Tarczowniczka

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Hervör umierająca po bitwie Gotów z Hunami. Obraz autorstwa Petera Nicolaia Arba.

Tarczowniczka (staronord. skjaldmær, ˈskjɑldˌmæːr) – postać wojowniczki ze skandynawskiego folkloru i mitologii nordyckiej. Kobiety-wojowniczki często pojawiały się w sagach, np. w Sadze o Herwarach i Gesta Danorum, jak również w opowieściach innych ludów germańskichGotów, Cymbrów i Markomanów. Na podaniach o tarczowniczkach oparte mogą być mityczne walkirie[1].

Historyczne wikińskie wojowniczki[edytuj | edytuj kod]

Badacze nie są zgodni co do tego, czy w społeczeństwie wikińskim kobiety rzeczywiście były wojowniczkami. Według współczesnych badaczy, m.in. archeologa Neila Price’a, tarczowniczki mogły istnieć naprawdę[2][3]. Inni uczeni, chociażby profesor Judith Jesch, wskazują, że nie ma dowodów, które potwierdzałyby, że wikingowie szkolili regularne oddziały kobiece[4].

Badania archeologiczne[edytuj | edytuj kod]

Chociaż archeolodzy odkryli pochówki kobiet złożonych z bronią, to uczeni nie doszli do porozumienia w kwestii jego, jak należy interpretować te znaleziska[5]. Niektórzy wskazują, że broń umieszczona w grobie kobiety mogła pełnić funkcję rytualną[6]. Analiza chemiczna szczątków wikińskich imigrantów w Anglii wskazała na stosunkowo równą proporcję mężczyzn i kobiet w społeczeństwie; zasugerowano, że to mężczyźni brali sobie żony, ponieważ kości kobiece spoczywały niżej, pod ciałem mężczyzny[7][8]. W serii materiałów dokumentalnych stanowiących uzupełnienie do serialu telewizyjnego Wikingowie Price przedstawił X-wieczny grobowiec w Birce, w którym złożono wiele sztuk broni i dwa konie; analiza kości wykonana przez profesor Annę Kjellström z Uniwersytetu Sztokholmskiego wykazała, że w grobie spoczywała kobieta[2]. Potwierdzono to w 2017 roku za pomocą analizy DNA, a odnaleziony szkielet nazwano „wikińską wojowniczką z Birki”[9].

Przekazy historyczne[edytuj | edytuj kod]

Istnieją świadectwa z epoki wikingów świadczące o tym, że kobiety brały udział w walkach. John Skylitzes, historyk specjalizujący się w historii cesarstwa wschodniorzymskiego, dowodzi, że kobiety walczyły w armii Waregów, kiedy ci zostali zaatakowani przez wojska kniazia Światosława I w 971 roku. Waregowie odnieśli druzgocącą porażkę, a Bizantyńczycy byli zdziwieni, kiedy pośród ciał poległych wrogów odkryli kobiety odziane w zbroje[10].

Według innych przekazów, ciężarna przyrodnia siostra Leifa Erikssona – Freydís Eiríksdóttir – podczas pobytu w Winlandii miała chwycić za miecz i z odsłoniętą piersią przepłoszyć atakujących skrælingjar[10]. Wydarzenie to opisano w Sadze o Grenlandczykach, jednak Freydís nie nazywa się w niej tarczowniczką[11]. Według przekazów Saxa Grammaticusa kobiety miały walczyć u boku Duńczyków podczas bitwy pod Bråvallą w 750 roku: „Z miasta Szlezwiku pod dowództwem Hed i Wisny przybyli Hake z cięciem na policzku oraz Tymme Żaglomistrz. Dowódców tych natura obdarzyła dzielnością mężczyzn w ciele kobiety. Vebjørg przepełniona była taką samą dzielnością, a za nią szedł Bo, syn Bramego i Jutlandczyk Brat, stęsknieni wojny”[12].

Przekazy legendarne[edytuj | edytuj kod]

Brunnhilda (1897) autorstwa Gastona Bussière’a.

Przykładami tarczowniczek wymienianych z imienia w nordyckich sagach są Brunhilda z Sagi rodu Wölsungów, Hervör z Sagi o Herwarach, Brunhilda z Bósa saga ok Herrauðs, szwedzka księżniczka Thornbjǫrg z Hrólfs saga Gautrekssonar czy księżniczka Hed, Wisna, Lagertha i Vebjørg wspomniane w wyżej przywołanym fragmencie Gesta Danorum.

Hervör z Sagi o Herwarach znana była z tego, że już w wieku dziecięcym przyjmowała typowo męskie role, często też w przebraniu mężczyzny napadała na wędrowców. W późniejszym czasie zabrała z grobu swojego ojca przeklęty miecz Tyrfing i zaczęła parać się napadami morskimi. Ostatecznie osiedliła się i wyszła za mąż, a jej wnuczka – również nosząca imię Hervör – dowodziła siłami odpierającymi atak Hunów. Chociaż saga opiewa jej męstwo, kobieta zostaje ciężko ranna i umiera na polu bitwy[13].

Brunhilda z Sagi rodu Wölsungów nie była co prawda wojowniczką, a kobietą ze szlachetnego rodu, przejawiała jednak zachowania typowe dla tarczowniczki – liczył się dla niej przede wszystkim honor. W odróżnieniu od Gudrun, z którą rywalizowała o względy Sygurda, nie uciekała się do podstępu, który w literaturze średniowiecznej uważany był za metodę typowo kobiecą, a brała sprawy w swoje ręce, jak przystawało mężczyźnie. Szydziła zarówno z tego, że Gudrun zachowuje się zgodnie z rolą, jakiej oczekuje od niej społeczeństwo („Proś tylko o to, co dla ciebie najlepsze. Tak przystoi szlachetnej damie. Łatwo jest się cieszyć, kiedy wszystko dzieje się zgodnie z twoimi pragnieniami”), jak i z jej brata Gunnarra, za którego wyszła wskutek podstępu („Sygurd walczył ze smokiem przez co nie zostanie zapomniany przez nikogo póki żyje ostatni człowiek. Twój brat z kolei nie odważył się ani wskoczyć w ogień ani nadeń przeskoczyć”). Chcąc dokonać zemsty doprowadziła do śmierci swojej, Sygurda i jego syna. Zabijając dziecko zademonstrowała zrozumienie waśni i synowskiej odpowiedzialności – gdyby chłopiec przeżył, w dorosłości mógłby chcieć zemścić się na rodzinie Brunhildy. Chociaż tarczowniczka nie jest zwyczajową rolą kobiety, podobną siłą charakteru mają też niewiasty zajęte bardziej odpowiednimi dla nich zadaniami[14].

Według badaczek Judith Jesch i Jenny Jochens fakt, że wojowniczki najczęściej albo ginęły, albo ostatecznie porzucały wojaczkę, żeby powrócić do zająć typowo kobiecych, z jednej strony miał pozwolić na zaspokojenie fantazji, a z drugiej przestrzegać przed niebezpieczeństwami, jakie niesie ze sobą odrzucenie roli, której wypełnienia od jednostki ze względu na jej płeć oczekuje społeczeństwo[13].

W kulturze popularnej[edytuj | edytuj kod]

Kobiece wojowniczki inspirowane nordyckimi sagami pojawiły się w wielu utworach fantastycznych oraz z gatunku fikcji historycznej, stosunkowo rzadko nazywa się je jednak tarczowniczkami; postacią, którą określono tym mianem, jest chociażby Éowina z Władcy pierścieni J.R.R. Tolkiena[15]. Tarczowniczki pojawiają się m.in. w serialu telewizyjnym Wikingowie, którego jedną z głównych bohaterek jest grana przez Katheryn Winnick tarczowniczka Lagertha[16]. W norweskim serialu Przybysze tarczowniczkami są Alfhildr Enginnsdóttir (Krista Kosonen) i Urd (Ágústa Eva Erlendsdóttir), walczące u boku Torego Hunda przeciwko królowi Olafowi II Haraldssonowi[17].

W grze komputerowej Assassin’s Creed: Valhalla grywalną postacią – w zależności od wyborów gracza – może być wikiński wojownik bądź tarczowniczka. Eivor jest przywódcą klanu Kruka, którym włada wraz ze swoim przybranym bratem, Sigurdem Styrbjornssonem. Thierry Noël, doradca ds. historycznych podczas produkcji gry, stwierdził: „Źródła archeologiczne są w tej sprawie bardzo podzielone. Faktem jest (...), że taka była wikińska koncepcja świata. Taka była częściowo koncepcja tego świata – że mężczyźni i kobiety są równi w walce”[18].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. Westrin (red.) 1917 ↓, s. 1372.
  2. a b Secrets of the Vikings: Shield Maidens. History. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-01-25)]. (ang.).
  3. Christina Anderson: A Female Viking Warrior? Tomb Study Yields Clues. The New York Times, 2017-09-14. [dostęp 2018-08-24]. (ang.).
  4. Judith Jesch: Viking women, warriors, and valkyries. British Museum, 2014-04-19. [dostęp 2017-05-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-03)]. (ang.).
  5. Arild S. Foss: Don't underestimate Viking women. ScienceNordic, 2013-01-02. [dostęp 2017-05-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-03-26)]. (ang.).
  6. Nauka w Polsce: Wikińskie wojowniczki – prawda czy mit?. histmag.org, 2016-11-16. [dostęp 2023-08-01].
  7. Shane McLeod. Warriors and women: the sex ratio of Norse migrants to eastern England up to 900 AD. „Early Medieval Europe”. 19 (3), s. 332–353, 2011. DOI: 10.1111/j.1468-0254.2011.00323.x. (ang.). 
  8. Dan Vergano: Invasion of the Viking women unearthed. USA Today, 2011-07-19. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-08-02)]. (ang.).
  9. Charlotte Hedenstierna-Jonson, Anna Kjellström, Torun Zachrisson, Maja Krzewińska i inni. A female Viking warrior confirmed by genomics. „American Journal of Physical Anthropology”. 164 (4), s. 853–860, 2017. DOI: 10.1002/ajpa.23308. PMID: 28884802. (ang.). 
  10. a b Harrison 2007 ↓, s. 71.
  11. Örnólfur Thorsson: The Sagas of the Icelanders. London: Penguin Books Ltd, 2007. ISBN 978-0140291339. (ang.).
  12. Saxo Grammaticus: Gesta Danorum. Jan Wolucki (tłum.). Księga ósma.
  13. a b Christopher Tolkien (red.): Saga Heiðreks konungs ins vitra: The Saga of King Heidrik the Wise. London: Thomas Nelson and Sons Ltd., 1960. [dostęp 2013-04-22]. (ang.)
  14. Jesse L. Byock (tłum.): Saga of the Volsungs: The Norse Epic of Sigurd the Dragon Slayer. Wyd. 3. Berkley: University of California Press, 2012. ISBN 978-0-520-27299-6. (ang.).
  15. Helen Young: Fantasy and Science Fiction Medievalisms: From Isaac Asimov to A Game of Thrones. Cambria Press, 2015, s. 55. ISBN 978-1-62196-747-7. Cytat: The gender-role inversion in Arbo's painting does not last for long: later in the film, Éowyn takes the same position as the shield maiden Hervor in the painting, lying on a field strewn with dead bodies, where her brother, Éomer, finds her. The colors in Arbo's painting are the golds, reds, yellows, and blues found in Rohan in the film, down to the white of the steed that, in the painting, has survived its rider. (ang.).
  16. Interview with Katheryn Winnick (Lagertha). Sky History TV Channel. [dostęp 2022-07-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2022-06-26)]. (ang.).
  17. Beforeigners. NRK P3, 2019-08-14. [dostęp 2023-08-01]. (norw.).
  18. Thierry Noël (respondent): „Assassin’s Creed: Valhalla” – historia legend wikingów. Ubisoft, 2020-04-30. [dostęp 2020-05-02]. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]