Poświętnikowate
| Scarabaeidae[1] | |||
| Latreille, 1802 | |||
 Goliathus meleagris z podrodziny kruszczycowatych | |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Gromada | |||
| Rząd | |||
| Podrząd | |||
| (bez rangi) | Haplogastra | ||
| Infrarząd | |||
| Nadrodzina | |||
| Rodzina |
poświętnikowate | ||
| Podrodziny | |||
| |||
.jpg)
Poświętnikowate, żukowate (Scarabaeidae) – rodzina chrząszczy z podrzędu wielożernych. Największa rodzina nadrodziny żukokształtnych.
Nazewnictwo polskie
[edytuj | edytuj kod]W czasach, gdy rodzina Scarabaeidae obejmowała również obecne Geotrupidae, funkcjonowała dla niej polska nazwa żukowate. W związku z wydzieleniem Geotrupidae w osobną rodzinę Bunalski zaproponował stosowanie nazwy żukowate właśnie do Geotrupidae. Uzasadnia to fakt, że polską nazwą rodzaju Geotrupes jest właśnie żuk. Z kolei dla Scarabaeidae w dzisiejszej formie zaleca się stosowanie nazwy poświętnikowate, gdyż polską nazwą rodzaju Scarabaeus jest właśnie poświętnik[2]. Nazwa poświętnikowate dla Scarabaeidae, a żukowate dla Geotrupidae obowiązuje m.in. w wykazie polskich chrząszczy[3]. Niektórzy autorzy stosują jednak wciąż dla Scarabaeidae nazwę żukowate, wprowadzając dla Geotrupidae nową nazwę gnojarzowate[4].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]Owad dorosły
[edytuj | edytuj kod]Rozmiary ciała tych chrząszczy wahają się od 1,9 mm u Pleurophorus longulus[5] do 160 mm u przedstawicieli rodzaju Goliathus[5][6]. Kształt ciała może być jajowaty, owalny, prostokątny lub walcowaty. Ubarwienie bywa bardzo różnorodne, u licznych gatunków jest ono jaskrawe, nierzadki jest też metaliczny połysk. Oskórek bywa porośnięty owłosieniem lub łuskami[6].
Głowa ma narządy gębowe skierowane ku przodowi, rzadziej ku dołowi. Zbudowane z dobrze wykształconych omatidiów (eukoniczne) oczy złożone są częściowo podzielone występem policzka zwanym canthus. Czułki buduje dziesięć, rzadko dziewięć członów, z których od trzech do siedmiu ostatnich formuje buławkę. Ostatni człon czułków jest delikatnie owłosiony (omszony) w podrodzinach plugowatych i Scarabaeinae, zaś nagi w pozostałych grupach. Nadustek w wielu przypadkach zaopatrzony jest w guzy lub rogi. Warga górna zwykle jest dobrze widoczna, niekiedy nawet wystaje przed przednią krawędź twarzy. Żuwaczki bywają rozmaicie wykształcone; niekiedy wystają przed wargę górną. Głaszczki szczękowe zbudowane są z czterech, a głaszczki wargowe z trzech członów[6].
Przedplecze może przybierać rozmaity kształt i bywa zaopatrzone w guzy lub rogi. Tarczka bywa trójkątna do parabolicznej, płaska do wypukłej, odkryta lub z wierzchu niewidoczna. Forma pokryw może być płaska lub wysklepiona, a ich powierzchnia może mieć rzędy (rowki) lub nie[6]. W budowie przetchlinek śródtułowia, nasady tylnych skrzydeł oraz ich użyłkowania zaznaczają się autapomorfie rodziny poświętnikowatych[7]. Odnóża mają ukośne lub stożkowate biodra. Zewnętrzne krawędzie goleni przedniej ich pary są podwójnie, potrójnie lub poczwórnie ząbkowane bądź piłkowane i mają ostrogi na wierzchołkach. Golenie pozostałych par mogą być różnie wykształcone (smukłe lub grube) i zaopatrzone są w jedną lub dwie ostrogi. Stopy wyposażone są w empodia i rozmaicie wykształcone pazurki[6].
Odwłok ma sześć widocznych z zewnątrz sternitów (wentrytów). Funkcjonalne przetchlinki odwłokowe występują w liczbie siedmiu par i mogą być umieszczone na sternitach, błonach pleuralnych lub tergitach zależnie od podrodziny i segmentu. Narządy genitalne samców bywają różnie wykształcone[6].
Larwa
[edytuj | edytuj kod]Larwami są pędraki o ciele wygiętym w kształt litery „C”, niekiedy nieco garbatym. Czułki ich zbudowane są z czterech członów. Oczka larwalne wykształcone są tylko u niektórych przedstawicieli rohatyńcowatych i kruszczycowatych; u pozostałych podrodzin nie ma ich wcale. Puszka głowowa ma wykształcony szew czołowonadustkowy[6]. W specyficznej budowie wyrostka ekdyzjalnego zaznacza się kolejna autapomorfia rodziny, wskazująca na jej monofiletyczność[7]. Warga górna jest zaokrąglona lub płatowata. Asymetryczne nadgębie również może być zaokrąglone lub płatowate. Szczęki u Scarabaeinae i plugowatych mają żuwki zewnętrzną i wewnętrzną wyraźnie oddzielone, natomiast u pozostałych grup zrastają się one w malę. U większości gatunków na szczękach znajdują się elementy aparatu strydulacyjnego. Odnóża zwykle są pięcioczłonowe, ale w podrodzinie Scarabaeinae są trójczłonowe. Większość gatunków ma je zwieńczone pazurkami. Przetchlinki mają postać sitkowatą[6].
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]W rodzinie tej spotkać można rozmaite preferencje pokarmowe: koprofagię, padlinożerność, detrytusożerność, saproksylofagię (w tym kariofagię), rozmaite formy fitofagii (np. foliofagię i ryzofagię)[6], a nawet aktywne drapieżnictwo (Deltochilum valgum poluje na dwuparce)[8].
Różnorodność i zoogeografia
[edytuj | edytuj kod]Poświętnikowate są największą rodziną żukokształtnych[7]. Współcześnie obejmują około 30 tysięcy gatunków rozprzestrzenionych na całym świecie[potrzebny przypis]. W Polsce występują 143 gatunki[3].
Systematyka
[edytuj | edytuj kod]Po rewizji podziału chrząszczy na poziomie rodzin z 2011 do poświętnikowatych zalicza się 19 podrodzin, z czego 2 wymarłe[9]:
- †Lithoscarabaeinae Nikolajev, 1992
- Chironinae Blanchard, 1845
- Aegialiinae Laporte, 1840
- Eremazinae Iablokoff-Khnzorian, 1977
- Aphodiinae Leach, 1815 – plugowate
- Aulonocneminae Janssens, 1946
- Termitotroginae Wasmann, 1918
- Scarabaeinae Latreille, 1802
- Prototroginae Nikolajev, 2000
- †Cretoscarabaeinae Nikolajev, 1995
- Dynamopodinae Arrow, 1911
- Phaenomeridinae Erichson, 1847
- Orphninae Erichson, 1847
- Allidiostomatinae Arrow, 1940
- Aclopinae Blanchard, 1850
- Melolonthinae Leach, 1819 – chrabąszczowate
- Rutelinae MacLeay, 1819 – rutelowate
- Dynastinae MacLeay, 1819 – rohatyńcowate
- Cetoniinae Leach, 1815 – kruszczycowate
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Scarabaeidae, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ Marek Bunalski. Nowe trendy w systematyce rodzinowej żuków (Coleoptera, Scarabaeoidea) a nazewnictwo wernakularne. „Biuletyn Entomologiczny”. 4 (16), s. 8-9, Czerwiec-Lipiec 1996.
- ↑ a b Wykaz Chrząszczy Polski On-Line. [dostęp 2014-01-19].
- ↑ Roland Gerstmeier, przeł. Henryk Grabarczyk: Chrząszcze. Rozpoznawanie i oznaczanie. Multico, seria: Przewodnik kieszonkowy. ISBN 83-7073-105-8.
- ↑ a b J. McNamara: Family Scarabaeidae (Scarab beetles).
- ↑ a b c d e f g h i Rolf G. Beutel, Richard A.B. Leschen: Coleoptera, Beetles, Volume 1: Morphology and Systematics (Archostemata, Adephaga, Myxophaga, Polyphaga partim). de Gruyter, 2005, seria: Handbuch der Zoologie. ISBN 3-11-017130-9.
- ↑ a b c Paweł Jałoszyński: Co się porobiło w Scarabaeoidea, czyli ile jest teraz rodzin żukowatych. maj 2007. [dostęp 2014-01-18].
- ↑ Trond H. Larsen, Alejandro Lopera, Adrian Forsyth, François Génier. From coprophagy to predation: A dung beetle that kills millipedes. „Biology letters”. 5 (2), s. 152-5, 2009. DOI: 10.1098/rsbl.2008.0654.
- ↑ Patrice Bouchard i inni, Family-group names in Coleoptera (Insecta), „ZooKeys”, 88, 2011, s. 1-972, DOI: 10.3897/zookeys.88.807.