Przysłowie
Przysłowie (łac. proverbium lub adagium) – utrwalona w języku paremia, bezpośrednio lub metaforycznie wyrażająca myśl lub radę opartą na tradycji ludowej, mającą charakter ogólny i gnomiczny[1][2] . Do frazeologii zaliczana jest tylko przy szerszym rozumieniu tego terminu[1]. Nauką o przysłowiach jest przysłowioznawstwo, rozpadające się na paremiografię, tj. zbieranie przysłów, oraz paremiologię, tj. ich analizę historyczno-kulturową.
W nazewnictwie nieterminologicznym przysłowie to również ogólne określenie na wszelkie rodzaje paremii[3].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Do języka polskiego termin „przysłowie” wprowadził Andrzej Maksymilian Fredro (Przysłowia mów potocznych, 1658), jako przekład łacińskiego „proverbium”. W staropolszczyznie przysłowia określano także terminem „przypowieść”. Termin „porzekadło”, także używany dawniej na określenie przysłowia, obecnie jest przy tym znaczeniu przestarzały. Pierwszy zbiór przysłów polskich Proverbiorum Polonicorum skompilował po łacinie i po polsku w Lubczy w 1618 Salomon Rysiński.
Cechy gatunkowe
[edytuj | edytuj kod]Przysłowie jest bardzo swoistym gatunkiem literackim, stojącym na pograniczu literatury i języka potocznego. Przybiera postać stwierdzenia lub pouczenia, przeważnie jednozdaniowego. Bardzo często zbudowane jest na zasadzie paralelizmu (wprowadzenia dwóch wypowiedzi analogicznych, podpadających pod wspólny schemat) lub kontrastu znaczeniowego i składniowego – np. „Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie”. Przysłowie jest zwykle skontruowane w sposób ułatwiający jego zapamiętanie (np. poprzez zastosowanie rymów)[4]. Częste w przysłowiach są rymy wewnętrzne, np. „W marcu jak w garncu”.
Inną cechą formalną przysłowia jest jego alegoryczność. Podwójny sens przysłów polega na tym, że operują one konkretnymi sytuacjami i wyobrażeniami, dotyczą jednak relacji ogólnych i wyrażają ogólne pojęcia.
Cechą tematyczną przysłów jest ich sens moralny – przysłowia są bowiem z reguły przestrogami, nakazami, zakazami i pouczeniami. Wyróżnikiem gatunkowym przysłowia jest także jego powtarzalność – przysłowia znane są powszechnie lub przynajmniej bardzo szeroko na danym obszarze kulturowym, szerzą się drogą przekazu ustnego, występują przez całe wieki, a czasem nawet tysiąclecia, nierzadko w bardzo odległych od siebie regionach świata.
Przysłowia a porzekadła i zwroty przysłowiowe
[edytuj | edytuj kod]Od przysłów można odróżniać zwroty przysłowiowe oraz porzekadła. Zwroty przysłowiowe rozumie się jako wyrażenia podobne do przysłów, niekiedy będące ich skróconymi formami, nie mają one jednak formy zdania – np. „kuty na cztery nogi”. Różnica między określeniami „przysłowie” i „porzekadło” jest niejasna, we współczesnej praktyce językowej określenia te są często traktowane jako synonimiczne[5], choć niekiedy czyni się między nimi rozróżnienie, uznając porzekadło za specyficzny rodzaj przysłowia[6].
Na gruncie czeskim i słowackim porzekadło rozumie się jako wyrażenie doświadczeń życiowych pozbawione sądu moralnego, mające często charakter humorystyczny, przysłowie zaś definiuje się jako wyrażenie pełniące funkcję dydaktyczną[7][8][9]. Według definicji zawartej w Encyklopédii jazykovedy porzekadło ma zawsze sens obrazowy i odnosi się do konkretnej sytuacji (w odróżnieniu od przysłów mających charakter ogólny), niektóre jego rodzaje są bliskie przysłowiom lub stanowią frazemy o formie zdaniowej[10]. W starszej teorii słowackiej porzekadło traktowano jako jednostkę mniejszą od przysłowia, będącą zalążkiem nowego przysłowia lub pozostałością po redukcji przysłowia[10].
Przysłowia polskie
[edytuj | edytuj kod]Wiele polskich przysłów wywodzi się ze średniowiecza, wiele z nich to tłumaczenia przysłów łacińskich. Najstarsze znane przysłowie polskie to quando się łyka drą, tunc ea drzy (zapisne w 1407 r.)[11]. Przysłowie to w dzisiejszym języku polskim ma formę „Kiedy się łyka drą, wtedy je drzyj” (chłopi polscy nosili obuwie z łyka lipowego, które trzeba wyrabiać wiosną)[12].
Do przysłów polskich należą m.in. Polak, Węgier, dwa bratanki, i do szabli, i do szklanki, Polska niebem dla szlachty, czyśćcem dla mieszczan, piekłem dla chłopów, a rajem dla Żydów, Sądzi Kryże – będą krzyże.
Przysłowia w Wikisłowniku
[edytuj | edytuj kod]- polskie przysłowia, indeks alfabetyczny: A B C Ć D E F G H I J K L Ł M N O P R S Ś T U W Z Ż Ź
- polskie przysłowia, indeks tematyczny
- przysłowia obcojęzyczne, indeks alfabetyczny wg języka
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b Mistrík 1993 ↓, s. 349.
- ↑ Čermák 2017 ↓.
- ↑ Jozef Mlacek , Peter Ďurčo , Frazeologická terminológia, Bratysława: Komisia pre výskum frazeológie pri Slovenskom komitéte slavistov, 1995 (słow.).
- ↑ Joanna Dobkowska , W pigułce. Nauka o języku. Repetytorium. Liceum i technikum, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2019, s. 53, ISBN 978-83-02-18249-5, OCLC 1107607313 .
- ↑ Mirosław Bańko , swąd, porzekadło i msza, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 17 maja 2002 [dostęp 2019-06-08] .
- ↑ Adam Wolański , przysłowia, porzekadła, maksymy itp., [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 28 września 2009 [dostęp 2019-06-08] .
- ↑ pořekadlo, [w:] Slovník spisovného jazyka českého, Ústav pro jazyk český, v. v. i., 2011 [dostęp 2019-06-08] (cz.).
- ↑ přísloví, [w:] Slovník spisovného jazyka českého, Ústav pro jazyk český, v. v. i., 2011 [dostęp 2019-06-08] (cz.).
- ↑ Príslovia, porekadlá a pranostiky [online], Svet okolo nás, 20 listopada 2017 [dostęp 2019-06-08] (słow.).
- ↑ a b Mistrík 1993 ↓, s. 331.
- ↑ Krzyżanowski, Julian (1960). "U średniowiecznych źródeł przysłów polskich". Pamiętnik Literacki. 51 (3): 69–90.
- ↑ Przysłowia ludowe mądrością narodu [online], rme.cbr.net.pl [dostęp 2021-08-30] .
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
- František Čermák, PŘÍSLOVÍ, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).