Alpy
 |
Ten artykuł należy dopracować |
.jpg) Matterhorn | |
| Kontynent | |
|---|---|
| Państwo |
|
| Najwyższy szczyt |
Mont Blanc |
| Długość |
1200 km |
| Powierzchnia |
220 tys. km² |
Położenie na mapie Europy  | |
| 46°N 10°E/46,000000 10,000000 | |
Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².
Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów[c][2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.
Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808[1] m n.p.m.
Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to[c] od południowego zachodu: Francja, Monako[a], Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry.[b]
Nazwa[edytuj | edytuj kod]
Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy[kto?] wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni[kto?] natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa[według kogo?], zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.[potrzebny przypis]
Nazwy grecka i łacińska używane były w starożytności. Herodot (V wiek p.n.e.):
Εκ δε της χώρας της κειμένης υπεράνω των Ομβρίκων ο Κάρπις και ο Άλπις, ρέοντες και ούτοι προς βοράν, εισβάλλουσιν εις αυτόν, διότι ο Ίστρος ρέει δι' όλης της Ευρώπης αρχόμενος εκ των Κελτών οίτινες μετά τους Κύνητας είναι οι τελευταίοι κάτοικοι της Ευρώπης προς δυσμάς· ρέων δε δι' όλης της Ευρώπης εισβάλλει εις την θάλασσαν πλαγίως της Σκυθικής.
Geologia[edytuj | edytuj kod]
Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.
Klimat[edytuj | edytuj kod]
Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.
Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.
Fauna[edytuj | edytuj kod]
Ssaki:
- kozica północna
- koziorożec alpejski
- zając bielak
- polnik śnieżny
- niedźwiedź brunatny
- świstak alpejski
Ptaki:
Płazy:
Ochrona[edytuj | edytuj kod]
Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.
Podział[edytuj | edytuj kod]
 |
Tę sekcję należy dopracować |
Podział geograficzny[edytuj | edytuj kod]
W podstawowym podziale wyróżnia się dwie[c] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo[3][4][5], aż do jeziora Lago di Como.
Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.[potrzebny przypis]
Podział geologiczny[edytuj | edytuj kod]
Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:
- starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
- młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
- najmłodsze Prealpy zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały granitowe.
Podział na grupy górskie[edytuj | edytuj kod]
Partizione delle Alpi[edytuj | edytuj kod]
- Alpi Occidentali (pol. zachodnie)
- Alpi Centrali (pol. środkowe)
- Alpi Orientali (pol. wschodnie)[d]
Podział Alp według SOIUSA[edytuj | edytuj kod]
- Alpi Occidentali (pol. Alpy Zachodnie)
- Alpi Sud-occidentali
- Alpi Nord-occidentali
- Alpi Orientali (Alpy Wschodnie)
- Alpi Centro-orientali (Alpy Centralne)
- Alpi Nord-orientali (Północne Alpy Wapienne)
- Alpi Sud-orientali (Południowe Alpy Wapienne)
Podział Alp Wschodnich według AVE[edytuj | edytuj kod]
- Nördliche Ostalpen
- Zentrale Ostalpen
- Südliche Ostalpen
- Westliche Ostalpen
Szczyty[edytuj | edytuj kod]
.jpg)
Najwyższe[edytuj | edytuj kod]
- Mont Blanc – 4808[1] m n.p.m.,
- Mont Blanc de Courmayeur – 4748[1] m n.p.m.,
- Dufourspitze – 4634 m n.p.m.,
- Nordend – 4608[6] m n.p.m.,
- Zumsteinspitze – 4563 m n.p.m.,
- Signalkuppe – 4554 m n.p.m.,
- Dom – 4546[7] m n.p.m.,
- Liskamm – 4532[8] lub 4527 m n.p.m.,
- Weisshorn – 4506 m n.p.m.,
- Täschhorn – 4491 m n.p.m.,
- Matterhorn – 4478 m n.p.m.,
Najwybitniejsze[edytuj | edytuj kod]
Najbardziej znaczące dla wspinaczki[edytuj | edytuj kod]
Przełęcze[edytuj | edytuj kod]
- Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
- Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
- Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
- Domjoch – 4286 m n.p.m.,
- Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
- Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
- Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
- Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
- Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
- Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
- Lauitor – 3700 m n.p.m.
Uwagi[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Jednocześnie niektóre klasyfikacje (np. SOIUSA, Partizione delle Alpi) włączają cały obszar Monako do Alp. Monako jest państwem członkowskim Konwencji Alpejskiej.
- ↑ a b Góry Soprońskie na pograniczu austriacko-węgierskim są wg klasyfikacji SOIUSA oraz AVE częścą Alp Wschodnich.
- ↑ a b c Według klasyfikacji SOIUSA[9].
- ↑ Brak polskich egzonimów. W Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata KSNG nie podaje polskiego egzonimu dla Alpi Centrali[10], zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ a b c d Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
- ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17]. (wł.).
- ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
- ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
- ↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].
Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
- ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
- ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
- ↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2022-11-18].
- ↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20]. (wł.).
- ↑ Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019. [dostęp 2021-02-11]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-07)].