictwo „Trio”, 2005. ISBN 978-83-7436-003-6.