Kołchoz

Sianokosy w mołdawskim kołchozie (rejon Orgiejów) w 1941 roku

Kołchoźnik jako jedna z figur pomnika Tarasa Szewczenki w Charkowie na Ukrainie

Kołchoz (ros. колхоз) – formalnie rolnicza spółdzielnia produkcyjna, rodzaj przedsiębiorstwa rolniczego charakterystycznego dla byłego ZSRR.

Słowo kołchoz jest skrótem od nazwy kollektiwnoje choziajstwo (коллективное хозяйство), które w języku rosyjskim oznacza gospodarstwo kolektywne. W republikach występowały lokalne odpowiedniki, np. kołgosp na Ukrainie.

Kołchozy powstawały w wyniku zwykle przymusowego przejęcia ziemi od indywidualnych rolników na rzecz państwa, w ramach kolektywizacji rolnictwa. W odróżnieniu od sowchozów uprawiana ziemia należała formalnie wciąż do rolników tworzących spółdzielnię, ale była przekazana w bezterminowe użytkowanie wspólnocie spółdzielczej. Od tradycyjnych spółdzielni funkcjonujących w innych krajach kołchozy różnią się tym, że wspólnota nie ma prawa się rozwiązać i żaden jej członek nie ma prawa z uczestnictwa w niej zrezygnować. Po wprowadzeniu w ZSRR obowiązku posiadania dokumentów osobistych (paszport wewnętrzny) w 1932 roku aż do 1976 nie wydawano ich chłopom, co utrudniało im odejście z kołchozu do miast (chłop mógł tylko wyjechać czasowo na podstawie tymczasowych dokumentów, które były ważne tylko w wyszczególnionych miejscach i dniach).

Członkowie kołchozu dostawali miesięczne wynagrodzenie za pracę i mieli prawo do domu mieszkalnego oraz do uprawiania działki przydomowej.

W odróżnieniu od sowchozu, przewodniczący kołchozu był wybierany przez zebranie członków, które podejmowało także ważniejsze decyzje, jednak w praktyce było to formalnością i oba rodzaje gospodarstw niewiele się różniły. Kołchozy były mniejsze i na ogół bardziej wszechstronne, podczas gdy część sowchozów specjalizowała się w jednym typie produkcji. W praktyce gospodarka rolna oparta na sowchozach i kołchozach okazała się na dłuższą metę niewydolna, działająca w oderwaniu od racjonalności ekonomicznej. Ceny zbytu płodów rolnych i wytworów produkcji zwierzęcej, a także ceny zakupu maszyn i surowców do produkcji były ustalane centralnie przez państwo, przy tym zakłady dostarczające maszyny i surowce były również państwowe, podobnie jak większość jednostek skupujących produkty. Tylko niewielka część produktów mogła być sprzedawana lokalnie po cenach umownych. Stałe pensje wprowadzone w kołchozach od lat 60. były w niewielkim stopniu zależne od pracy. Brakowało bodźców ekonomicznych do racjonalizacji działalności rolnej, jak również niska pozostawała motywacja kołchoźników do pracy, nie uzależnionej wprost od jej jakości. Produkcja rolna wymagała dotacji ze strony państwa, a przy tym ceny gotowych produktów dla ludności pozostawały stosunkowo niskie. Kryzys szczególnie ujawnił się w latach 80. i podczas transformacji ustrojowej w latach 90. W tym okresie wydajność produkcji np. ziarna z hektara w ZSRR była ponad dwukrotnie niższa, niż w Europie Zachodniej i USA i niższa od średniej światowej.

Kołchozy wciąż istnieją na Białorusi.

Typowe nazwy

Popularną w ZSRR była nazwa Kołchoz im. Lenina. Oto informacje o kilku takich kołchozach:

• Kołchoz im. Lenina w Grebniowie w obwodzie riazańskim .
• Rybacki kołchoz im. Lenina w Kraju Chabarowskim .
• Rybacki kołchoz im. Lenina w Kraju Kamczackim, posiada 24 statki.

Alaksandr Łukaszenka był w latach 1985-1987 sekretarzem partii w kołchozie im. Lenina w rejonie szkłowskim. Na Białorusi istnieje 10 kołchozów im. Lenina.

Kołchozy w krajach socjalistycznych

• Rolnicza spółdzielnia produkcyjna (RSP) – Polska
• Landwirtschaftliche Produktionsgenossenschaft (LPG), także ogrodnicze Gärtnerische Produktionsgenossenschaft (GPG) – NRD
• Jednotné zemědělské družstvo, Jednotné roľnícke družstvo – Czechosłowacja
• Termelőszövetkezet – Węgry
• Cooperativă Agricolă de Producție – Rumunia
• Kooperativa bujqësore – Albania
• TKZS (ТКЗС) – Bułgaria

Linki zewnętrzne

• O kołchozach w bazie Repozytorium Cyfrowego Filmoteki Narodowej.