Alpy

Alpy
	; Matterhorn
Kontynent	Europa
Państwo	Francja; Włochy; Szwajcaria; Liechtenstein; Niemcy; Austria; Słowenia; Węgry
Najwyższy szczyt	Mont Blanc; (4808 m n.p.m.)
Długość	1200 km
Powierzchnia	220 tys. km²
	Położenie na mapie Europy Alpy
	46°N 10°E/46,000000 10,000000
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku
	Informacje w Wikipodróżach

Ten artykuł dotyczy łańcucha górskiego w południowo-centralnej Europie. Zobacz też: inne znaczenia.

Zdjęcie satelitarne Alp

Grań główna Alp zaznaczona żółtą linią

Alpy na włoskiej mapie z roku 1899

Mont Blanc

Masyw Monte Rosa ze szczytem Dufourspitze

Grandes Jorasses

Eiger

Alpy (fr. Alpes, niem. Alpen, wł. Alpi, słoweń. Alpe, ret. Alps, łac. Alpes) – najwyższy łańcuch górski Europy, ciągnący się łukiem od wybrzeża Morza Śródziemnego w okolicy Savony po dolinę Dunaju w okolicach Wiednia. Łańcuch ma długość około 1200 km, szerokość od 150 do 250 km i zajmuje powierzchnię około 220 tys. km².

Grań główna Alp biegnie od przełęczy Bocchetta di Altare (dawna nazwa: Colle di Cadibona), która oddziela Alpy od Apeninów^[a]^[2], najpierw w kierunku południowo-zachodnim, następnie północno-zachodnim, północnym i na najdłuższym odcinku w kierunku północno-wschodnim aż do Höflein an der Donau na północnym skraju Lasu Wiedeńskiego.

Najwyższym szczytem Alp, a zarazem całej Europy, jest położony na granicy francusko-włoskiej Mont Blanc (wł. Monte Bianco). Wznosi się na wysokość 4808^[1] m n.p.m.

Alpy położone są na terytorium kilku państw europejskich, są to^[a] od południowego zachodu: Francja, Monako, Włochy, Szwajcaria, Liechtenstein, Niemcy, Austria, Słowenia, Węgry^[b]. Niektóre z nich, w których Alpy zajmują znaczącą część terytorium, nazywane są często alpejskimi.

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

Pochodzenie nazwy jest niepewne, niektórzy wiążą ją z celtyckim rdzeniem alb, oznaczającym „wysokość”, inni natomiast wskazują na łaciński przymiotnik albus – „biały”, co miało odnosić się do ośnieżonych szczytów Alp. Ta druga hipoteza jest wątpliwa, zważywszy, że na terenie całego łańcucha określenie „alp” odnosi się do wysokogórskich pastwisk (w Polsce nazywanych halami), a nie do szczytów górskich.

Geologia[edytuj | edytuj kod]

Alpy zostały wypiętrzone w orogenezie alpejskiej jako część większego systemu górskiego – łańcucha alpejsko-himalajskiego. Alpy mają budowę fałdowo-płaszczowinową. W krajobrazie wysokogórskim dominują strzeliste szczyty, kotły polodowcowe oraz doliny U-kształtne.

Klimat[edytuj | edytuj kod]

Alpy leżą na pograniczu dwóch stref klimatycznych. Skłon zachodni i północny pozostaje pod wpływem klimatu umiarkowanego, skłon południowy – podzwrotnikowego. Średnia temperatura lipca u podnóży gór wynosi od +8 °C w Alpach Nadmorskich, do -2 °C w Alpach Austriackich i od +19 °C na północnym skłonie do +24 °C na południu. Temperatura obniża się stopniowo wraz ze wzrostem wysokości.

Najwięcej opadów otrzymują Alpy Zachodnie – do 4000 mm rocznie, Alpy Wschodnie ok. 2500-3000 mm, najniższe opady (poniżej 500 mm) notowane są w wewnętrznych kotlinach Alp Wschodnich. Charakterystycznym zjawiskiem są silne, ciepłe wiatry fenowe. Alpy są obszarem źródłowym wielu rzek Europy Zachodniej. Biorą tu swój początek: Adyga, Pad i większość jego dopływów (m.in.: Ticino, Adda, Oglio), Rodan i jego dopływy (Durance i Isère), Ren i jego dopływ Aare oraz wiele rzek dorzecza Dunaju (m.in.: Lech, Inn, Salzach, Aniza, Raba, Mura, Drawa i Sawa). Szerokie, wychodzące na przedpole Alp doliny wypełniają miejscami rozległe polodowcowe jeziora, m.in.: Genewskie, Czterech Kantonów, Bodeńskie, Garda, Como i Maggiore.

Fauna[edytuj | edytuj kod]

Ssaki:

Ptaki:

Płazy:

Ochrona[edytuj | edytuj kod]

Dużo endemicznych gatunków roślin i zwierząt. Stworzono wiele parków narodowych i rezerwatów.

Podział[edytuj | edytuj kod]

Granica Alp Zachodnich i Wschodnich

Podział geograficzny[edytuj | edytuj kod]

W podstawowym podziale wyróżnia się dwie^[a] części: wyższe Alpy Zachodnie oraz niższe Alpy Wschodnie. Granica przebiega obniżeniem Jeziora Bodeńskiego, doliną górnego Renu, przełęczą Splügen i doliną Valle San Giacomo^[3]^[4]^[5], aż do jeziora Lago di Como.

Tak przyjęty podział na Alpy Wschodnie i Alpy Zachodnie nie jest kwestią arbitralnych ustaleń, lecz posiada istotne uzasadnienie w odmienności geologicznej budowy Alp Wschodnich i Alp Zachodnich.^{[potrzebny przypis]}

Podział geologiczny[edytuj | edytuj kod]

Nie uwzględnia całego obszaru Alp.

Ponadto, zwłaszcza w Alpach Wschodnich, na podstawie budowy geologicznej wyróżnia się:

starsze Alpy Centralne (niem. Zentralalpen) zbudowane ze starych skał metamorficznych (gnejsy, łupki krystaliczne, łupki fyllitowe) pociętych intruzjami granodiorytowymi, tonalitowymi i riolitowymi oraz pokrytych fragmentarycznie mezozoicznymi skałami osadowymi (głównie wapienie),
młodsze Alpy Wapienne (niem. Kalkalpen) zbudowane z trzeciorzędowych skał osadowych (głównie wapienie i dolomity),
najmłodsze Prealpy zbudowane z kredowych i trzeciorzędowych skał głównie fliszowych. Spotyka się też skały granitowe.

Podział na grupy górskie[edytuj | edytuj kod]

Partizione delle Alpi.
Kolor czerwony: Alpi Occidentali,
kolor żółty: Alpi Centrali,
kolor niebieski: Alpi Orientali

Partizione delle Alpi[edytuj | edytuj kod]

Osobny artykuł: Partizione delle Alpi.

Alpi Occidentali (pol. zachodnie)
Alpi Centrali (pol. środkowe)
Alpi Orientali (pol. wschodnie)^[c]

Podział Alp Zachodnich na pasma (według SOIUSA)

Podział Alp według SOIUSA[edytuj | edytuj kod]

Osobny artykuł: Suddivisione Orografica Internazionale Unificata del Sistema Alpino.

Alpi Occidentali (pol. Alpy Zachodnie)
- Alpi Sud-occidentali
- Alpi Nord-occidentali

Podział Alp Wschodnich na pasma (według SOIUSA)

Alpi Orientali (Alpy Wschodnie)
- Alpi Centro-orientali (Alpy Centralne)
- Alpi Nord-orientali (Północne Alpy Wapienne)
- Alpi Sud-orientali (Południowe Alpy Wapienne)

Podział Alp Wschodnich na pasma (według AVE)

Podział Alp Wschodnich według AVE[edytuj | edytuj kod]

Nie uwzględnia całego obszaru Alp.

Osobny artykuł: Alpenvereinseinteilung der Ostalpen.

Nördliche Ostalpen
Zentrale Ostalpen
Südliche Ostalpen
Westliche Ostalpen

Szczyty[edytuj | edytuj kod]

Liskamm – północna ściana

Weisshorn

Aiguille du Dru

Najwyższe[edytuj | edytuj kod]

Mont Blanc – 4808^[1] m n.p.m.,
Dufourspitze – 4634 m n.p.m.,
Nordend – 4609 m n.p.m.,
Zumsteinspitze – 4563 m n.p.m.,
Signalkuppe – 4554 m n.p.m.,
Dom – 4545 m n.p.m.,
Liskamm – 4527 m n.p.m.,
Weisshorn – 4506 m n.p.m.,
Täschhorn – 4491 m n.p.m.,
Matterhorn – 4478 m n.p.m.,

Najwybitniejsze[edytuj | edytuj kod]

Najbardziej znaczące dla wspinaczki[edytuj | edytuj kod]

Przełęcze[edytuj | edytuj kod]

Col Major, Skała Tourette’a (4759 m) i Monte Bianco de Courmayeur widziane z wierzchołka Mont Blanc

Col Major – 4730 m n.p.m. (najwyższa przełęcz Europy),
Sesiajoch – 4424 m n.p.m.,
Col de la Brenva – 4333 m n.p.m.,
Domjoch – 4286 m n.p.m.,
Lysjoch – 4277 m n.p.m.,
Mischabeljoch – 3856 m n.p.m.,
Alphubel Pass – 3802 m n.p.m.,
Adler Pass – 3798 m n.p.m.,
Moming Pass – 3745 m n.p.m.,
Schwarztor – 3741 m n.p.m.,
Lauitor – 3700 m n.p.m.

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b ^c Według klasyfikacji SOIUSA^[6].
↑ Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja Partizione delle Alpi włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to z krytyką, np. Marazziego^[6].
↑ Brak polskich egzonimów. W Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata KSNG nie podaje polskiego egzonimu dla Alpi Centrali^[7], zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b ^c Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
↑ Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17].
↑ Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].
↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].
↑ Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].

Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.
↑ ^a ^b Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20].
↑ Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019. [dostęp 2021-02-11].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Czterotysięczniki Alp

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

[SOIUSA-2] Według klasyfikacji SOIUSA^[6].

[Monako-4] Żaden fragment Monako nie leży ponad 300 m n.p.m., czyli nie znajduje się na obszarze górskim. Klasyfikacja Partizione delle Alpi włączała południową część Prowansji i Monako do Alp, ale spotykało się to z krytyką, np. Marazziego^[6].

[KSNG_PdA-8] Brak polskich egzonimów. W Urzędowym wykazie polskich nazw geograficznych świata KSNG nie podaje polskiego egzonimu dla Alpi Centrali^[7], zatem nie można twierdzić, że wymienione tamże polskie egzonimy: Alpy Zachodnie (dla wł. Alpi Occidentali) oraz Alpy Wschodnie (dla wł. Alpi Orientali) mogą być dopuszczalnymi tłumaczeniami nazw włoskich jedynie dwu z trzech części Alp uwzględnionych w tym podziale.

[mapCH_MtBlanc-1] Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].

[SOIUSA_s.3-3] Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. s. 3. [dostęp 2017-11-17].

[mapCH_Valle_San_Giacomo-5] Bundesamt für Landestopografie: Karten der Schweiz – Schweizerische Eidgenossenschaft – map.geo.admin.ch. [dostęp 2019-07-20].

[KSNGbrak-6] Główny Urząd Geodezji i Kartografii nie podaje polskiego egzonimu: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, s. 370; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].

[KSNGcytat-7] Główny Urząd Geodezji i Kartografii: Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, Przedmowa, s. XVIII; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2013. [dostęp 2019-07-20].

Niewymienienie danego obiektu jest jednoznaczne ze stwierdzeniem, że Komisja nie zaleca dla niego polskiej nazwy, nawet jeżeli taka spotykana jest w niektórych publikacjach.

[SOIUSA-9] Sergio Marazzi: La “Suddivisione orografica internazionale unificata del Sistema Alpino” (SOIUSA) (wł.). Fioridimontagna.it. [dostęp 2019-07-20].

[KSNG_IT-10] Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata (wydanie 2, 2019), ss. 361 i 362; Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, Warszawa, 2019. [dostęp 2021-02-11].

[1]

[a]

[2]

[b]

[3]

[4]

[5]

[c]

[6]

[7]