Trzynastozgłoskowiec
Trzynastozgłoskowiec – format wiersza sylabicznego, w którym w każdym wersie występuje trzynaście sylab. W każdym wersie po 7. sylabie występuje średniówka[1]. Trzynastozgłoskowiec wykazuje dużą odporność na sylabotonizację. Jest najbardziej uniwersalnym formatem wiersza polskiego, stosowanym powszechnie we wszystkich trzech rodzajach literackich, zarówno w układzie stychicznym, jak i zwrotkowym, w utworach o różnej długości – od dwóch do kilkudziesięciu tysięcy wersów. W epoce staropolskiej był prawie tak znany jak jedenastozgłoskowiec, oparty na wzorach włoskich i używany w oktawie. O większej popularności trzynastozgłoskowca przesądził zapewne wpływ literatury francuskiej.
Trzynastozgłoskowiec pojawił się w literaturze polskiej już w piętnastym wieku w anonimowych Godzinkach (Jezus Chrystus, Bóg-człowiek, mądrość ojca swego) i w dziele Władysława z Gielniowa[2] Żołtarz Jezusów (Jezusa Judasz przedał za pieniądze nędzne). Często wykorzystywał go Mikołaj Rej[3]. Po nim trzynastozgłoskowcem w epoce staropolskiej posługiwali się między innymi: Jan Kochanowski, Mikołaj Sęp Szarzyński, Sebastian Grabowiecki, Szymon Szymonowic, Daniel Naborowski i Wacław Potocki[4].
Znane dzieła pisane trzynastozgłoskowcem:
- Adam Mickiewicz – Pan Tadeusz
- Adam Mickiewicz - Sonety krymskie
- Adam Mickiewicz - Reduta Ordona
- Juliusz Słowacki - Testament mój
- Aleksander Fredro – Śluby panieńskie (13-zgłoskowiec we fragmentach prezentujących światopogląd postaci)
- Jan Kochanowski
- Aleksander Fredro (prawdopodobnie) – XIII Księga Pana Tadeusza
- Ignacy Krasicki – większość bajek
- Wacław Potocki - Transakcja wojny chocimskiej
- Iliada w przekładzie Franciszka Dmochowskiego
- Odyseja w przekładzie Lucjana Siemieńskiego
„ |
|
” |
— Homer, Odyseja, tłum. Lucjan Siemieński |
Polski trzynastozgłoskowiec stanowi odpowiednik formalny francuskiego aleksandrynu (symetrycznego dwunastozgłoskowca) i germańskiego sześciostopowca jambicznego, jak również odpowiednik funkcjonalny starożytnego greckiego i łacińskiego heksametru daktylicznego. Często też zastępuje w przekładzie na język polski angielski pentametr jambiczny. O polskim trzynastozgłoskowcu pisali między innymi Maria Dłuska (Studia z historii i teorii wersyfikacji polskiej), Stanisław Furmanik (Podstawy wersyfikacji polskiej) i Adam Kulawik (Poetyka). Od czasów romantyzmu trzynastozgłoskowiec zdecydowanie przeważa w polskim sonecie. Wcześniej rolę podstawowego formatu sonetów pełnił, zgodnie z tradycją włoską, jedenastozgłoskowiec:
„ |
|
” |
— Antoni Lange, Rozmyślania – XI |
W literaturze polskiej tylko wyjątkowo pojawia się trzynastozgłoskowiec sylabotoniczny, a konkretnie jambiczny. Jan Lemański zastosował konsekwentnie jambiczny trzynastozgłoskowiec (ze średniówką męską po sylabie szóstej) w sonecie:
„ |
|
” |
— Jan Lemański, Żal |
W literaturze czeskiej trzynastozgłoskowy jest aleksandryn. Format ten występuje albo w postaci ortodoksyjnie jambicznej, albo swobodnej, jambiczno-daktylicznej[7][8]. Używał go między innymi Jiří Orten:
„ |
|
” |
— Jiří Orten, Elegie. Třetí |
„ |
|
” |
— Jiří Orten, Elegie. Sedmá |
W nowożytnej literaturze rosyjskiej trzynastozgłoskowiec jest jambiczny. W poniżej przytoczonej strofie wersy pierwszy i trzeci są trzynastozgłoskowe, wers drugi dwunastozgłoskowy, a wers ostatni ośmiozgłoskowy:
„ |
|
” |
— Aleksander Puszkin, Я памятник себе воздвиг нерукотворный |
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Kazimierz Wóycicki: Forma dźwiękowa prozy polskiej i wiersza polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1960, s. 91-93.
- ↑ Bł. Władysław z Gielniowa (pol.). bernardyni.pl. [dostęp 2017-02-03].
- ↑ Lucylla Pszczołowska: Wiersz polski. Zarys historyczny. Wrocław: Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, 1997, s. 42. ISBN 83-85220-79-8.
- ↑ Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wrocław 2002, s. 545.
- ↑ XI. W: Antoni Lange: Rozmyślania. Kraków: Wacław Wiediger, 1906. (pol.)
- ↑ Kazimierz Króliński (red.): Antologia współczesnych poetów polskich (pol.). Archive.org, 1908. s. 236. [dostęp 2017-02-03].
- ↑ Jacek Baluch, Piotr Gierowski: Czesko-polski słownik terminów literackich. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016, s. 37. ISBN 978-83-233-4066-9.
- ↑ Josef Brukner, Jiří Filip: Poetický slovník (Alexandrin). Praha: Mladá fronta, 1997, s. 18-19. ISBN 80-204-0650-6.
- ↑ Jiří Orten: Třetí (cz.). cs.wikisource.org. [dostęp 2017-02-03].
- ↑ Jiří Orten: Sedmá (cz.). cs.wikisource.org. [dostęp 2017-02-03].
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Trzynastozgłoskowiec na poewiki.org