Fenkuł włoski
|
||
![]() |
||
Systematyka[1] | ||
Domena | eukarionty | |
Królestwo | rośliny | |
Klad | rośliny naczyniowe | |
Klad | Euphyllophyta | |
Klad | rośliny nasienne | |
Klasa | okrytonasienne | |
Klad | astrowe | |
Rząd | selerowce | |
Rodzina | selerowate | |
Rodzaj | fenkuł | |
Gatunek | fenkuł włoski | |
Nazwa systematyczna | ||
Foeniculum vulgare Mill. Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754 |
||
Synonimy | ||
Feniculum Gilibert[2], |
Fenkuł włoski, koper włoski, koper słodki[5] (Foeniculum vulgare Mill.) – gatunek rośliny dwuletniej, czasem byliny, zaliczany do rodziny selerowatych (Apiaceae). Przez część botaników uważany za jedynego przedstawiciela rodzaju fenkuł (Foeniculum Mill.).
Spis treści
Rozmieszczenie geograficzne[edytuj | edytuj kod]
Występuje dziko w strefie śródziemnomorskiej oraz w Pakistanie, Iranie, Afganistanie[3]. Rozprzestrzenił się także jako gatunek zawleczony poza obszarami swojego rodzimego występowania: w Mikronezji, Australii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Meksyku, USA, na Hawajach, w Makaronezji oraz w Środkowej i Południowej Ameryce[3]. Jest uprawiany w wielu rejonach świata. W Polsce uprawiany jest rzadko i czasami przejściowo dziczejący (efemerofit).
Morfologia[edytuj | edytuj kod]
- Pokrój
- Roślina zielna osiągająca wysokość 90–200 cm.
- Łodyga
- Prosta, naga, drobno żebrowana, o silnym nalocie woskowym, rozgałęziona i ulistniona skrętolegle.
- Liście
- Trzykrotnie pierzaste, o odcinkach nitkowatych, ogonkowe o pochwiastej nasadzie.
- Kwiaty
- Drobne, żółte, zebrane w baldachy złożone na szczytach pędów. Kwiaty 5-krotne, 1 słupek, 5 pręcików.
- Owoc
- Owocem jest rozłupnia o prawie walcowatym kształcie, z zaokrągloną podstawą i węższym szczytem uwieńczonym dużym podszyjczem[6]. Zazwyczaj ma 3–12 mm długości i 3–4 mm szerokości[6]. Rozłupki są gładkie. Każda ma 5 wyraźnych, drobnych, wypukłych żeberek[6]. Owoc odmiany gorzkiej jest barwy zielonawobrunatnej, brunatnej lub zielonej, natomiast odmiany słodkiej jest jasnozielony lub jasnożółtawobrunatny[6].
- Korzeń
- Gruby, palowy, wrzecionowaty, barwy żółtawobiałej.
Podgatunki i odmiany[edytuj | edytuj kod]
- Foeniculum vulgare Mill. subsp. piperitum (Ucria) Cout. – koper włoski pieprzowy, we Włoszech uprawiany jako warzywo[3].
- Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare var. vulgare – koper włoski zwyczajny, ma drobne owoce o ostrym smaku[3]. Jest uprawiany jako roślina lecznicza[3].
- Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare var. dulce (Mill.) Batt. – jaśniejszy, o słodkawym smaku[3]
- Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare var. azoricum (Mill.) Thell. – o charakterystycznym smaku i zapachu, niejadalny[3]
Zastosowanie[edytuj | edytuj kod]
Roślina uprawna[edytuj | edytuj kod]
Uprawiana od wieków w różnych miejscach na świecie.
Roślina lecznicza[edytuj | edytuj kod]
- Owoc kopru włoskiego odmiany gorzkiej (Foeniculi amari fructus) – suche rozłupnie i rozłupki odmiany vulgare zawierającej nie mniej niż 40 ml/kg olejku eterycznego, w którego skład wchodzi co najmniej 60,0% anetolu oraz 15,0% fenchonu[6].
- Owoc kopru włoskiego odmiany słodkiej (Foeniculi dulcis fructus) – suche rozłupnie i rozłupki odmiany dulce zawierającej nie mniej niż 20 ml/kg olejku eterycznego, w którego skład wchodzi minimum 80,0% anetolu[6].
- Działanie
- Owoce są używane jako środek wykrztuśny, dzięki zawartym w nich olejkowi eterycznemu, który pobudza błony śluzowe dróg oddechowych[7]. Działa mlekopędnie i przeciwzapalnie[7]. Inne działania: wiatropędne, przeciwkaszlowe, przeciwskurczowe, pobudzające wydzielanie żółci i soku żołądkowego.[potrzebny przypis]
Roślina kosmetyczna[edytuj | edytuj kod]
Napar może być stosowany do przemywania tłustej skóry. Olejek fenkułowy stosowany jest w mieszankach zapachowych dodawanych do past do zębów, płynów do płukania ust, mydeł i innych kosmetyków[8]. Nasiona fenkułu żuje się dla odświeżenia oddechu[9].
Sztuka kulinarna[edytuj | edytuj kod]
- Owoce. Mają słodkawy, nieco pikantny smak[10], porównywany do smaku anyżu lub lukrecji[11]. Charakteryzuje je silny anyżkowy zapach. Używane są jako aromatyczna przyprawa do mieszanek ziołowych. Owocami przyprawia się:
- kompoty[10]
- sosy (w tym sosy słodkie[10], np. chutneye[9])
- warzywa[9] (kapusta, buraki ćwikłowe, gotowane kalafiory, brokuły i ziemniaki[10])
- warzywa curry (kuchnia indyjska)[11]
- mięsa[9] (zwłaszcza mięso pieczone na rożnie[10])
- potrawy z ryb[9] i owoców morza
- sery (w kuchni włoskiej)[10]
- pieczywo[9] (zwłaszcza w kuchni francuskiej[10])
Ze względu na wysoką zawartość olejków eterycznych anyżu, napar z nasion kopru włoskiego jest popularnym napojem – np. w Niemczech.
- Liście. Liśćmi przyprawia się przede wszystkim potrawy z ryb[12].
- Korzeń. Jadany na surowo (np. jako składnik do sałatek), gotowany (w wodzie lub na parze), zapiekany[13].
Roślina ozdobna[edytuj | edytuj kod]
Bywa uprawiany jako kwiatowe obramowanie rabaty. Istnieje ozdobna odmiana 'Purpurascens' o drobno dzielonych liściach, brązowych za młodu[14].
Uprawa[edytuj | edytuj kod]
Ma duże wymagania termiczne, preferuje ciepłe, dobrze nasłonecznione, osłonięte od wiatru miejsca. Strefy mrozoodporności 5–10[14]. Gleby o dużej zawartości próchnicy, przepuszczalne, o wysokiej zawartości składników pokarmowych i odczynie zasadowym. Rozmnaża się przez nasiona, które wysiewa się na rozsadniku w kwietniu–maju. Plon z jednego hektara wynosi 1–2 ton.
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001–. [dostęp 2010-05-01].
- ↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].
- ↑ a b c d e f g h Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-05-05].
- ↑ Informacje o gatunku, info.botany.pl [dostęp 2017-11-23] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-09] .
- ↑ Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
- ↑ a b c d e f Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne: Farmakopea Polska X. Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276. ISBN 978-83-63724-47-4.
- ↑ a b Świat roślin, skał i minerałów. Ladislav Šomšák (red. nauk.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 294. ISBN 83-09-00462-1.
- ↑ Bohumír Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 108. ISBN 83-09-00765-5.
- ↑ a b c d e f Fennel seeds (ang.). W: BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01].
- ↑ a b c d e f g Biruta Markuza: Zioła i inne przyprawy mojej kuchni. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2010 (cop.), s. 40. ISBN 978-83-7506-424-7.
- ↑ a b „Przyprawy i zioła”. W: Adiraja dasa: Kuchnia Kryszny: indyjskie potrawy wegetariańskie. ok. 1995, s. 73. ISBN 91-7149-184-8.
- ↑ Fennel leaf (ang.). W: BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01].
- ↑ Fennel bulb (ang.). W: BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01].
- ↑ a b Geoff Burnie i inni: Botanica. Rośliny ogrodowe. Könemann, 2005. ISBN 3-8331-1916-0.
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.