Język standardowy

Język standardowy, standard językowy, dialekt standardowy (ang. standard language, standard dialect) – odmiana języka stawiana w opozycji do form wernakularnych (w tym zarówno terytorialnych, jak i środowiskowych), przyjęta przez dane społeczeństwo do celów komunikacji publicznej i oficjalnej^1=:3. Według idealistycznej interpretacji tworzy ona „neutralne” narzecze, w którym porozumiewa się ogół użytkowników języka bez względu na pochodzenie regionalne lub społeczne^1=:42=:15, choć bywa również pojmowana jako socjolekt, kojarzony przede wszystkim z warstwami wykształconymi^2=:15. Od form nieliterackich standard odróżnia się zasięgiem geograficznym, podległością kodyfikacji oraz faktem, że jest realizowany w różnych funkcjonalnych wariantach stylistycznych. Standard ogólnonarodowy spełnia szereg funkcji w różnych dziedzinach życia społecznego, gdzie przybiera różne formy ukształtowania.

Za fundament języka standardowego służą przeważnie dialekty właściwe dla miejscowych ośrodków handlu i władzy. Z powodu zjawiska zwanego przesunięciem referencyjnym (termin antropolingwistyczny) lub elaboracją funkcjonalną (termin socjolingwistyczny) prestiż asocjowany z ośrodkami kulturalnymi zaczyna być przypisywany również lokalnemu wariantowi języka. Wśród jego użytkowników pojawia się przeświadczenie, że ich mowa stanowi wyższą odmianę języka bądź jego „kanoniczną” formę, tworzącą punkt odniesienia dla innych odmian językowych. Dalsze procesy standaryzacyjne wiążą się zwykle ze skodyfikowaniem normy językowej (za pośrednictwem gramatyk normatywnych i słowników), wypracowaniem pewnych przepisów ortograficznych oraz akceptacją tych konwencji przez ogół społeczeństwa^1=:5.

Dialekt standardowy przeciwstawiany jest nieliterackim wariantom języka (o podłożu regionalnym i socjalnym), które wykazują względem niego większą bądź mniejszą odrębność. Nie jest jednak tworem jednolitym, gdyż charakteryzuje się zróżnicowaniem diafazycznym: w jego obrębie można wyróżnić zarówno środki językowe o charakterze swobodnym, nieformalnym, jak i elementy właściwe dla sytuacji oficjalnych. Język standardowy stosowany jest przez organizacje rządowe, w mediach, w szkołach i funkcjonuje jako narzędzie komunikacji międzynarodowej. Przeważnie pełni też funkcję ustabilizowanej normy piśmienniczej (tzw. grafolektu). Ze względu na przypisywaną jej wartość społeczno-kulturalną standardowa forma języka bywa nieściśle utożsamiana z językiem jako całością (zbiorem różnych dialektów), a sam czynnik normalizacji językowej wywiera istotny wpływ na współczesny sposób klasyfikacji i wydzielania języków^1=:27.

Sporadycznie spotyka się również definicję, zgodnie z którą język standardowy to mowa, której można przypisać jeden lub więcej standardowych postaci. Termin odnosi się wówczas do całokształtu języka, nie zaś do samego dialektu standardowego^1=:28.

Choć język standardowy przeciwstawia się zasadniczo elementom mowy o ograniczonym zasięgu geograficznym, regionalizmy jako formy terytorialne używane przez ludność wykształconą (formy „języka kulturalnego”) uznawane są w polskiej tradycji normatywistycznej za mieszczące się w obrębie jego warstwy użytkowej^1=:12.

Funkcje języka standardowego

Paul L. Garvin, odzwierciedlając tradycję Praskiego Koła Lingwistycznego, wyróżnia pięć następujących funkcji języka standardowego:

• unifikacyjna – umożliwia swobodną komunikację w społeczności językowej i buduje tożsamość kulturalno-polityczną tej wspólnoty;
• separacyjna – przeciwstawia daną społeczność językową innym, jednocześnie tworząc więzi między użytkownikami różnych odmian językowych;
• prestiżowa – pełni rolę nośnika prestiżu społeczno-kulturowego, zarówno dla całej wspólnoty, jak i dla osoby nim operującej;
• partycypacyjna – umożliwia użytkownikom języka czerpianie z korzyści wynikających ze znajomości standardu (mobilność społeczna, możliwość udziału w dyskursie publicznym itp.);
• ramy odniesienia – służy jako miara dla oceny środków językowych.

Charakterystyka

Język standardowy jest systemem językowym wypracowanym w sposób świadomy i celowy, charakteryzującym się ściśle ustalonymi i skodyfikowanymi zasadami poprawnościowymi. Język standardowy nie rozwija się zatem w pełni naturalnie, lecz stanowi raczej produkt kultury. Jego normy poznawane są na etapie edukacji szkolnej, za pośrednictwem gramatyk i słowników. Za ich ustalanie odpowiadają gremia cieszące się szczególnym autorytetem społecznym i kulturalnym na danym terytorium. Choć język standardowy podlega formalnej kodyfikacji, nie jest on formą całkowicie jednolitą i niezmienną, gdyż z natury musi pełnić rozmaite funkcje w komunikacji międzyludzkiej. Jako że język standardowy używany jest również ustnie, na jego kształt wywiera wpływ także żywa mowa. Precyzyjne rozgraniczenie form standardowych od niestandardowych staje się niekiedy problematyczne. Ponadto nie zawsze czyni się ścisłe rozróżnienie między potoczną postacią standardu (pewną warstwą stylistyczną) a niestandardowymi środkami języka obiegowego.

Z punktu widzenia socjolingwistyki język standardowy stanowi jeden z wielu dialektów składających się na dany język (mowa o tzw. „dialekcie standardowym”). Odróżnia się on jednak od innych odmian tym, że jest akceptowany na szerszym obszarze geograficznym, pełni więcej funkcji i ma stosunkowo trwały charakter. Dzięki swojemu szczególnemu rozpowszechnieniu umożliwia on swobodną komunikację międzyregionalną, w obrębie większej jednostki terytorialnej. Dialekt standardowy reprezentuje także cały język w odniesieniu do innych języków, na przykład gdy teksty o charakterze oficjalnym są tłumaczone z jednej mowy na drugą. Czynnikiem podtrzymującym funkcjonowanie języka ogólnego jest autorytatywna preskrypcja (kodyfikacja)^1=:15, polegająca na wykładaniu jego wzorców w sposób formalny. Tego rodzaju praktyka preskrypcyjna może się ostatecznie przerodzić w ideologię języka standardowego i normocentryczny preskryptywizm, marginalizujący nieliterackie odmiany języka^1=:15 bądź odrywający sam standard od realiów praktyki językowej.

Wyróżnia się dwa ujęcia istoty języka standardowego: z jednej strony standard można określić jako socjolekt pewnej warstwy społecznej, jako rzeczywisty byt, z drugiej strony zaś jako abstrakcyjny wynik procesów regulacyjnych, istniejący tylko w formie normatywnej idealizacji. Jak zauważają niektórzy językoznawcy, pełna standaryzacja języków żywych nie jest w praktyce możliwa do osiągnięcia, a ustandaryzowany dialekt nie funkcjonuje jako realny twór, lecz stanowi raczej zbiór abstrakcyjnych norm, w różnym stopniu realizowanych w faktycznej mowie^1=:sr. Formy zwane językami standardowymi w praktyce nie są zatem tworami jednolitymi ani bytami poddanymi pełnej stabilizacji, zwłaszcza gdy mowa o ustnych przejawach językowych. Z tego względu amerykańska językoznawczyni Suzanne Romaine porównuje koncepcję języka standardowego do wspólnot wyobrażonych opisanych przez Benedicta Andersona^1=:sr. Standaryzacja językowa nie jest ponadto zjawiskiem uniwersalnym, lecz dotyczy raczej nowoczesnych wspólnot językowych (zwłaszcza na półkuli północnej) i stanowi wypadkową szeregu czynników społeczno-historycznych^1=:sr. Większość z ok. 7000 języków świata jest pozbawiona piśmiennictwa i oficjalnie kodyfikowanych norm^1=:sr, co jednak nie świadczy w żadnym stopniu o ich prymitywności.

Język standardowy uchodzi za nośnik kultury narodowej. Pełni on również rolę ważnego symbolu jedności i tożsamości narodowej, zwłaszcza dla małych nacji. W niektórych społeczeństwach posługiwanie się językiem standardowym postrzegane jest jako symbol statusu społecznego, z tego względu nie pełni on funkcji prawdziwie neutralnego środka porozumiewawczego^1=:15.

Proces standaryzacji

Standaryzacja językowa związana jest z powstawaniem państw narodowych i umotywowana koniecznością ustanowienia ponadregionalnej normy komunikacyjnej^1=:15. Język standardowy powstaje na gruncie pokrewnych odmian językowych – do wypracowania jego kształtu może dojść wskutek wypromowania jednego dialektu, np. lektu używanego przez ośrodek rządzący lub kulturowy; istnieje również możliwość zdefiniowania nowej odmiany, kumulującej właściwości różnych narzeczy. Wraz z utworzeniem języka standardowego następuje zwykle uformowanie jednolitego systemu ortograficznego, który może być skodyfikowany w formalnych wydawnictwach preskryptywnych (słowniki i gramatyki normatywne) lub zastosowany w uzgodnionym zbiorze wzorcowych tekstów. Niezależnie od tego, czy publikacje te są opracowywane przez osoby prywatne czy też przez instytucje państwowe, zaczynają one pełnić rolę standardu językowego, jeśli są traktowane przez społeczeństwo jako rama odniesienia dla formułowania ocen i poprawek językowych. Unormowana forma pisana i późniejsza kodyfikacja czynią lekt standardowy bardziej stabilnym i tworzą fundament dla jego dalszego rozwoju (Ausbau). Język standardowy pełni rolę normy języka pisanego, funkcjonuje jako środek komunikacji oficjalnej, jest stosowany przez nadawców i z zasady stanowi formę języka poznawaną przez cudzoziemców.

Podczas tego procesu standard językowy nabiera większego prestiżu kulturalnego i znaczenia funkcjonalnego niż narzecza obiegowe. Narzecza te określa się jako zależne (heteronomiczne) względem języka standardowego, ponieważ ich użytkownicy traktują standard jako normę piśmienniczą, odnoszą się do niego jako autorytetu, używają terminologii specjalistycznej formowanej na jego gruncie, a wszelkie tendencje standaryzacyjne w ich mowie zbliżają ją do tego standardu. W przypadku niektórych języków, takich jak angielszczyzna, proces ten może przebiegać przez dłuższy czas bez interwencji zewnętrznej, w innych wypadkach zaś jest nadzorowany i ukierunkowywany przez autorytatywne gremia, takie jak Akademia Francuska, przez co następuje w znacznie szybszym tempie.

Jako że na kształtowanie standardu główny wpływ mają nie czynniki lingwistyczne, lecz panujące uwarunkowania polityczno-historyczne, języka standardowego nie należy traktować jako formy wyższej naukowo względem innych, nieskodyfikowanych odmian językowych^1=:132=:14. Językoznawcy uznają, że standard ma z natury charakter arbitralny i konwencjonalny, podkreślając, że jego funkcjonowanie opiera się na ogólnej akceptacji społecznej^1=:162=:17. Jak zauważają niektórzy autorzy, stosowanie określenia „standardowy” w kontekście językowym może wprowadzać w błąd: języka żywego nie można bowiem „ustandaryzować” w taki sam sposób, jak standaryzuje się specyfikacje techniczne; lingwistyczny standard nie powinien ponadto być kojarzony z wyższą lub „najlepszą” formą mowy (mowa o innym rozumieniu słowa niż w wyrażeniach „standardy opieki” czy też „standardy zachowania”).

W piśmiennictwie językoznawczym wypracowane standardy językowe określa się także mianem dialektów^1=:182=:19. Zbiór typowych poglądów i postaw towarzyszących powstaniu standardu językowego nazywany jest przez socjolingwistów ideologią języka standardowego^1=:212=:22.

Policentryzm lingwistyczny

W przypadku niektórych języków można wyróżnić więcej niż jedną realizację standardową; wynika to z dużego rozprzestrzenienia się danej mowy na świecie. Terminem „język policentryczny” określa się mowę, której można przypisać wiele skodyfikowanych odmian, używanych zwykle przez różne narody. Przykłady obejmują angielski, francuski, portugalski, malajski, niderlandzki, niemiecki, koreański, serbsko-chorwacki, szwedzki i hiszpański^1=:232=:24. Języki monocentryczne, takie jak polski, rosyjski czy japoński, mają tylko jedną ustandaryzowaną formę.

Zjawisko policentryzmu dotyczy przede wszystkim standaryzacji opartych na identycznych lub prawie identycznych podstawach materialnych^1=:252=:26. Standardy językowe wywodzące się z dalej spokrewnionych narzeczy, wciąż przynależących do tego samego kontinuum dialektalnego, otrzymują często miano osobnych języków (np. czeski/słowacki/polski), wraz z gwarami uzależnionymi od nich użytkowo, choć nieuwzględnienie czynników polityczno-kulturowych mogłoby zadecydować o zakwalifikowaniu ich jako składowych jednej mowy^1=:27 (zob. Abstand- i Ausbausprachen). Procesy standaryzacyjne zachodzące w kompleksach gwarowych wpływają zatem na sposób wyodrębniania języków. W obrębie kontinuum dialektalnego językiem nazywa się zespół dialektów, których użytkowników łączy posiadanie wspólnej normy językowej.

Zobacz też

• dialekt, gwara
• język narodowy
• regulacja językowa
• polszczyzna standardowa

Bibliografia

• VítV. Dovalil VítV., JAZYKOVÝ STANDARD, [w:] PetrP. Karlík, MarekM. Nekula, JanaJ. Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017  (cz.).brak strony (książka)
• JozefJ. Mistrík JozefJ., Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratysława: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758  (słow.).
• Paul L.P.L. Garvin Paul L.P.L., A Conceptual Framework for the Study of Language Standardization, „International Journal of the Sociology of Language”, 100, 1993  (ang.).
• PaulaP. Sajavaara PaulaP., Kielenohjailu, Kari Sajavaara, Arja Piirainen-Marsh: Kieli, diskurssi ja yhteisö, Jyväskylä: Soveltavan kielentutkimuksen keskus, Jyväskylän yliopisto, 2000, s. 67–106, ISBN 951-39-0664-7  (fiń.).
• UlrichU. Ammon UlrichU., Standard variety, [w:] Sociolinguistics, t. 1, Walter de Gruyter, 2004, s. 273–283, ISBN 978-3-11-014189-4  (ang.).
• M.M. Inoue M.M., Standardization, [w:] Encyclopedia of Language and Linguistics, wyd. 2, t. 12, Elsevier, 2006, s. 121–127, ISBN 978-0-08-044299-0  (ang.).
• J.K.J.K. Chambers J.K.J.K., PeterP. Trudgill PeterP., Dialectology, wyd. 2, Cambridge University Press, 1998, ISBN 978-0-521-59646-6  (ang.).
• PeterP. Trudgill PeterP., Ausbau sociolinguistics and the perception of language status in contemporary Europe, t. 2, 1992, s. 167–177, DOI: 10.1111/j.1473-4192.1992.tb00031.x  (ang.).
• PeterP. Trudgill PeterP., Standard and Dialect Vocabulary, [w:] Encyclopedia of Language and Linguistics, wyd. 2, t. 12, Elsevier, 2006, s. 119–121, ISBN 978-0-08-044299-0  (ang.).
• SnježanaS. Kordić SnježanaS., Jezik i nacionalizam, Zagrzeb: Durieux, 2010 (Rotulus Universitas), DOI: 10.2139/ssrn.3467646, ISBN 978-953-188-311-5, LCCN 2011520778, OCLC 729837512, OL: 15270636W  (serb.-chorw.).
• MateM. Kapović MateM., AnđelA. Starčević AnđelA., DaliborkaD. Sarić DaliborkaD., O preskripciji i preskriptivizmu u Hrvatskoj, [w:] BarbaraB. Kryżan-Stanojević (red.), Jezična politika: između norme i jezičnog liberalizma, Zagrzeb: Srednja Europa, 2016, ISBN 978-953-7963-47-7  (serb.-chorw.).