Literatura francuska
Literatura francuska (fr. littérature française) – termin obejmujący ogół dzieł literackich napisanych w języku francuskim lub innych językach i dialektach tradycyjnie używanych na terenie Francji (np. gwary alzackie, języki: baskijski, bretoński, oksytański, waloński). Zdaniem badaczy historia literatury francuskiej ma swój początek w starofrancuskim średniowieczu[1], kiedy powstały pierwsze teksty literatury pięknej pisane w języku starofrancuskim.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Średniowieczna literatura francuska
[edytuj | edytuj kod]Najstarszym współcześnie znanym tekstem napisanym w języku starofrancuskim są przysięgi strasburskie z 842 r., a pierwszym zachowanym tekstem literackim w tym języku jest prawdopodobnie wiersz Sekwencja o świętej Eulalii (881–882)[2].
W średniowieczu powstawały teksty nie tylko w języku starofrancuskim, ale także w innych językach późniejszego Królestwa Francji, np.: oksytańskim (pierwszy znany tekst literacki to wiersz Tomida femina z X wieku[1]) i bretońskim (najstarszym tekstem zapisanym w starobretońskim jest tzw. Manuskrypt z Lejdy[3]).
Jednocześnie rozwijały się nowe formy i gatunki. Do najważniejszych z nich należą chansons de geste (pieśni czynu), wykonywane przez truwerów lub trubadurów. Reprezentatywną dla tego gatunku jest starofrancuska Pieśń o Rolandzie. Podobne utwory tworzono również w innych językach, np. w oksytańskim (przykładem jest dwunastowieczny poemat epicki Daurel e Betó[4]).
Ważnym motywem pojawiającym się w tym okresie jest koncepcja tzw. miłości dworskiej. Przykładem dzieła, w którym został on użyty jest pochodzący z początku XIII wieku poemat Opowieść o Róży[5].
Jednym z najważniejszych autorów romansów dworskich był Chrétien de Troyes[6], autor niedokończonej powieści Percewal z Walii, czyli Opowieść o Graalu i wielu tekstów nawiązujących do legend arturiańskich. Innym przykładem realizacji idei miłości dworskiej jest legenda o Tristanie i Izoldzie[7]. Do tradycji arturiańskich nawiązywała też w swoich lais Marie de France[8][9].
W XII i XIII wieku powstał cykl Powieść o Lisie, zbiór satyrycznych wierszowanych opowieści o rozumnych zwierzętach. Cykl historii opowiada o przygodach lisa Renarta. Akcja jest osadzona w królestwie zwierząt, które ma cechy państwa feudalnego. Utwór zyskał znaczną popularność w średniowiecznej Europie i był kontynuowany m.in. w Niemczech i Niderlandach[10][11][12].
Rutebeuf, paryski poeta XIII wieku, w swoich utworach pokazywał kontrast ludzkiej bezsilności i nędzy z wartościami dworskimi. Inny poeta, François Villon, bywa zaliczany do grona tzw. poetów wyklętych[13].
Pierwsze francuskojęzyczne kroniki pochodzą z XII wieku i opisują krucjaty – przykładem jest żywot Ludwika IX napisany przez Jeana de Joinville. Ważnym tekstem są Kroniki Jeana Froissarta[14].
Szesnastowieczna literatura francuska
[edytuj | edytuj kod]Początki renesansu we Francji najwcześniej były widoczne w Lyonie. Za najpoważniejszego promotora francuskiej artystycznej i literackiej odnowy uznaje się króla Franciszka I, który po kampanii wojskowej w Italii zainteresował się sztuką i kulturą epoki renesansu.
Literatura francuska w XVI wieku wyraźnie ukazywała idee humanizmu. Francuscy twórcy zaczęli na nowo odkrywać teksty epok minionych: greckie, łacińskie, hebrajskie. Niezwykle ceniona była wiedza klasyczna, a szczególnym zainteresowaniem cieszyły się koncepcje epikurejskie. Postulowano odnowę form i tematów artystycznych.
Ważnymi autorami poezji byli: Clément Marot, Jean de Sponde, Agrippa d’Aubigné czy poeci Plejady (między innymi Pierre de Ronsard i Joachim du Bellay). Autorzy najważniejszych powieści tego okresu to Rabelais i Małgorzata z Nawarry.
Próby Montaigne’a to jedno z pierwszych francuskojęzycznych dzieł autobiograficznych. Montaigne obok Francisa Bacona, jest uznawany za twórcę eseju. Utwór łączy w sobie treści filozoficzne i biograficzne. Montaigne ukazuje wojenne nastroje, jakie panowały w epoce mu współczesnej – opisuje atmosferę wojen religijnych i dynastycznych[15].
Siedemnastowieczna literatura francuska
[edytuj | edytuj kod]XVII wiek to czas dwóch ważnych prądów literackich: klasycyzmu i baroku. Niektórzy autorzy, jak Pierre Corneille, tworzyli dzieła w zakresie obu nurtów. Pod koniec wieku w literaturze zaczyna dominować prąd myślowy, który staje się początkiem oświecenia (Siècle des Lumières). Członkowie tego ruchu nazywani są Lumières. Należał do nich między innymi Jean de La Bruyère. Innymi znanymi twórcami tej epoki są Thomas Corneille, Jean Racine, Molière, Pascal, La Rochefoucauld, La Fontaine, Nicolas Boileau, Madame de La Fayette, Markiza de Sévigné oraz kardynał Jean-François Paul de Gondi.
Osiemnastowieczna literatura francuska
[edytuj | edytuj kod]
Wiek XVIII nazywany jest siècle des Lumières – wiekiem oświecenia. Osiemnastowieczna literatura francuska zmierza w kierunku rozumu i rozsądku. Oświecenie, szczególnie widoczne w literaturze i nauce, rozprzestrzeniało się po całej Europie. We Francji jego obecność była szczególnie widoczna, czego przykładem jest działalność encyklopedystów. Najważniejszymi francuskimi literatami wieku oświecenia byli: Voltaire, Jean-Jacques Rousseau, Denis Diderot i Montesquieu.
Dziewiętnastowieczna literatura francuska
[edytuj | edytuj kod]Wiek XIX to dla Francji okres rozwoju powieści. Równocześnie jest czasem niezwykłego eklektyzmu na scenie literackiej. Najważniejszymi prądami były romantyzm, realizm, naturalizm oraz symbolizm.
Pejzaż artystyczny tego okresu jest bardzo bogaty. Na ten czas przypada rozwój powieści realistycznej. Najważniejszym przedstawicielem realizmu jest Emil Zola, który stworzył monumentalne dzieło Les Rougon-Macquart – zbiór dwudziestu powieści opisujących dzieje tytułowego rodu. Do ważnych postaci należą również Balzac, Flaubert, Dumas, Hugo, Verne, Maupassant czy Stendhal.
XIX wiek to także rozkwit poezji. Był szczególnym czasem dla twórczości tzw. poetów wyklętych (fr. poètes maudits). Do tego grona należeli Verlaine, Rimbaud czy Baudelaire.
Czołowi literaci tego okresu to:
- François-René de Chateaubriand (1768–1848)
- Benjamin Constant (1767–1830)
- Alphonse de Lamartine (1790–1869)
- Alfred de Musset (1810–1857)
- Victor Hugo (1802–1885)
- Gérard de Nerval (1808–1855)
- George Sand (1804–1876)
- Stendhal (1783–1842)
- Honoré de Balzac (1799–1850)
- Gustave Flaubert (1821–1880)
- Alexandre Dumas (ojciec) (1802–1870)
- Alexandre Dumas (syn) (1824–1895)
- Jules Verne (1828–1905)
- Paul Verlaine (1844–1896)
- Stéphane Mallarmé (1842–1898)
- Arthur Rimbaud (1854–1891)
- Jules Laforgue (1860–1887)
- Comte de Lautréamont (1846–1870)
- Charles Baudelaire (1821–1867)
- Émile Zola (1840–1902)
- Guy de Maupassant (1850–1893)
- Eugène Sue (1804–1857)
- Prosper Mérimée (1803–1870)
- Charles-Augustin Sainte-Beuve (1804–1869)
- Ernest Renan (1823–1892)
- Théophile Gautier (1811–1872)
- Sully Prudhomme (1839–1907)
- Jules Amédée Barbey d’Aurevilly (1808–1889)
Dwudziestowieczna literatura francuska
[edytuj | edytuj kod]Wiek XX w literaturze francuskiej naznaczony był przez I i II wojnę światową, doświadczenia faszyzmu, nazizmu, komunizmu i dekolonizacji. Dla rozwoju i upowszechnienia literatury istotne było pojawienie się wydań kieszonkowych i rosnąca popularność kina i telewizji.
Na gruncie prądów artystycznych można zaobserwować zmianę paradygmatu. Doświadczenie jednostkowe zaczęło wypierać wielkie tematy, typu polityka. Osłabło znaczenie prądów i grup artystycznych. Kluczowym pojęciem dla tego okresu jest tzw. nowa powieść (fr. nouveau roman), która nazywana jest również literaturą potencjalną.
W poezji tego okresu kluczowe nurty to: symbolizm, dekadentyzm, surrealizm.
Czołowi twórcy tego okresu to:
- Marcel Achard (1899–1974)
- Émile Chartier, ps. Alain (1868–1951)
- Alain-Fournier (1886–1914)
- Jean Anouilh (1910–1987)
- Guillaume Apollinaire (1880–1918)
- Louis Aragon (1897–1982)
- Raymond Aron (1905–1983)
- Fernando Arrabal (1932–)
- Marcel Aymé (1902–1967)
- Gaston Bachelard (1884–1962)
- Henri Barbusse (1873–1935)
- Georges Bataille (1897–1962)
- René Barjavel (1911–1985)
- Jean Baudrillard (1929–2007)
- Jean Hervé-Bazin, ps. Hervé Bazin (1911–1996)
- Simone de Beauvoir (1908–1986)
- Samuel Beckett (1906–1989)
- Henri Bergson (1859–1941)
- Georges Bernanos (1888–1948)
- Tristan Bernard (1866–1947)
- Pierre Boileau (1906–1989) i Thomas Narcejac (1908–1998) ps. Boileau-Narcejac
- Pierre Boulle (1912–1994)
- Paul Bourget (1852–1935)
- Georges Brassens (1921–1981)
- André Breton (1896–1966)
- Michel Butor (1926–2016)
- Albert Camus (1913–1960)
- François Cavanna (1923–2014)
- René Char (1907–1988)
- Paul Claudel (1868–1955)
- Jean-Marie Gustave Le Clézio (1940–)
- Jean Cocteau (1889–1963)
- Sidonie-Gabrielle Colette, ps. Colette (1873–1954)
- Robert Desnos (1900–1945)
- Philippe Djian (1949–)
- Maurice Druon (1918–2009)
- Eugène Grindel, ps. Paul Eluard (1895–1952)
- Louis-Ferdinand Céline (1894–1961)
- Anatole France (1844–1924)
- Romain Kacew, ps. Romain Gary lub Emile Ajar (1914–1980)
- Jean Genet (1910–1986)
- André Gide (1869–1951)
- Jean Giraudoux (1882–1944)
- René Goscinny (1926–1977)
- Michel Houellebecq (1958–)
- Eugène Ionesco (1912–1994)
- André Malraux (1901–1976)
- François Mauriac (1885–1970)
- Frédéric Mistral (1830–1914)
- Henry Millon de Montherlant (1896–1972)
- Jean-Luc Nancy (1940–2021)
- Amélie Nothomb (1967–)
- Marcel Pagnol (1895–1974)
- Georges Perec (1936–1982)
- Jacques Prévert (1900–1977)
- Marcel Proust (1871–1922)
- Raymond Queneau (1903–1976)
- Raymond Radiguet (1903–1923)
- Alain Robbe-Grillet (1922–2008)
- Romain Rolland (1866–1944)
- Jules Romains (1885–1972)
- Françoise Quoirez, ps. Françoise Sagan (1935–2004)
- Antoine de Saint-Exupéry (1900–1944)
- Jean-Paul Sartre (1905–1980)
- Claude Simon (1913–2005)
- Paul Valéry (1871–1945)
- Boris Vian (1920–1959)
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Adamski, Jerzy. „Historia literatury francuskiej, Zakład Narodowy im.” Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków (1970): 55-104.
- ↑ Wendy Ayres-Bennett, A History of the French Language Through Texts, Hoboken: Taylor and Francis, 2005, s. 29, ISBN 978-0-203-98673-8 [dostęp 2025-06-17].
- ↑ Le manuscrit de Leiden. Le plus vieux texte breton écrit vers 800 – Le Trésor du breton écrit [online] [dostęp 2025-01-21].
- ↑ W. Rothwell, Arthur S. Kimmel, The Old Provencal Epic ‘Daurel et Beton’, „The Modern Language Review”, 69 (3), 1974, s. 634, DOI: 10.2307/3724221, ISSN 0026-7937, JSTOR: 3724221 [dostęp 2025-01-21].
- ↑ Powieść o Róży, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2025-05-21].
- ↑ Antoine Adam, Georges Lerminier, Edourad Morot-Sir: Literatura francuska Tom I Od początków do końca XVIII wieku. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1974.
- ↑ WolneLektury.pl [online], wolnelektury.pl [dostęp 2024-05-24].
- ↑ Paul Creamer, The Anonymous Marie de France, „Romanic Review”, 95 (3), 2004, s. 362–364, DOI: 10.1215/26885220-95.3.362, ISSN 0035-8118 [dostęp 2025-01-21].
- ↑ Jane Chance, Marie de France Versus King Arthur: Lanval’s Gender Inversion as Breton Subversion, New York: Palgrave Macmillan US, 2007, s. 41–61, ISBN 978-1-349-53105-9 [dostęp 2025-01-21].
- ↑ R. Parker, Volpone and Reynard the Fox, „Renaissance Drama” 7 (1976): 3-42.
- ↑ John Flinn, Le roman de Renart dans la littérature française et dans les littératures étrangères au Moyen age, University of Toronto Press, 1963, s. 45–50.
- ↑ André Bouwman, Bart Besamusca, Introduction, in: Of Reynaert the Fox: Text and Facing Translation of the Middle Dutch Beast Epic Van den vos Reynaerde, Amsterdam University Press, 2009, s. 11–12, 25.
- ↑ Arthur Guillaumot, François Villon, le premier poète maudit [online], Première Pluie, 13 czerwca 2020 [dostęp 2025-01-21] (fr.).
- ↑ Fryderyk Henryk. Lewestam, Historya literatury powszechnéj, t. 2, Warszawa: Nákładem Aleksandra Lewińskiego, 1864, s. 59.
- ↑ Józef Hen, Ja, Michał z Montaigne, Warszawa: MG, 2022, ISBN 978-83-7779-847-8 [dostęp 2025-08-22].