Storczyk męski
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Klad | |
| Klad | |
| Klasa | |
| Klad | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Podrodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
storczyk męski |
| Nazwa systematyczna | |
| {{{nazwa łacińska}}} (L.) L. Fl. Suec., ed. 2: 310 (1755)[1] | |
Storczyk męski (Orchis mascula L.) – gatunek byliny należący do rodziny storczykowatych (Orchidaceae).
Rozmieszczenie geograficzne
Występuje na przeważającej części Europy bez jej krańców północnych i północno-wschodnich, poza tym w północno-zachodniej Afryce, w Azji Mniejszej i regionie Kaukazu sięgając na wschodzie do Iranu[3]. Jego pionowy zasięg wynosi 2700 m n.p.m.[4].
W Polsce występuje głównie w południowej części, zwłaszcza w górach po regiel górny. Do obszarów o największym zagęszczeniu stanowisk należą[5]:
- Tatry (m.in. na Kopieńcu, Nosalu, w Dolinie Strążyskiej, Dolinie Jaworzynki),
- Pieniny,
- Gorce,
- Ponidzie (m.in. w rezerwatach (Opalonki, Sterczów-Ścianka, Biała Góra) i obszarach Natura 2000 (Kalina-Lisiniec),
- Góry Złote (m.in. użytek ekologiczny Hałda Storczykowa),
- Góry i Pogórze Orlickie,
- Góry Stołowe[6]
Na niżu spotykany jest rzadko w północnej części.
Duża liczba stanowisk znajduje się w chronionych obszarach parków narodowych, m.in. w Gór Stołowych, Drawieńskim, Ojcowskim, Bieszczadzkim, Pienińskim, Tatrzańskim[5].
Morfologia
- Łodyga
- Smukła, bladozielona, często na górze fioletowo nabiegła, a u nasady lekko plamista i czasami pusta. Rośnie do wysokości od 20 do 60 cm.
- Liście
- Dolne podłużnie lancetowate od 3 do 5 sztuk o długości 5–25 cm i szerokości 0,5-3,5 cm. Szarozielone, a niekiedy purpurowoczerwono nakrapiane. Ostre lub tępe na końcu. Górne liście obejmują łodygę. Przysadka o długości do 2 cm, zalążnia do 1,5 cm.
- Kwiaty
- Zebrane w kwiatostan stożkowaty o wysokości do 20 cm, liczący od 10-45 kwiatów, gęsty w górze, kłos dołem zwykle luźny. Kwiaty średniej wielkości. Działki okwiatu różowe do ciemnofioletowych, zaostrzone, trzy większe wyprostowane lub odgięte, dwa wewnętrzne mniejsze, nachylone ku sobie. Łatki są wyraźnie stępione i tylko nieznacznie karbowane. Ostroga osiąga do 1,5 cm, długa jak zalążnia, górny zewnętrzny płatek 0,7-1,3 cm, boczne zewnętrzne płatki 0,8-1,4 cm, a boczny wewnętrzny płatek 0,5–1 cm. Warżka do 1,5 cm długości, fioletowoczerwona do różowej, jaśniejsza u podstawy z ciemnofioletowymi plamkami. Prętosłup krótki i spiczasty. Pręciki jajowate do 2,5 mm długości, fioletowe lub zielone. Dwie ciemnozielone (lub żółte w kwiatach białych) pyłkowiny. Kwitnie od kwietnia do lipca. Bardzo rzadko spotykane są osobniki o białych (albinotycznych) kwiatach.
- Owoce
- Torebka nasienna do 2 cm długości. Liczne i drobne nasiona do 0,4 mm długości i 0,2 mm szerokości. Łupina nasienna przezroczysta.
- Organy podziemne
- Bulwy elipsoidalne do 3,5 cm długości umiejscowiona 3–10 cm pod powierzchnią gleby. Korzenie nieliczne i raczej niewielkie.
Biologia i ekologia
- Rozwój
- Bylina, geofit[7]. Kwitnie w maju i na początku czerwca. Kwiaty zapylane głównie przez pszczoły, trzmiele, ale występuje także samozapylenie. Rozmnaża się głównie przez nasiona[5].
- Siedlisko
- Rośnie głównie na łąkach, w murawach kserotermicznych, rzadziej w świetlistych zaroślach i lasach liściastych. Preferuje tereny otwarte, dobrze oświetlone lub co najwyżej nieco tylko zacienione[5].
- Genetyka
- Liczba chromosomów 2n = 42[7].
Zagrożenia i ochrona
W Polsce gatunek podlega ścisłej ochronie gatunkowej. W opracowaniu Czerwona lista roślin i grzybów Polski (2006) jest umieszczony w grupie gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria zagrożenia V)[8]. W wydaniu z 2016 roku podgatunek typowy otrzymał kategorię CR (krytycznie zagrożony), natomiast podgatunek ssp. signifera (storczyk męski nakrapiany) - NT (bliski zagrożenia)[9]. Głównym zagrożeniem dla storczyka męskiego jest zaorywanie, melioracja i zalesianie łąk, na których występuje, a także zaprzestanie użytkowania łąk prowadzące do ich zarastania drzewami i krzewami[5].
Nazewnictwo
Dawne nazwy: storczyk samcowy (Jan Krzysztof Kluk w Dykcyonarzu Roślinnym), storczyk samczy (Józef Jundziłł), storczyk tępoliściowy – (Jakób Waga, we Florze Polski Jawnokwiatowych rodzajów).
Zastosowanie
Na wschodzie (w krajach arabskich) panuje przeświadczenie, że bulwy korzeniowe mają właściwości wzmagające popęd płciowy, co wiązane jest z ich kształtem przypominającym jądra samcze. Zbierane są tam bulwy, z których wytwarzany jest tzw. salep (w języku perskim – lisie jądra).
- ↑ World Checklist of Selected Plant Families. Kew Gardens. [dostęp 2010-08-04]. (ang.).
- ↑ Stevens P.F.: Angiosperm Phylogeny Website. 2001–. [dostęp 2010-08-04]. (ang.).
- ↑ Orchis mascula. USDA, ARS, National Genetic Resources Program. Germplasm Resources Information Network – (GRIN). [dostęp 17 grudnia 2008]. (ang.).
- ↑ Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
- ↑ a b c d e Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
- ↑ ToM, Park Narodowy Gór Stołowych [online], www.pngs.com.pl [dostęp 2016-09-28].
- ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki: Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kraków: IB PAN, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
Bibliografia
- Hans Jacquemyn, Rein Brys, Olivier Honnay, Michael Hutchings. Biological Flora of the British Isles: Orchis mascula (L.) L.. [www.journalofecology.org „Journal of Ecology”]. 97, s. 360-377, marzec 2009. Londyn: British Ecological Society. DOI: 10.1111/j.1365-2745.2008.01473.x. [dostęp 2009-05-07]. (ang.).