Szkoła trywialna
Szkoła trywialna (łac. trivialis – pospolity, gminny) – w systemie szkolnictwa obowiązującym w Austrii i Austro-Węgrzech w XIX wieku szkoła o elementarnym poziomie nauczania. Szkoły trywialne zakładano we wsiach, miały zazwyczaj jednego lub dwóch nauczycieli[1].
Szkoły trywialne na ziemiach polskich
[edytuj | edytuj kod]Po I rozbiorze Polski (1772) cesarzowa Maria Teresa wprowadziła w Galicji w 1774 prawo[a], zgodnie z którym w każdej wsi i małym mieście winna powstać dwustopniowa szkoła trywialna o trzyletnim cyklu nauczania (stopień I – dwa lata, stopień drugi – jeden rok). W większych miastach i w siedzibach władz obwodowych organizowane być miały trzystopniowe czteroletnie „szkoły główne”. Szkoły trywialne były całodzienne, przedmiotem nauki były elementarne umiejętności czytania, pisania i rachowania, a metody nauczania ćwiczyły przede wszystkim pamięć, a dopiero potem „według potrzeby rozsądek i serce”. Obowiązkiem szkolnym od 1781 objęte były wszystkie dzieci w wieku od 6 do 12 lat[b]. Zgodnie z obowiązującym od 1787 prawem koszty utworzenia i utrzymania tych szkół ponosiła gmina, proboszcz i dziedzic wsi. Biedniejsze wsie organizowały na swym terenie w zastępstwie szkół trywialnych gorzej wyposażone szkoły parafialne, w których rolę nauczyciela pełnił miejscowy proboszcz.
Szkoły trywialne zreformowano na podstawie ustawy z 1805 roku wydanej przez cesarza Franciszka Habsburga, nie zmieniając jednak zasadniczo ani systemu szkolnego, ani zakresu nauczania, ale kładąc większy nacisk na germanizację szkolnictwa elementarnego; w szkołach trywialnych wykładowym językiem miał być niemiecki.
Wobec słabego rozwoju sieci szkół od 1812 roku ustawa ta nie była w praktyce egzekwowana aż do połowy wieku, kiedy liczba szkół w Galicji wzrosła.
Trzyletnia szkoła trywialna zazwyczaj nie wystarczała do tego, by po jej ukończeniu starać się o naukę w gimnazjum lub szkołach rzemieślniczych, toteż zdolniejsze bądź zamożniejsze dzieci kierowano po ukończeniu nauki w szkole trywialnej na co najmniej jeszcze jeden rok, do którejś z czteroletnich szkół głównych.
Szkoły parafialne w eparchii przemyskiej
[edytuj | edytuj kod]W czasach zaborów w szkolnictwie ludowym dominowały szkoły parafialne, jednak system austriacki nie uwzględniał ich w spisach (uznawano je za instytucje religijne i cerkiewne). Dlatego nie ingerowano w ich działalność, za którą odpowiadali parochowie (proboszczowie) i władze diecezjalne. W 1780 roku na zjeździe duchowieństwa w Walawie postanowiono, że w każdej parafii wiejskiej powinien być bakałarz do posługi cerkiewnej, którego obowiązkiem byłoby też uczenie dzieci w szkole zgodnie z przyjętymi zasadami. W szkolnictwie państwowym kwalifikacje kandydatów do stanu nauczycielskiego określała ustawa z 1805 roku, ale również władze diecezjalne dostosowały swoje wymagania w szkołach parafialnych. Zdobycie kwalifikacji wymagało odbycia pod nadzorem proboszcza i urzędu dziekańskiego przynajmniej rocznego stażu jako pomocnik nauczyciela. Po pomyślnej opinii kandydat na nauczyciela zdawał egzaminy przed komisją dziekańską i konsystorzem diecezjalnym. Tak pozyskani nauczyciele byli absolwentami szkół parafialnych lub trywialnych, a zakres ich umiejętności minimalnie przewyższał wiedzę absolwentów dwuklasowych szkół trywialnych[2].
Prawdopodobnie pod wpływem zmian w szkolnictwie państwowym w Galicji w 1816 roku, również konsystorz unicki wydał w 1817 roku instrukcję wymagań dla kandydatów na nauczycieli. Nauczyciel był zobowiązany czytać i pisać w języku polskim i ruskim, znać obrządek cerkwi, arytmetykę, początkową znajomość dydaktyki i „manipulacji szkolnej”. Z powodu braku Ukraińców zatrudniano czasem Polaków, którzy nie znali języka ukraińskiego. Ustawą z 28 listopada 1818 roku pozwolono na czasowe zatrudnianie Polaków, aż do czasu wykształcenia własnych kadr ukraińskich. Nauczaniem zajmowali się diacy (kantorzy cerkiewni), przeważnie synowie lub krewni parocha bądź służby cerkiewnej. W 1816 roku władze austriackie nadzór nad szkolnictwem ludowym powierzyły cerkwi, a proboszczowie ustępowali miejsca diakom-nauczycielom[2].
W 1817 roku założono w Przemyślu Instytut Diaków (Instituos Cantorum et Magistrorum Scholae), a 24 lipca 1816 roku rozesłano apel do proboszczów o datki na założenie Instytutu. Instytut Diaków zainaugurował działalność pod kierownictwem ks. Jana Mogilnickiego, a 24 sierpnia 1818 roku został zatwierdzony przez władze austriackie. Było to pierwsze w Galicji tzw. ukraińskie Seminarium Pedagogiczne. O jego utworzenie postarał się eparcha przemyski w latach 1818–1847 Jan Snigurski. W 1820 roku jego dyrektorem został były rektor Greckokatolickiego Seminarium Generalnego we Lwowie – dr Jan Ławrowski, który opracowywał i tłumaczył podręczniki metodyki nauczania dla nauczycieli szkół parafialnych, a rok później wydał elementarz. W 1818 roku było 10 uczniów, a w 1865 roku było 30. Prowadzący zajęcia nie posiadali pełnych kwalifikacji pedagogicznych, dlatego nazywano ich jako adjutores (pomocnicy nauczyciela)[2].
W 1815 roku było 20 koedukacyjnych szkół trywialnych. Po 1816 roku rozpoczął się proces tworzenia ruskich szkół trywialnych. W latach 1830–1867 było 167 koedukacyjnych i dwie żeńskie szkoły trywialne. Po raz pierwszy w 1805 roku wydano ustawę państwową o przysposobieniu kandydatów na nauczycieli do szkół ludowych. Przy każdej szkole głównej cyrkułu zorganizowano 3-miesięczne kursy. Kurs kończył się egzaminem teoretycznym i praktycznym przed nadzorcą okręgu szkolnego. Pierwszym etapem w karierze nauczycielskiej było stanowisko nauczyciela pomocniczego, a następnym – roczna praktyka w charakterze nauczyciela młodszego. Mając 20 lat otrzymywali patent nauczycielski, po zdaniu egzaminu ustnego i pisemnego przed konsystorzem biskupim otrzymywali posadę nauczycielską. W 1819 roku utworzono roczne kursy Preparandy, które w 1855 roku zostały zmienione na preparandy 2-letnie. Na kursach dla kandydatów na nauczycieli dla szkół trywialnych i parafialnych, wykładano przedmioty przygotowujące do funkcji organisty lub diaka, przedmioty szkoły ludowej, pedagogikę i metodykę. Po ukończeniu kursu był egzamin końcowy, upoważniający do otrzymania posady nauczycielskiej w Szkołach Głównych i 3-klasowych Szkołach trywialnych. Kobiety początkowo nie miały kursów, tylko pobierały naukę zawodową u bardziej uzdolnionego nauczyciela, a następnie zdawały egzaminy. W 1856 roku utworzono preparandy żeńskie. W 1862 roku utworzono drugą preparandę męską przy Rzymsko-Katolickiej Szkole Głównej w Jarosławiu, na początku było 22 uczniów[2].
W 1867 roku powstała Rada Szkolna Krajowa, która w 1868 roku objęła w posiadanie 10 preparand. Funkcjonowało 7 preparand męskich: we Lwowie (rzymskokatolicka i greckokatolicka), Krakowie, Tarnowie, Jarosławiu, Przemyślu, Buczaczu; a także 3 preparandy żeńskie: w klasztorze prezentek w Krakowie, u sióstr benedyktynek w Staniątkach, w Przemyślu. W 1868 roku utworzono czwartą preparandę żeńską w klasztorze benedyktynek, obrządku ormiańskiego we Lwowie. W 1871 roku zlikwidowano preparandy i utworzono seminaria nauczycielskie: męskie (we Lwowie, Krakowie, Nowym Sączu, Rzeszowie, Stanisławowie, Tarnopolu) i żeńskie (we Lwowie, Krakowie, Przemyślu)[3].
| Rok | Szkoły trywialne | Szkoły parafialne | Liczba uczniów | Liczba uczniów niedzielnych | Liczba dzieci zdolnych do szkoły |
|---|---|---|---|---|---|
| 1810 | 75 | 47 | 8669 | 91642 | |
| 1820 | 80 | 37 | 9799 | 98156 | |
| 1821 | 83 | 41 | 9730 | 85593 | |
| 1823 | 68 | 13 | 7735 | 71053 | |
| 1829 | 67 | 44 | 8254 | ||
| 1830 | 68 | 45 | 9005 | ||
| 1831 | 67 | 46 | 8685 | ||
| 1832 | 66 | 46 | 8149 | ||
| 1833 | 66 | 41 | 7415 | ||
| 1835 | 68 | 31 | 7844 | ||
| 1836 | 67 | 32 | 8698 | ||
| 1837 | 68 | 31 | 8813 | ||
| 1838 | 68 | 30 | 8274 | ||
| 1839 | 68 | 32 | 8159 | ||
| 1840 | 68 | 36 | 8791 | ||
| 1841 | 68 | 48 | 8974 | ||
| 1842 | 68 | 42 | 9601 | ||
| 1845 | 67 | 96 | 17067 | ||
| 1846 | 68 | 118 | 18313 (20%) | 95748 | |
| 1853 | 68 | 100 | 11360 | 102828 | |
| 1855 | 68 | 82 | 10240 | 102600 | |
| 1857 | 73 | 97 | 10223 | 2114 | 137763 |
| 1858 | 79 | 92 | 11808 | 2791 | 141291 |
| 1859 | 87 | 113 | 15471 (10%) | 3049 (2%) | 144829 |
| 1860 | 99 | 100 | 16564 | 2804 | 122823 |
Tabela szkół na terenie greckokatolickiej eparchii przemyskiej
[edytuj | edytuj kod]| Rok | Szkoły trywialne ruskie |
Szkoły parafialne ruskie |
Liczba parochii |
Liczba capellani |
Liczba cooperatur |
Liczba wiernych |
| 1830 | 43 | 361 | 575 | 133 | 46 | 762648 |
| 1831 | 41 | 374 | 570 | 132 | 49 | 774433 |
| 1835 | 38 | 411 | 564 | 136 | 50 | 768458 |
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ W grudniu roku 1774. wprowadzono w życie terezjański porządek szkolny (Allgemeine Schulordnung) w całej Austrii. Ustawa szkolna wyróżniała trzy kategorie szkół ludowych, a mianowicie:
- szkoły trywialne, które istnieć powinny w każdej parafii, zakładane kosztem wspólnym gromad i dominiów,
- szkoły główne, w miastach obwodowych,
- szkołę normalną, zwaną także wzorową (Musterschule).
- ↑ Od 1826 – również młodzież do 15 lat.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Stanistaw Gruiński, Dzieje szkolnictwa ludowego w Galicii część I. (Czasy przed zaprowadzeniem autonomii 1772-1861)., Wydana we LWOWIE.: Nakładem Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego. I. Związkowa drukarnia we Lwowie, ulica Liudego I. 1916.- Repozytorium Cyfrowe ŚBC..
- ↑ a b c d Roman Pelczar. „Kształcenie kadry nauczycielskiej dla ruskich (ukraińskich) szkół ludowych z obszaru greckokatolickiej Diecezji Przemyskiej w okresie przed autonomią Galicji”. (Praca naukowa Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie). Rocznik Polsko-Ukraiński. 2014. tom XVI, strony 263-279.
- ↑ Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa „Szkolnictwo ludowe w Galicji w swym rozwoju liczebnym od roku 1868 do roku 1909 z uwzględnieniem stosunków hygienicznych” Zestawił Bolesław Adam Baranowski. We Lwowie 1911. Nakładem Wydawnictwa „Rodziny i Szkoły”. strona 34.