Wikiprojekt:Tłumaczenie artykułów/Anti-tobacco movement in Nazi Germany

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Ruch antynikotynowy w III Rzeszy

Niemieccy żołnierze piechoty w Rosji

Gdy niemieccy lekarze jako pierwsi odkryli związek pomiędzy paleniem tytoniu a rakiem płuca[1], III Rzesza zapoczątkowała zakrojony na szeroką skalę ruch antynikotynowy[2] i przeprowadziła pierwszą w historii najnowszej[3] publiczną kampanię przeciwko paleniu. Ruchy antynikotynowe rosły w siłę w wielu narodach od początku XX wieku [4][5], ale odnosiły niewielkie efekty, z wyjątkiem Niemiec, w których kampania była wspierana przez rząd, po tym gdy naziści doszli do władzy[4]. Był to najsilniejszy ruch antynikotynowy na świecie w latach 30. i wczesnych 40. XX wieku[6]. Przywództwo narodowych socjalistów potępiło palenie[7], a kilku z nich otwarcie krytykowało palenie tytoniu[6]. Badania nad paleniem tytoniu i jego wpływem na zdrowie rozkwitały pod rządami nazistów[8] i były najbardziej znaczącymi badaniami tego typu w tym okresie[9]. Wśród czynników motywujących kampanię, która była powiązana zarówno z antysemityzmem jak i rasizmem, była nazistowska polityka rozrodcza[10] i osobista niechęć Adolfa Hitlera do tytoniu[11].

Nazistowska kampania antynikotynowa obejmowała zakaz palenia w tramwajach, autobusach i pociągach miejskich[6], promowanie wychowania zdrowotnego[12], ograniczanie racji papierosowych dla żołnierzy Wehrmachtu, organizację wykładów na temat zdrowia dla żołnierzy i podwyższanie opodatkowania tytoniu[6]. Narodowi socjaliści wprowadzili ograniczenia dotyczące reklamowania tytoniu i palenia w miejscach publicznych oraz regulacje dotyczące restauracji i kawiarni[6]. Ruch antynikotynowy nie odniósł wielkich efektów w początkowym okresie nazistowskiego reżimu i konsumpcja tytoniu wzrosła w latach 1933-1939[11], ale palenie wśród personelu wojskowego zmniejszało się od 1939 do 1945[9]. Nawet pod koniec XX wieku ruch antynikotynowy w powojennych Niemczech nie osiągnął poziomu skuteczności oddziaływania nazistowskiej kampanii antynikotynowej[11].

Początki[edytuj | edytuj kod]

Nastroje antynikotynowe istniały w Niemczech od początku XX wieku. Krytycy palenia zorganizowali pierwszą grupę antynikotynową w kraju, którą nazwali Deutscher Tabakgegnerverein zum Schutze der Nichtraucher (Niemieckie Stowarzyszenie Przeciwników Tytoniu dla Ochrony Niepalących). Organizacja ta została ustanowiona w 1904 roku i istniała przez krótki okres. Następna organizacja antynikotynowa, Bund Deutscher Tabakgegner (Związek Niemieckich Przeciwników Tytoniu), została utworzona w 1910 w Trautenau w Bohemii. Inne organizacje antynikotynowe zostały utworzone w 1912 w Hanowerze i Dreźnie. W 1920 roku, po tym jak Czechosłowacja została wydzielona z Austro-Węgier po I wojnie światowej, utworzono w Pradze Bund Deutscher Tabakgegner in der Tschechoslowakei (Związek Niemieckich Przeciwników Tytoniu w Czechosłowacji). W tym samym roku w Grazie utworzono Bund Deutscher Tabakgegner in Deutschösterreich (Związek Niemieckich Przeciwników Tytoniu w niemieckiej Austrii)[13].

Grupy te publikowały czasopisma nakłaniające do niepalenia. Pierwszym takim niemieckojęzycznym czasopismem był Der Tabakgegner (Przeciwnik tytoniu), publikowany przez bohemską organizację w okresie 1912-1932. Drugim tego typu czasopismem był Deutsche Tabakgegner (Niemiecki Przeciwnik Tytoniu), którego publikowano w Dreźnie od 1919 do 1935[11]. Organizacje antynikotynowe były również przeciwne spożywaniu alkoholu[11].

Przyczyny[edytuj | edytuj kod]

Adolf Hitler zachęcał swoich bliskich współpracowników do rzucenia palenia

Nastawienie Adolfa Hitlera do palenia tytoniu[edytuj | edytuj kod]

W młodości Adolf Hitler był nałogowym palaczem. Palił od 25 do 40 papierosów dziennie, ale rzucił nałóg stwierdzając, że było to marnotrawstwo pieniędzy[11]. W późniejszych latach uważał palenie za deprawujące[9] i gniew czerwonego człowieka przeciwko białemu człowiekowi, zemstę za otrzymanie alkoholu wysokoprocentowego[11]. Narzekał, że tak wielu wspaniałych ludzi zatraciło się w zatruwaniu tytoniem[11]. Był nieszczęśliwy, ponieważ Eva Braun i Martin Bormann byli palaczami. Był również zaniepokojony tym, że Hermann Göring ciągle palił w miejscach publicznych. Rozzłościł się, gdy zamówiono statuę przedstawiającą Göringa palącego cygaro[11]. Hitler jest często uważany za pierwszego przywódcę narodowego, który był zwolennikiem niepalenia, ale Jakub I Stuart uprzedził go o 300 lat[14].

Hitler przyjmował z dezaprobatą możność palenia wśród personelu wojskowego i w czasie II wojny światowej, 2 marca 1942 roku powiedział: to był błąd, którego korzenie można odnaleźć w dowództwie wojskowym tego czasu na początku wojny. Powiedział również, że nie było właściwym stwierdzenie, że żołnierz nie może żyć bez palenia. Obiecał zakończyć używanie tytoniu w wojsku po zakończeniu wojny. Hitler osobiście zachęcał bliskich przyjaciół do niepalenia i nagradzał tych, którzy rzucili palenie. Jednakże osobisty niesmak Hitlera w stosunku do tytoniu był tylko jednym z kilku katalizatorów stojących za kampanią antynikotynową[11].

Polityka rozrodcza[edytuj | edytuj kod]

Nazistowska polityka rozrodcza była znaczącym czynnikiem stojącym za kampanią antynikotynową[10]. Palące kobiety były uważane za podatne na przedwczesne starzenie się i utratę atrakcyjności fizycznej; były uważane za nieodpowiednie do roli żon i matek w niemieckiej rodzinie. Werner Huttig z Urzędu Polityki Rasowej NSDAP powiedział, że mleko palącej matki zawiera nikotynę[11]. Twierdzenie to zostało potwierdzone przez współczesne badania[15][16][17][18].

Martin Staemmler, prominentny lekarz III Rzeszy, wyrażał opinię, że palenie u kobiet w ciąży skutkowało wyższym prawdopodobieństwem cichego porodu i poronienia. Opinia ta była popierana przez znaną higienistkę rasową Agnes Bluhm, której książka, opublikowana w 1936 roku, wyrażała ten sam pogląd. Nazistowskie kierownictwo było tym zaniepokojone, ponieważ chciało, by niemieckie kobiety były tak rozrodcze jak to tylko możliwe. Artykuł opublikowany w 1943 roku w niemieckim czasopiśmie ginekologicznym stwierdzał, że kobiety palące trzy lub więcej papierosów dziennie były bardziej narażone na pozostanie bezdzietnymi od kobiet niepalących[11].

Badania[edytuj | edytuj kod]

Do momentu dojścia nazistów do władzy badania nad skutkami zażywania tytoniu na zdrowie ludności w Niemczech były bardziej zaawansowane niż w jakimkolwiek innym kraju[6]. Związek pomiędzy tytoniem a rakiem płuca został po raz pierwszy dowiedziony w nazistowskich Niemczech[11][19][20], wbrew powszechnemu przekonaniu, że to amerykańscy i brytyjscy naukowcy dokonali tego odkrycia w latach 50.[11]. Wyrażenie bierne palenie (Passivrauchen) zostało ukute w III Rzeszy[3]. W ramach projektów badawczych finansowanych przez nazistów odkryto wiele katastrofalnych skutków zdrowotnych palenia[21]. III Rzesza wspierała badania epidemiologiczne na temat szkodliwych efektów używania tytoniu[2]. Hitler osobiście przekazał wsparcie finansowe dla ustanowionego w 1941 roku Wissenschaftliches Institut zur Erforschung der Tabakgefahren (Instytut Naukowy Badań nad Zagrożeniami Nikotynowymi) na Uniwersytecie w Jenie, kierowanego przez Karla Astela[9][11]. Był to najbardziej znaczący instytut antynikotynowy w nazistowskich Niemczech[11].

Franz H. Müller w 1939 roku i E. Schairer w 1943 jako pierwsi wykorzystali metody epidemiologiczne badania porównawczego przypadków raka płuca wśród palaczy[9]. W 1939 Müller opublikował analizę badań w uznanym czasopiśmie onkologicznym w Niemczech, która stwierdzała, że rozpowszechnienie raka płuca było wyższe wśród palaczy[2]. Müller, opisany jako zapomniany ojciec epidemiologii eksperymentalnej[11], był członkiem Narodowo-Socjalistycznego Korpusu Motorowego i NSDAP. Jego dysertacja z 1939 roku była pierwszą na świecie rozprawą epidemiologiczną na temat związku pomiędzy tytoniem a rakiem płuca. Poza wzmiankami o zwiększającej się liczbie przypadków raka płuca i wielu jego przyczynach, takich jak: pył, spaliny samochodowe, gruźlica, promieniowanie rentgenowskie i zanieczyszczenia emitowane przez fabryki, rozprawa wskazywała, że znaczenie dymu tytoniowego było coraz bardziej wypychane na pierwszy plan[11].

Lekarze III Rzeszy zdawali sobie sprawę z tego, że palenie jest odpowiedzialne za choroby serca, które były uważane za najpoważniejsze choroby wynikające z palenia. Nikotyna była czasami brana pod uwagę jako odpowiedzialna za zwiększającą się liczbę przypadków zawału serca w Niemczech. W późniejszych latach II wojny światowej badacze uważali nikotynę za czynnik stojący za niewydolnością serca, na którą cierpiała znacząca część personelu wojskowego na froncie wschodnim. Patolog armii lądowej Wehrmachtu przebadał 32 żołnierzy, którzy zmarli na zawał serca na froncie, i udokumentował w raporcie z 1944 roku, że wszyscy byli entuzjastycznymi palaczami. Zacytował również opinię innego patologa, Franza Buchnera, że papierosy są chorobą wieńcową pierwszego rzędu[11].

Zastosowane środki oddziaływania[edytuj | edytuj kod]

Naziści wykorzystali kilka taktyk public relations aby przekonać ludność Niemiec do niepalenia. Popularne magazyny o tematyce zdrowotnej, takie jak Gesundes Volk (Zdrowy Naród)[21], Volksgesundheit (Zdrowie Ludu) i Gesundes Leben (Zdrowe Życie)[22], publikowały ostrzeżenia na temat konsekwencji zdrowotnych wynikających z palenia[21][22] i plakaty ukazujące szkodliwe efekty tytoniu. Wiadomości antynikotynowe były wysyłane ludziom w ich miejscach pracy[21], często z pomocą Hitlerjugend i Bund Deutscher Mädel[10][21][22]. Podjęta przez nazistów kampania antynikotynowa obejmowała również edukację zdrowotną[12][19][23]. Założone w czerwcu 1939 roku Biuro Przeciwko Niebezpieczeństwom Alkoholu i Tytoniu oraz Reichsstelle für Rauschgiftbekämpfung (Biuro na Rzecz Walki z Narkotykami) również wspomagały kampanię. Artykuły zalecające niepalenie były publikowane w czasopismach: Die Genussgifte (Narkotyki), Auf der Wacht (Na Straży) i Reine Luft (Czyste Powietrze)[11]. Głównym czasopismem kampanii był Reine Luft[6][24]. Instytut pod kierownictwem Karla Astela zakupił i rozpowszechnił setki przedruków z Reine Luft[24].

Po rozpoznaniu szkodliwych konsekwencji zdrowotnych palenia uchwalono kilka przedsięwzięć legislacyjnych[25]. W późnych latach 30. naziści stopniowo wprowadzali prawo antynikotynowe. W 1938 Luftwaffe i Reichspost wprowadziły zakaz palenia. Podobne zakazy wprowadzono również w zakładach opieki zdrowotnej, urzędach publicznych i domach wypoczynkowych[6]. Położnym zabroniono palenia na służbie. W 1939 NSDAP uznała za nielegalne palenie we wszystkich swoich siedzibach, a Heinrich Himmler, ówczesny szef SS, ograniczył służbom policyjnym i SS możliwość palenia na służbie[11]. Palenie było również zabronione w szkołach[21].

W 1941 roku w 60 niemieckich miastach zabroniono palenia w tramwajach[11]. Zakaz palenia obowiązywał również w schronach, choć w niektórych wprowadzono osobne pomieszczenia na palarnie[6]. Szczególną uwagę zwracano na zapobieganie paleniu wśród kobiet. Przewodniczący Stowarzyszenia Medycznego w Niemczech ogłosił, że niemieckie kobiety nie palą[26]. Kobiety w ciąży i te poniżej 25 albo powyżej 55 roku życia nie otrzymywały kartek na racje tytoniowe podczas II wojny światowej. Na handel detaliczny nałożono obostrzenia, dotyczące sprzedaży produktów tytoniowych kobietom[11]. Odbywały się publiczne pokazy filmów antynikotynowych skierowanych do kobiet. W nazistowskich gazetach publikowano artykuły redakcyjne, dotyczące palenia i jego efektów. Wprowadzono rygorystyczne restrykcje. I tak na przykład Narodowo-Socjalistyczna Organizacja Komórek Fabrycznych ogłosiła, że będzie wyrzucać członkinie, które palą publicznie[27]. Kolejny krok w kampanii antynikotynowej nadszedł w lipcu 1943, gdy zabroniono publicznego palenia osobom w wieku poniżej 18 lat[10][22][11]. W następnym roku zabroniono palenia w autobusach i kolei miejskiej[9]. Dokonano tego z osobistej inicjatywy Adolfa Hitlera, który obawiał się, że konduktorki mogłyby być ofiarami biernego palenia[6].

Wprowadzono również ograniczenia dotyczące reklamowania produktów tytoniowych[28]. Zostały one ustanowione 7 grudnia 1941 przez Heinricha Hunke, przewodniczącego Rady Reklamowej. Zakazano reklam przedstawiających palenie jako nieszkodliwe lub jako wyraz męskości. Zabroniono również wyszydzania aktywistów antynikotynowych[11] oraz umieszczania plakatów reklamowych wzdłuż torów kolejowych, w rejonach wiejskich, na stadionach i torach wyścigowych. Zakazano także reklam przy użyciu głośników i poczty[11].

Ograniczenia dotyczące palenia wprowadzono także w Wehrmachcie. Racje papierosowe zostały ograniczone do sześciu sztuk na żołnierza dziennie. Często sprzedawano żołnierzom dodatkowe papierosy, zwłaszcza gdy nie było ruchów wojska na polu bitwy. Sprzedaż ta była ograniczona do 50 papierosów na osobę miesięcznie[6]. Nastoletni żołnierze służący w 12. Dywizji Pancernej SS Hitlerjugend, dostawali słodycze zamiast artykułów tytoniowych[29]. Odmówiono dostępu do papierosów żeńskiemu personelowi pomocniczemu. Prowadzono również wykłady medyczne, które miały przekonać personel wojskowy do rzucenia palenia. 3 listopada 1941 roku wprowadzono specjalne rozporządzenie, które podwyższało opodatkowanie tytoniu o około 80-95% ceny detalicznej. Nie było większej podwyżki podatków tytoniowych w Niemczech przez ponad 25 lat po upadku nazistowskiego reżimu[6].

Skuteczność/Efektywność[edytuj | edytuj kod]

Wczesną kampanię antynikotynową uznano za porażkę. W latach 1933-1937 można było zaobserwować gwałtowny wzrost konsumpcji tytoniu w Niemczech[11]. Tempo wzrostu było większe niż w sąsiadującej Francji, gdzie ruch antynikotynowy był mały i o wiele mniej wpływowy. Pomiędzy 1932 a 1939 rokiem konsumpcja papierosów per capita w Niemczech wzrosła z 570 do 900 rocznie, podczas gdy we Francji wzrosła z 570 do 630[6][30].

Firmy produkujące papierosy w Niemczech wykonały kilka ruchów, mających na celu osłabienie kampanii antynikotynowej. Publikowały nowe czasopisma i próbowały przedstawić ruch antynikotynowy jako fanatyczny i nienaukowy[6]. Przemysł tytoniowy wykorzystywał palące modelki w swoich reklamach, aby przeciwdziałać rządowej kampanii powstrzymującej kobiety przed paleniem[26]. Pomimo rządowych regulacji wiele kobiet w Niemczech paliło regularnie, włącznie z żonami wielu wysokich rangą nazistowskich oficjeli. Na przykład Magda Goebbels paliła nawet w czasie wywiadu z dziennikarzem. Ilustracje mody przedstawiające kobiety z papierosami były często publikowane w prominentnych publikacjach, takich jak Beyers Mode für Alle (Moda Beyerów dla Wszystkich). Okładka popularnego singla Lili Marleen przedstawiała piosenkarkę Lale Andersen trzymającą papieros[27].

Konsumpcja papierosów per capita
rocznie w Niemczech i w Stanach Zjednoczonych[11]
Rok
1930 1935 1940 1944
Niemcy 490 510 1,022 743
Stany Zjednoczone 1,485 1,564 1,976 3,039

Naziści wprowadzili więcej postępowań antynikotynowych pod koniec lat 30. i we wczesnych latach II wojny światowej. Współczynnik konsumpcji tytoniu zmalał. W wyniku posunięć antynikotynowych wprowadzonych w Wehrmachcie[6], całkowita konsumpcja tytoniu przez żołnierzy zmalała pomiędzy 1939 a 1945 rokiem[9]. Zgodnie z przeprowadzonymi badaniami ankietowymi w 1944 roku, liczba palaczy w Wehrmachcie zwiększyła się, ale średnia konsumpcja tytoniu per capita zmniejszyło się o 23,4% w porównaniu do lat bezpośrednio poprzedzających II wojnę światową. Odsetek osób palących 30 lub więcej papierosów dziennie zmniejszył się z 4,4% do 0,3%[6].

Nazistowska polityka antynikotynowa nie była wolna od sprzeczności. Na przykład Volksgesundheit i Gesundheitspflicht (Obowiązek Bycia Zdrowym) były wprowadzane równolegle z aktywną dystrybucją papierosów dla osób, które były uznawane przez nazistów za zasługujące (np. żołnierze z linii frontu i członkowie Hitlerjugend). Z drugiej strony, niezasługującym i grupom napiętnowanym (np. żydom i więźniom wojennym) odmawiano dostępu do tytoniu[31].

Związek z antysemityzmem i rasizmem[edytuj | edytuj kod]

Poza troską o publiczne zdrowie, naziści byli pod mocnym wpływem ideologii[21]. Szczególnie przez koncepcję higieny rasowej i czystości cielesnej[11]. Nazistowscy przywódcy uważali, że palenie tytoniu miało zły wpływ na rasę panów[21] i było równoznaczne z degeneracją rasową[11]. Postrzegali tytoń jako truciznę genetyczną[11]. Higieniści rasowi sprzeciwiali się używaniu tytoniu w obawie, że może to zepsuć niemiecki en:Germ plasm[11]. Nazistowscy aktywiści antynikotynowy często próbowali przedstawiać tytoń jako wadę zdegenerowanych Afrykańczyków[11].

Naziści utrzymywali, że żydzi byli odpowiedzialni za wprowadzenie tytoniu i jego szkodliwych efektów. Kościół Adwentystów Dnia Siódmego w Niemczech ogłosił, że palenie było niezdrową wadą rozprzestrzenianą przez żydów[11]. Johann von Leers, redaktor Nordische Welt (Nordycki Świat), podczas otwarcia ceremonii Wissenschaftliches Institut zur Erforschung der Tabakgefahren w 1941 roku oznajmił, że żydowski kapitalizm był odpowiedzialny za rozprzestrzenienie się używania tytoniu w całej Europie. Powiedział, że pierwszy tytoń na niemieckiej ziemi został przyniesiony przez żydów i że to oni kontrolowali przemysł tytoniowy w Amsterdamie, głównym europejskim punkcie wejściowym tytoniu[11].

Po II wojnie światowej[edytuj | edytuj kod]

Czarnorynkowy handel papierosami odbywał się m.in. na Placu Poczdamskim w Berlinie

Po upadku III Rzeszy amerykańscy producenci papierosów szybko wkroczyli na niemiecki czarny rynek. Przemyt tytoniu stał się powszechny[11], a przywódcy nazistowskiej kampanii antynikotynowej zostali zamordowani[8]. W 1949 roku wwożono nielegalnie do Niemiec miesięcznie około 400 milionów papierosów wyprodukowanych w Stanach Zjednoczonych. W 1954 roku przemycono do Niemiec i Włoch prawie 2 miliardy szwajcarskich papierosów. Jako część planu Marshalla Stany Zjednoczone wysłały darmowy tytoń do Niemiec. Ilość tytoniu wysłanego do Niemiec w 1948 roku wynosiła 24.000 ton, a w 1949 już 69.000. Rząd Federalny Stanów Zjednoczonych wydał 70 milionów dolarów na ten projekt, ku zachwycie firm produkujących papierosy w Stanach Zjednoczonych, które odniosły ogromne zyski[11]. Roczna konsumpcja papierosów per capita w powojennych Niemczech stale rosła od 460 w 1950 roku do 1523 w 1963 roku. Na koniec XX wieku kampania antynikotynowa w Niemczech nie potrafiła przekroczyć powagi kampanii nazistowskiej w latach 1939-1941, a niemieckie badania nad wpływem tytoniu na zdrowie zostały opisane przez Roberta Proctora jako przytłumione[11].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ A.H. Roffo. Krebserzeugende Tabakwirkung / The Carcinogenic Effects of Tobacco. „Monatsschrift für Krebsbekämpfung”. 8 (5), s. 97-102, 1940. Munich/Berlin: J.F. Lehmanns Verlag. [dostęp 15 lipca 2009]. (niem.). (ang.)
  2. ↑ a b c T. Kue Young: Population Health: Concepts and Methods. Oxford University Press, 2005. ISBN 0-19-515854-7. (ang.).
  3. ↑ a b Margit Szollosi-Janze: Science in the Third Reich. Berg wydawcas, 2001. ISBN 1-85973-421-9. (ang.).
  4. ↑ a b Richard Doll. Uncovering the effects of smoking: historical perspective. „Statistical Methods in Medical Research”. 2 (7), s. 87–117, czerwiec 1998. DOI: 10.1191/096228098668199908. PMID: 9654637. [dostęp 2008-06-01]. (ang.). 
  5. ↑ Gene Borio: Tobacco Timeline: The Twentieth Century 1900-1949--The Rise of the Cigarette. Tobacco.org, 1993-2003. [dostęp 2008-11-15]. (ang.).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p Robert N. Proctor, Pennsylvania State University. The anti-tobacco campaign of the Nazis: a little known aspect of public health in Germany, 1933-45. „British Medical Journal”. 7070 (313), s. 1450–3, grudzień 1996. PMID: 8973234. [dostęp 2008-06-01]. (ang.). 
  7. ↑ William F. Bynum, Anne Hardy, Stephen Jacyna, Christopher Lawrence, E. M. Tansey: The Western Medical Tradition. Cambridge University Press, 2006. ISBN 0-521-47524-4. (ang.).
  8. ↑ a b Robert N. Proctor: Nazi Medicine and Public Health Policy. Dimensions, Anti-Defamation League, 1996. [dostęp 2008-06-01]. (ang.).
  9. ↑ a b c d e f g George Norman Clark, Asa Briggs, A. M. Cooke: A History of the Royal College of Physicians of London. Oxford University Press, 2005. ISBN 0-19-925334-X. (ang.).
  10. ↑ a b c d George Davey Smith. Lifestyle, health, and health promotion in Nazi Germany. „British Medical Journal”. 7480 (329), s. 1424–5, grudzień 2004. DOI: 10.1136/bmj.329.7480.1424. PMID: 15604167. [dostęp 2008-07-01]. (ang.). 
  11. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa ab ac ad ae af ag ah ai aj ak al Robert Proctor: The Nazi War on Cancer. Princeton University Press, 1999. ISBN 0-691-07051-2. (ang.).
  12. ↑ a b Sander L. Gilman, Xun Zhou: Smoke: A Global History of Smoking. Reaktion Books, 2004. ISBN 1-86189-200-4. (ang.).
  13. ↑ Robert Proctor. The Nazi War on Tobacco: Ideology, Evidence, and Possible Cancer Consequences. „Bulletin of the History of Medicine”. 3 (71), s. 435–88, 1997. DOI: 10.1353/bhm.1997.0139. PMID: 9302840. [dostęp 2008-07-22]. Cytat: The first German antitobacco organization was established in 1904 (the short-lived Deutscher Tabakgegnerverein zum Schutze für Nichtraucher); this was followed by a Bund Deutscher Tabakgegner based in the town of Trautenau, in Bohemia (1910), and similar associations in Hanover and Dresden (both founded in 1912). When Czechoslovakia was severed from Austria after the First World War, a Bund Deutscher Tabakgegner in der Tschechoslowakei was established in Prague (1920); that same year in Graz a Bund Deutscher Tabakgegner in Deutschösterreich was founded.. (ang.). 
  14. ↑ Barrett Tillman: Brassey's D-Day Encyclopedia: The Normandy Invasion A-Z. Potomac Books Inc., 2004. ISBN 1-57488-760-2. (ang.).
  15. ↑ Anders Dahlström, Christina Ebersjö, Bo Lundell. Nicotine in breast milk influences heart rate variability in the infant. „Acta Pædiatrica”. 8 (97), s. 1075–1079, August 2008. DOI: 10.1111/j.1651-2227.2008.00785.x. PMID: 18498428. [dostęp 2008-11-15]. (ang.). 
  16. ↑ M Pellegrini, E Marchei, S Rossi, F Vagnarelli, A Durgbanshi, O García-Algar, O Vall, S Pichini. Liquid chromatography/electrospray ionization tandem mass spectrometry assay for determination of nicotine and metabolites, caffeine and arecoline in breast milk. „Rapid Communications in Mass Spectrometry”. 16 (21), s. 2693–2703, 2007. DOI: 10.1002/rcm.3137. PMID: 17640086. (ang.). 
  17. ↑ Julie A. Mennella, Lauren M. Yourshaw, and Lindsay K. Morgan. Breastfeeding and Smoking: Short-term Effects on Infant Feeding and Sleep. „Pediatrics”. 3 (120), s. 497–502, September 2007. DOI: 10.1542/peds.2007-0488. PMID: 17766521. [dostęp 2008-11-15]. (ang.). 
  18. ↑ Kenneth F. Ilett, Thomas W. Hale, Madhu Page-Sharp, Judith H. Kristensen, Rolland Kohan, L.Peter Hackett. Use of nicotine patches in breast-feeding mothers: transfer of nicotine and cotinine into human milk. „Clinical Pharmacology & Therapeutics”. 6 (74), s. 516–524, December 2003. DOI: 10.1016/j.clpt.2003.08.003. PMID: 14663454. [dostęp 2008-11-17]. (ang.). 
  19. ↑ a b Johan P. Mackenbach. Odol, Autobahne and a non-smoking Führer: Reflections on the innocence of public health. „International Journal of Epidemiology”. 3 (34), s. 537–9, June 2005. DOI: 10.1093/ije/dyi039. PMID: 15746205. [dostęp 2008-06-01]. (ang.). 
  20. ↑ Jeffrey A. Schaler: Szasz Under Fire: A Psychiatric Abolitionist Faces His Critics. Open Court Publishing, 2004. ISBN 0-8126-9568-2. (ang.).
  21. ↑ a b c d e f g h W. Timothy Coombs, Sherry J. Holladay: It's Not Just PR: Public Relations in Society. Blackwell Publishing, 2006. ISBN 1-4051-4405-X. (ang.).
  22. ↑ a b c d George Davey Smith, Sabine A Strobele, Matthias Egger. Smoking and health promotion in Nazi Germany. „Journal of Epidemiology and Community Health”. 3 (48), s. 220–3, June 1994. DOI: 10.1136/jech.48.3.220. PMID: 8051518. [dostęp 2008-07-21]. (ang.). 
  23. ↑ Virginia Berridge: Marketing Health: Smoking and the Discourse of Public Health in Britain, 1945-2000. Oxford University Press, 2007. ISBN 0-19-926030-3. (ang.).
  24. ↑ a b Robert N. Proctor. Commentary: Schairer and Schöniger's forgotten tobacco epidemiology and the Nazi quest for racial purity. „International Journal of Epidemiology”, s. 31–34, February 2001. DOI: 10.1093/ije/30.1.31. [dostęp 2008-08-24]. (ang.). 
  25. ↑ George Davey Smith, Sabine Strobele and Matthias Egger. Smoking and death. Public health measures were taken more than 40 years ago. „British Medical Journal”. 6976 (310), February 1995. PMID: 7866221. [dostęp 2008-06-01]. (ang.). 
  26. ↑ a b Martin Daunton, Matthew Hilton: The Politics of Consumption: Material Culture and Citizenship in Europe and America. Berg wydawcas, 2001. ISBN 1-85973-471-5. (ang.).
  27. ↑ a b Irene Guenther: Nazi Chic?: Fashioning Women in the Third Reich. Berg wydawcas, 2004. ISBN 1-85973-400-6. (ang.).
  28. ↑ Frank Uekoetter: The Green and the Brown: A History of Conservation in Nazi Germany. Cambridge University Press, 2006. ISBN 0-521-84819-9. (ang.).
  29. ↑ Hubert Meyer: The 12th SS: The History of the Hitler Youth Panzer Division. Stackpole Books, 2005. ISBN 978-0-8117-3198-0. (ang.).
  30. ↑ P. N. Lee: Tobacco Consumption in Various Countries. London: Tobacco Research Council, 1975. (ang.).
  31. ↑ Bachinger E, McKee M, Gilmore A. Tobacco policies in Nazi Germany: not as simple as it seems. „Public Health”. 5 (122), s. 497–505, May 2008. DOI: 10.1016/j.puhe.2007.08.005. PMID: 18222506. (ang.). 

Literatura dodatkowa[edytuj | edytuj kod]

Kategoria:III Rzesza Kategoria:Palenie tytoniu Kategoria:Zdrowie publiczne

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikiprojekt:Tłumaczenie_artykułów/Anti-tobacco_movement_in_Nazi_Germany&oldid=54148740”