Ukraińska Powstańcza Armia

Plik:Upa symbol.jpg

Odznaka UPA 1942-1951

Ukraińska Powstańcza Armia (ukr. Українська Повстанська Армія, Ukrajinśka Powstancza Armija, Ukrajinśka Powstanśka Armija – UPA)

Historia powstania armii

Formacja zbrojna stworzona przez frakcję banderowską Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Początkowo działała na Wołyniu i Polesiu jako Oddziały Wojskowe OUN (b) (Wijśkowy Widdiły). Nazwę późniejszą, tzn. UPA przejęto od formacji zbrojnych Tarasa Borowcia Tarasa Bulby najprawdopodobniej pod koniec 1942. Obecnie dla rozróżnienia oddziałów Bulby używa się wobec nich określenia UPA - Poleska Sicz. Za oficjalną datę utworzenia UPA historycy ukraińscy przyjmują 14 października 1942 – Święto Szaty (Pokrowy) Najświętszej Marii Panny. Dzień ten jako święto UPA został ustalony na mocy postanowienia Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej (Ukrajinśka Hołowna Wyzwolna Rada – UHWR) z 30 maja 1947. Szybki rozwój struktur organizacyjnych i wzrost liczebności UPA nastąpił w 1943, zwłaszcza po przejściu do niej większości ukraińskich policjantów będących do tej pory w służbie niemieckiej. Taras Bulba nie zgadzał się z polityką eksterminacji ludności cywilnej, stosowaną przez Banderę, w związku z czym 18 sierpnia 1943 natąpiła likwidacja jego oddziałów, większą część z nich rozbrojono, pozostałe rozbito podzczas walk. Również w lipcu/sierpniu 1944 roku po rozbiciu przez Armię Czerwoną tzw. SS-Galizien okolo 4 000 ukraińskich ss-manów zasiliły oddziały UPA.

Burzliwy rozwój UPA miał miejsce w tym okresie przede wszystkim na pograniczu Polesia i Wołynia i na Wołyniu. W lecie 1943 UPA rozpoczęła akcję eksterminacji polskiej ludności Wołynia (tzw. rzeź wołyńska). Zorganizowane ludobójstwo trwało nawet jeszcze po ponownym wkroczeniu na Wołyń Armii Czerwonej. W wyniku masowych morderstw dokonywanych z niezwykłym okrucieństwem śmierć poniosło około 60 000 Polaków. W 1944 fala zabójstw przesunęła się na tereny Małopolski Wschodniej, gdzie śmierć poniosło 35 000-40 000 Polaków. Należy podkreślić, iż w eksterminacji polskiej ludności Wołynia i Małopolski Wschodniej oprócz UPA wzięła udział także cywilna ludność ukraińska, zwana przez UPA czernią. Do wspólnych rzezi ludności polskiej dochodzilo również we wspólpracy z 14 Dywizją Grenadierów Waffen SS-Galizien, zbrodnia ludobójstwa we wsi Huta Pieniacka, w której ofiara padlo od 800-1200 polskich mieszkańców.

Od 1944 roku, po klęsce Waffen-SS pod Brodami UPA prowadziła walki na terenach ZSRR, Czechosłowacji i Polski, których celem było utworzenie niepodległej Ukrainy.

Plik:NYT 1946 04 18.jpg

relacja po spaleniu przez UPA trzech miejscowości w powiecie sanockim, The New York Times, 1946

Struktura UPA

Pierwszym dowódcą UPA został Dmytro Kljaczkiwśkyj (Kłym Sawur, Ochrim), a szefem Krajowego Sztabu Wojskowego (Krajowyj Wijśkowyj Sztab – KWSz) Wasyl Iwachiw (Sonar, Som), po jego śmierci Wasyl Sydor (Szełest), a po nim Łeonid Stupnyćkyj Honczarenko. Pod koniec 1943 UPA składała się z czterech okręgów wojskowych (wijśkowa okruha – WO), zwanych też grupami (hrupa):

• Zahrawa (pogranicze Wołynia i Polesia) pod dowództwem Iwana Łytwynczuka (Dubowyj);
• Turiw (tereny obecnych obwodów wołyńskiego i beresteckiego) pod dowództwem Jurija Stelmaszczuka (Rudyj);
• Bohun (południowe tereny dzisiejszego obwodu równieńskiego, krzemienieckiego, część wschodniego Podola) pod dowództwem Petra Olijnyka (Enej);
• Tjutjunnyk (tereny dzisiejszego obwodu żytomierskiego) pod dowództwem Fedira Worobcia (Wereszczaka).

Oddziały UPA dokonywały także rajdów na wschodnie tereny Ukrainy (przede wszystkim okolice Kamieńca Podolskiego, Winnicy, Czerkasów). Mimo wysiłków podejmowanych od 1943 nie udało się zbudować struktur UPA i OUN na Ukrainie Wschodniej.

W 1943 na terenach Małopolski Wschodniej UPA formalnie nie istniała, działała tam od 3 czerwca 1943 inna struktura nacjonalistów ukraińskich – Ukraińska Samoobrona Ludowa (Ukrajinśka Narodna Samooborona - UNS) dowodzona przez Ołeksandra Łućkoho Bohun, Bohdan, Berkut, Andrijenko). Szefem KWSz na terenie Małopolski Wschodniej był w tym czasie Łuka Pawłyszyn (Wowk). Dopiero w grudniu 1943 r. UNS przekształciła się w UPA. Składała się wówczas z następujących WO (Grup):

• WO-1/Grupa Baszta (Lwów, poligon lwowski) – Wiktor Charkiw Chmara
• WO-2/Grupa Buh (obwód lwowski) – Jewhen Pryszliak Jarema, Wasyl Łewkowycz Woronyj
• WO-3/Grupa Łysonia (obwód tarnopolski) – Omelian Polowyj Ostap
• WO-4/Grupa Howerlia (obwód stanisławowski) – Iwan Butkowśkyj Hucuł, Mykoła Twedochlib Hrim
• WO-5/Grupa Makiwka (obwód drohobycki) – Bohdan Wilszynśkyj Oreł, Iwan Bełejłowycz Dzwinczuk
• WO-6/Grupa Sian (powiaty: leski, przemyski, jarosławski) – Jakiw Czornij Udarnyk
• WO-7/Grupa Suczawa (Bukowina) – nie wyznaczono dowódcy
• WO-8/Grupa Sribna (Ukraina Zakarpacka) – Antin Szkitak Omelian

W listopadzie 1943 powstały Główne Dowództwo UPA (Hołowna komanda) i Główny Sztab Wojskowy UPA (Hołownyj wijśkowyj sztab – HWSz). Głównym dowódcą UPA został Roman Szuchewycz (Taras Czuprynka), a szefem HWSz Dmytro Hrycaj (Perebyjnis). Zastępcą szefa HWSz mianowano Ołeksę Hasyna (Łycar).

Dotychczasowa UPA działająca na Polesiu i Wołyniu została przekształcona w UPA-Północ (UPA-Piwnycz), a jej dowódcą mianowano D. Kljaczkiwśkoho. UPA-Północ składała się z trzech WO (Turiw, Zahrawa, Tjutjunnyk), a od sierpnia 1944 z dwóch (Zawychost, 444).

W Małopolsce Wschodniej utworzono UPA-Zachód (UPA-Zachid) dowodzoną przez W. Sydora. W lutym 1945 UPA-Zachód składała się z czterech WO, te zaś dzieliły się na Odcinki Taktyczne (Taktycznyj Widtinok - TW):

• WO-2/Grupa Buh (Kraj Lwowski) – Wasyl Łewkowycz Woronyj
• WO-3/Grupa Łysonia (Kraj Podolski) – Wołodymyr Jakubowśkyj Bondarenko
• WO-4/Grupa Howerlia (Kraj Karpacki) – Mykoła Twerdochlib Hrim
• WO-6/Grupa Sian (tzw. Zakierzonśkyj Kraj) – Myrosław Onyszkewycz Orest

Dotychczasowy WO-1 przyłączono do WO-2, zaś WO-5, WO-7 i WO-8 do WO-4. Od listopada 1944 do kwietnia 1945 WO-6 obejmujący dzisiejsze tereny Polski był podporządkowany WO-2. Odcinki Taktyczne istniały tylko w UPA-Zachód.

W końcu stycznia 1944 na południowych terenach obecnego obwodu równieńskiego rozpoczęto organizowanie UPA-Południe (UPA-Piwdeń), nazywanej w literaturze także UPA-Wschód (UPA-Schid). W jej skład weszła większość oddziałów dotychczasowego WO (Grupy) Bohun z UPA-Północ, oddziały z rejonu Kamieńca Podolskiego i Winnicy. Dowódcą UPA-Południe został Wasyl Kuk (Łemisz). Po 1944 UPA-Południe przestała istnieć jako odrębna struktura.

HWSz, sztaby terytorialnych UPA (Północ, Zachód, Południe – Heneralna Wijśkowa Okruha – Generalny Okręg Wojskowy – HWO) i sztaby BO dzieliły się na siedem zarządów (lub oddziałów): operacyjny, rozpoznawczy (wywiadowczy), zaopatrzenia, personalny, wyszkolenia, wychowania politycznego, inspektorów wojskowych.

W latach 1943-1945 podstawową jednostką bojową była sotnia (kompania). Większość z nich łączono w kurenie (bataliony). Na niektórych terenach dwa lub więcej kureni łączono tymczasowo w zahin (pułk).

Ponieważ UPA miała stać się w myśl planów nacjonalistów ukraińskich podstawą tworzenia regularnych sił zbrojnych, zakładano, iż jednostki WO tworzyć będą grupę (odpowiednik dywizji), zaś wszystkie grupy HWO – korpus. Taki podział był jednakże czysto teoretyczny i stworzono go wyłącznie na papierze.

Plik:Upa1.jpg

Krzyż UPA 1942-1951

Rodzaje jednostek

Sotnia dzieliła się na trzy czoty (plutony), te zaś na trzy roje (drużyny). W roju występowały zazwyczaj dwa łanki (sekcje). Na przełomie 1943 i 1944 sotnie miały cztery czoty, a te z kolei cztery roje. Łanek liczył od 4 do 6 żołnierzy. Rój liczył 8-12 osób. Uzbrojenie roju składało się z ręcznego karabinu maszynowego (rkm), 2-3 pistoletów maszynowych (pm), pozostali uzbrojeni byli w karabiny. W sotni istniał poczet dowódcy, składający się pracownika politycznego (politwychownyk), szefa sotni (bunczużnyj), sanitariusza, łączników, niekiedy także z roju Wojskowej Żandarmerii Polowej (Wijśkowo-polowa żandarmerija), zwiadowców czy pododdziału ciężkiej broni piechoty. Teoretycznie sotnia powinna liczyć 163 osoby, jednak do lata 1944 występowały sotnie składające się nawet ze 180-200 ludzi. Od jesieni 1944 sotnie liczyły 100-130 sób, a od 1946 o połowę mniej.

Kureń (kurin) składał się z 2-3 sotni, niekiedy w kureniach istniały samodzielne czoty Żandarmerii Polowej, ciężkich karabinów maszynowych, moździerzy, zwiadu konnego. W skład pocztu (sztabu) kurina wchodzili: szef sztabu (adiutant), wychowawca polityczny, szef batalionu (bunczużnyj), kapelan, lekarz, a w UPA-Północ także referent Służby Bezpieczeństwa (Służba Bezpeky – SB). Funkcję zastępcy dowódcy kurina pełnił jeden z dowódców sotni.

Nazwy jednostek tworzono zazwyczaj od pseudonimu dowódcy np. sotnia "Chrinia" (dow. Stepan Stebelskij ps. "Chrin") czy kureń "Rena" (dow. Wasyl Mizernyj ps. "Ren").

Poczynając od drugiej połowy 1944 w UPA-Północ i UPA-Południe jednostką taktyczną stała się brygada (tylko z nazwy, liczyła bowiem około 400 osób, a więc tyle, co kurin). Brygada dzieliła się na zahony (czyli pułki, faktycznie zaś sotnie), te z kolei na oddziały i pododdziały. Jak można przypuszczać, był to wyłącznie zabieg propagandowy. W 1945 podział na oddziały i pododdziały (jako nazwy) przyjął się również w UPA-Zachód.

W drugiej połowie 1945 i później z powodu poniesionych strat i stałego nacisku sowieckich organów bezpieczeństwa (NKWD - Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, od kwietnia 1946 MWD - Ministerstwo Wnutriennych Dieł i NKGB - Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego, od kwietnia 1946 MGB - Ministerstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti) wszelki podział organizacyjny (zwłaszcza struktury wyższe – TW, WO itd.) stał się fikcją. UPA przeszła do głębokiej konspiracji i działała przy pomocy terenowych bojówek. Podział na sotnie także przestał istnieć.

Plik:BELT BUCKLE.jpg

Sprzączka do pasa-UPA 1942-1951

Plik:SprzaczkaUPA.jpg

Sprzączka do pasa-UPA "Gott mit Uns" 1942-1951

Stopnie stosowane w UPA

• Szeregowi (riadowi):
  • striłeć (szeregowy);
  • starszyj striłeć (starszy szeregowy).
• Podoficerowie (pidstarszyny):
  • wistun (kapral);
  • starszyj wistun (plutonowy);
  • buławnyj (sierżant);
  • starszyj buławnyj (starszy sierżant).
• Oficerowie (starszyny):
  • chorunżyj (chorąży);
  • porucznyk (porucznik);
  • sotnyk (kapitan);
  • major;
  • pidpołkownyk (podpułkownik);
  • połkownyk (pułkownik).
• Generałowie (henerały):
  • henerał-chorunżyj (generał brygady);
  • henerał-porucznyk (generał dywizji);
  • henerał-połkownyk (generał broni)

Dwa ostatnie stopnie nigdy nie były nadane w UPA.

Nie istniały oznaki stopni. Ostateczny kres działalności UPA na terytorium Polski przyniosła przeprowadzona w lecie 1947 roku tzw. Akcja Wisła.

Ideologia

• Dmytro Doncow (1883-1976)
• Włodzimierz Kubijowicz (1900-1985)

Zbrodnie UPA popełnione w Polsce

W okresie swojej zbrodniczej działalności UPA dopuściła się wielu mordów na ludności cywilnej polskiej, ukraińskiej, rusińskiej i żydowskiej, grabienia wsi, porywania mieszkańców, m.in. mord w Baligrodzie, Mucznem, spalenie miejscowości m.in. Bukowsko, Baligród, Sakowczyk, Cisna, Tworylne, Dylągowa, Nowotaniec, Odrzechowa, Bircza, Strzebowiska, Pawłokoma, Borownica, Krzywe, Temeszów, Prusiek, Wola Michowa, Siemuszowa i wielu innych poza obecnymi granicami Polski np. w Hucie Pieniackiej.

UPA mordowała również obywateli Polski narodowości ukraińskiej, liczba ogółu pomordowanych ale można przyjąć że wynosi onaok. 80.000 ludności cywilnej. Za co mordowano Ukraińców np. za odmowę „służby” w UPA, za brak posłuszeństwa, za głoszenie innych poglądów, za ukrywanie Polaków, za odmowę zabicia polskich współmałżonków, za wykonywanie poleceń legalnej władzy .

Literatura przedmiotu

• Poliszczuk Wiktor, Legal and political assessment of the OUN and UPA, Toronto, 1997.
• Poliszczuk Wiktor,"Dowody zbrodni OUN i UPA" ISBN: 0-9685668-1-2

również:

• "Gorzka prawda"
• "Ideologia nacjonalizmu ukraińskiego"
• "Apokalipsa według Wiktora Ukraińca"
• "Fałszowanie historii najnowszej Ukrainy"
• "Ocena polityczna i prawna OUN i UPA"
• "Akcja Wisła - próba oceny"
• "Zginęli z rąk ukrainskich"
• "Pojęcie integralnego nacjonalizmu ukraińskiego"
• "Ukraińskie ofiary OUN-UPA"
• "Integralny nacjonalizm ukraiński jako odmiana faszyzmu"

Linki zewnętrzne

• Śmierć pod czerwono-czarną flagą UPA - Inne Oblicza Historii
• Ukraińskie ofiary OUN-UPA
• Metody tortur stosowane przez UPA - Uwaga material zawiara treści drastyczne
• Historia UPA w Polsce