Alpy

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przejdź do nawigacji Przejdź do wyszukiwania
Ten artykuł od 2017-11 wymaga zweryfikowania podanych informacji.
Należy podać wiarygodne źródła, najlepiej w formie przypisów bibliograficznych.
Część lub nawet wszystkie informacje w artykule mogą być nieprawdziwe. Jako pozbawione źródeł mogą zostać zakwestionowane i usunięte.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tego artykułu.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tego artykułu.
Alpy
Ilustracja
Matterhorn
Najwyższy szczyt Mont Blanc
(4808[1] m n.p.m.)
Długość 1200 km
Powierzchnia 220 tys. km²
Kontynent Europa
Państwo  Francja
 Włochy
 Szwajcaria
 Liechtenstein
 Niemcy
 Austria
 Słowenia
 Węgry
Commons Multimedia w Wikimedia Commons
Ten artykuł dotyczy łańcucha górskiego w południowo-centralnej Europie. Zobacz też: inne znaczenia.
Zdjęcie satelitarne Alp
Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią
Alpy na włoskiej mapie z roku 1899
Mont Blanc
Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze
Grandes Jorasses
Eiger

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów[a][2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808[1] m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to[a] od południowego-zachodu: Francja, Monako, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry[b]. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.

Geologia[edytuj | edytuj kod]

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna[edytuj | edytuj kod]

Ssaki:

Ptaki:

Płazy:

Ochrona[edytuj | edytuj kod]

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział[edytuj | edytuj kod]

 Ta sekcja od 2019-07 może zawierać twórczość własną lub niezweryfikowane informacje.
Pomóż Wikipedii poprawić artykuł na podstawie weryfikowalnych źródeł.
Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.
Tę sekcję należy dopracować:
  • Nie istnieje jeden oficjalny, uniwersalny podział Alp na grupy górskie używany we wszystkich krajach alpejskich, mimo podejmowanych prób stworzenia międzynarodowej klasyfikacji podgrup Alp. SOIUSA jest tylko jednym z wielu podziałów (ma swój odrębny artykuł), a AVE dotyczy tylko Alp Wschodnich, czyli innego artykułu.
  • Zupełny brak źródeł. Powielono (zbyt szczegółowo) wiele informacji z innych artykułów bez podania źródeł.
  • Błędy w nazewnictwie – swobodne tłumaczenie nazw. Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej nie wymienia wielu poniższych nazw polskich.
  • Podziałów na podgrupy górskie dokonuje się na podstawie różnorodnych cech fizycznogeograficznych. Nad aspektami geologicznymi mogą przeważać inne, w szczególności ukształtowanie terenu (góry są pojęciem geomorfologicznym!). "Odmienność geologiczna budowy" (lub jej brak) nie musi decydować o podziałach geograficznych. Nieuźródłowiona podsekcja Podział geologiczny obejmuje tylko Alpy Wschodnie.
    • .
    Dokładniejsze informacje o tym, co należy poprawić, być może znajdują się w dyskusji tej sekcji.
    Po wyeliminowaniu niedoskonałości należy usunąć szablon {{Dopracować}} z tej sekcji.

    Podział geograficzny[edytuj | edytuj kod]

    W podstawowym podziale wyróżnia się dwie[a] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo[3][4][5], aż do jeziora Lago di Como.

    Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.[potrzebny przypis]

    Podział geologiczny[edytuj | edytuj kod]

    Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

    Podział na grupy górskie[edytuj | edytuj kod]

    Granica Alp Zachodnich i Wschodnich
    Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)

    Podział Alp według SOIUSA:

    Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA)
    Podział Alp Wschodnich na pasma (według AVE)

    Podział Alp Wschodnich według AVE:

    Szczyty[edytuj | edytuj kod]

    Liskamm - północna ściana
    Weisshorn
    Aiguille du Dru

    Najwyższe[edytuj | edytuj kod]

    Najwybitniejsze[edytuj | edytuj kod]

    Najbardziej znaczące dla wspinaczki[edytuj | edytuj kod]

    Przełęcze[edytuj | edytuj kod]

    Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc
    • Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
    • Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
    • Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
    • Domjoch – 4286 m n.p.m.,
    • Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
    • Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
    • Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
    • Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
    • Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
    • Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
    • Lauitor – 3700 m n.p.m.
    W Wikimedia Commons znajdują się multimedia związane z tematem:
    Alpy
    Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów o Alpach
    Zobacz hasło Alpy w Wikisłowniku

    Uwagi[edytuj | edytuj kod]

    1. ↑ a b c Według klasyfikacji SOIUSA.[6]
    2. ↑ Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja Partizione delle Alpi włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to z krytyką, np. Marazziego.[6]

    Przypisy[edytuj | edytuj kod]

    1. ↑ a b c Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
    2. ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17].
    3. ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz - Schweizerische Eidgenossenschaft - map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
    4. ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
    5. ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
      Quote-alpha.png
      Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
    6. ↑ a b Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20].

    Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

    Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

    p • d • e
    Pasma górskie Alp
    Alpy Zachodnie
    Alpy Wschodnie
    Północne Alpy Wapienne
    Alpy Centralne
    Południowe Alpy Wapienne
    Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Alpy&oldid=57469453”