Alpy

	Alpy
	Alpy
	; Matterhorn
Najwyższy szczyt	Mont Blanc (4809 m n.p.m.)
Długość	1200 km
Powierzchnia	220 tys. km²
Kontynent	Europa
Państwo	Monako; Francja; Włochy; Szwajcaria; Liechtenstein; Niemcy; Austria; Słowenia; Węgry
	Multimedia w Wikimedia Commons

Ten artykuł dotyczy łańcucha górskiego w południowo-centralnej Europie. Zobacz też: inne znaczenia.

Zdjęcie satelitarne Alp

Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią

Alpy na włoskiej mapie z roku 1899

Mont Blanc

Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze

Grandes Jorasses

Eiger

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (daw. nazwa Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów^[1], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość około 4810 m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to od południowego-zachodu: Monako, Francja, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.

Geologia[edytuj | edytuj kod]

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna[edytuj | edytuj kod]

Ssaki:

Ptaki:

Płazy:

Ochrona[edytuj | edytuj kod]

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział[edytuj | edytuj kod]

Podział geograficzny[edytuj | edytuj kod]

W podstawowym podziale wyróżnia się dwie części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i Doliną Spluga (Val San Giacomo), aż do jeziora Como.

Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.^{[potrzebny przypis]}

Podział geologiczny[edytuj | edytuj kod]

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
najmłodsze Prealpy zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały granitowe.

Podział na pasma[edytuj | edytuj kod]

Granica Alp Zachodnich i Wschodnich

Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)

Nie istnieje jeden oficjalny, uniwersalny podział Alp używany we wszystkich krajach alpejskich, mimo podejmowanych prób stworzenia międzynarodowej klasyfikacji Alp.

Podział Alp według SOIUSA:

Alpy Zachodnie:
- Południowe Alpy Zachodnie
  - 1. Alpy Liguryjskie
  - 2. Alpy Nadmorskie i Prealpy Nicejskie
  - 3. Alpy Prowansalskie
  - 4. Alpy Kotyjskie
  - 5. Alpy Delfinackie
  - 6. Prealpy Delfinackie
- Północne Alpy Zachodnie
  - 7. Alpy Graickie
  - 8. Prealpy Sabaudzkie
  - 9. Alpy Pennińskie
  - 10. Alpy Lepontyńskie
  - 11. Prealpy Lugańskie
  - 12. Alpy Berneńskie
  - 13. Alpy Glarneńskie
  - 14. Prealpy Szwajcarskie

Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA)

Alpy Wschodnie:
- Alpy Centralne
  - 15. Zachodnie Alpy Retyckie
  - 16. Wschodnie Alpy Retyckie
  - 17. Zachodnie Taury
  - 18. Wschodnie Taury
  - 19. Alpy Styrii i Karyntii
  - 20. Prealpy Styrii
- Północne Alpy Wapienne
  - 21. Północnotyrolskie Alpy Wapienne
  - 22. Alpy Bawarskie
  - 23. Tyrolskie Alpy Łupkowe
  - 24. Salzburskie Alpy Północne
  - 25. Alpy Salzkammergut i Dolnej Austrii
  - 26. Alpy Północne Styrii
  - 27. Alpy Dolnej Austrii
- Południowe Alpy Wapienne
  - 28. Południowe Alpy Retyckie
  - 29. Alpy Bergamskie i Prealpy Bergamskie
  - 30. Prealpy Bresciańskie i Gardańskie
  - 31. Dolomity
  - 32. Prealpy Weneckie
  - 33. Alpy Karnickie i Alpy Gailtalskie
  - 34. Alpy Julijskie i Prealpy Julijskie
  - 35. Alpy Karyntii i Słowenii
  - 36. Prealpy Słoweńskie