Dyftong

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Dyftong, dwugłoska (stgr. δίφθογγος diphthongos „dwubrzmiący”) – pojedyncza samogłoska (na ogół długa) o zmiennym przebiegu artykulacji, co sprawia, że ucho ludzkie słyszy dwa dźwięki, mimo że są one zespolone niejako w jeden i mają właściwości pojedynczej samogłoski.

Najczęściej występują dyftongi [aɪ], [ɛɪ], [ɔɪ], [ʊɪ], [aʊ], [ɛʊ]. W języku polskim przykładami występowania dyftongów są wyrazy: maj, automat, Europa i wiele innych, pochodzących z greki i łaciny. Dyftong /aɪ/ występuje np. w niemieckim wyrazie leider, gdzie jest oznaczony dwiema literami ei; dyftong [ɛɪ] słychać w angielskim gray itd.

Dwugłoski, stanowiąc połączenie dwóch dźwięków samogłoskowych, są z natury rzeczy niestabilne i mają tendencje do przekształcania się w pojedyncze samogłoski (monoftongi). Proces taki nazywa się monoftongizacją. Dwugłoski mogą jednak również powstawać z monoftongów w wyniku dyftongizacji.

Wyróżnia się dyftongi wstępujące, w których pierwsza samogłoska jest niezgłoskotwórcza (typu [uo]) i dyftongi zstępujące (typu [ou]). Oprócz dyftongów mogą istnieć tryftongi, czyli grupy trzech samogłosek wymawianych jak jedna.

Angielski[edytuj | edytuj kod]

Uproszczony schemat „ślizgu” między samogłoskami w angielskich dyftongach
Podział angielskich dyftongów (wymowa brytyjska)
centrujące zstępujące
kończące się na [ə] (szwę) kończące się na [ɪ] kończące się na [ʊ]
[ɪə]
beard
[eə]
air
[ʊə]
tour
[eɪ]
pain
[aɪ]
time
[ɔɪ]
join
[əʊ]
home
[aʊ]
house

W języku angielskim (w standardzie wymowy Received Pronunciation) wyróżnia się 8 dyftongów, które dzieli się na dwie grupy (patrz tabelka). Dyftong to dźwięk składający się z ruchu, „ślizgu” od jednej samogłoski do innej. Pierwsza samogłoska jest: dłuższa (trwa ok. 3/4 całego dyftongu), mocniejsza i głośniejsza. Nazwy grup związane są z samogłoską, która kończy dyftong:

  • centrujące (center, „środek”) – ruch w tych dyftongach jest skierowany do ə (szwa), która jest w centrum diagramu głosek,
  • zstępujące (ending; end, „koniec”) – dyftongi te kończą się na ɪ lub ʊ.

W rzeczywistości, produkując dyftong, podczas „ślizgu” – startując z pierwszej samogłoski – nie powinno się dotrzeć do dźwięku drugiej samogłoski. W przeciwnym razie dyftong ten brzmi nienaturalnie i staje się dwiema, oddzielnymi samogłoskami.

Istnieje tendencja do zmiany dyftongów z grupy centering na długie samogłoski – np. [ʊə] → [ɔ:] (tour: [tʊə] → [tɔ:(r)]. Dwugłoski te nie istnieją w wymowie amerykańskiej, gdzie omawiany wyraz brzmi [tʊr]).

Czeski[edytuj | edytuj kod]

W języku czeskim istnieją trzy dyftongi:

  • [aʊ̯] jak w auto (niemal wyłącznie w słowach obcego pochodzenia),
  • [eʊ̯] jak w euro (tylko w słowach obcego pochodzenia),
  • [oʊ̯] jak w koule.

Grupy samogłosek ia, ie, ii, io oraz iu w obcych słowach nie są uznawane za dyftongi, wymawiane są jak [ɪja, ɪjɛ, ɪjɪ, ɪjo, ɪju], czyli z [j] pomiędzy samogłoskami.

Fiński[edytuj | edytuj kod]

W języku fińskim występują następujące dyftongi:

  • [ai] jak w laiva
  • [ei] jak w keinu
  • [oi] jak w poika
  • [ui] jak w uida
  • [yi] jak w lyijy
  • [æi] jak w äiti
  • [øi] jak w öisin
  • [au] jak w lauha
  • [eu] jak w leuto
  • [iu] jak w viulu
  • [ou] jak w koulu
  • [ey] jak w leyhyä
  • [iy] jak w siistiytyä
  • [æy] jak w täysi
  • [øy] jak w löytää
  • [ie] jak w kieli
  • [uo] jak w suo
  • [yø] jak w

Hiszpański[edytuj | edytuj kod]

W języku hiszpańskim występują dyftongi wstępujące (diptongo creciente) i zstępujące (diptongo descreciente):

  • /ia/ jak w Mariano
  • /ie/ jak w miento
  • /io/ jak w limpio
  • /iu/ jak w triunfo [trĭumfo]
  • /ua/ jak w guapo
  • /ue/ jak w bueno
  • /uo/ jak w fatuo
  • /ui/ jak w fui [fŭi]
  • /ai/ jak w baile
  • /ei/ jak w peine
  • /oi/ jak w hoy
  • /au/ jak w aula
  • /eu/ jak w neutro
  • /ou/ jak w lo unio [loŭnĭo]

Koreański[edytuj | edytuj kod]

Dyftongi języka koreańskiego to:

  • [ja] czytane jak polskie „ja” w wyrazie „jajko”
  • [jɛ], [je] czytane jak polskie „je” w wyrazie „jest”
  • [jʌ] czytane jak polskie „jo” w wyrazie „majowy”
  • [wa] czytane jak polskie „ła” w wyrazie „ławka”
  • [wɛ], [wø], [we] czytane jak polskie „łe” w wyrazie „łezka”
  • [jo] czytane jak polskie „jo”, lecz z ustami złożonymi w „dzióbek”
  • [wʌ] czytane jak polskie „ło” w wyrazie „łowca”
  • [wi] czytane jak polskie „łi” lub angielskie „we”
  • [ju] czytane jak polskie „ju” w wyrazie „już”
  • [ɰi] czytane jak polskie „yi”, lecz z krótkim y i naciskiem na i

Niderlandzki[edytuj | edytuj kod]

Dyftongi języka holenderskiego to:

  • [ɛi] jak w eikel, ijs
  • [ʌu] jak w koude
  • [œʏ] jak w huis

Niemiecki[edytuj | edytuj kod]

Dyftongi języka niemieckiego to:

  • [aɪ̯] czytane jak polskie „aj” z j nieco osłabionym w wyrazie „maj[ˈmaj]. Przykład w języku niemieckim: sein ['zaɪn];
  • [aʊ̯] czytane jak polskie „au” w wyrazie „pauza”. Przykład w języku niemieckim: Haus [haʊ̯s];
  • [ɔɪ̯] czytane jak polskie „oj” z j nieco osłabionym w wyrazie „pojnik”. Przykład w języku niemieckim: heute [ˈhɔɪ̯tə];
  • [ʊɪ̯] czytane jak polskie „uj” np. pfui [pfʊɪ̯].

Samogłoski długie [eː], [oː] mają czasem wymowę dyftongiczną: [eɪ], [oʊ].