Gmach Narodowego Banku Polskiego w Krakowie
 nr rej. A-116 z 16 listopada 1965[1]
| |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Basztowa 20 |
| Styl architektoniczny | |
| Architekt | |
| Rozpoczęcie budowy | |
| Ukończenie budowy | |
| Właściciel | |
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa małopolskiego  | |
Położenie na mapie Krakowa  | |
 50°03′56,5″N 19°56′32,6″E/50,065694 19,942389
| |
Gmach Narodowego Banku Polskiego – budynek znajdujący się w Krakowie w dzielnicy I przy ulicy Basztowej 20, pomiędzy placem Jana Matejki a ulicą Zacisze, na Kleparzu. Ma w nim siedzibę oddział Narodowego Banku Polskiego.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Budynek wzniesiono na Kleparzu, przy ulicy Basztowej, na posesji ograniczonej od zachodu przez plac Matejki, a od wschodu przez ulicę Zacisze. W miejscu tym dawniej znajdował się zajazd, a następnie budynek, którego jedną połowę (do 1895) zajmował Hotel Lwowski (od 1879 „Centralny”[2]), zaś drugą kamienica czynszowa z wejściem od strony ulicy Zacisze, w której w latach 1883–1895 mieszkał Stanisław Wyspiański, wówczas pod opieką swojej ciotki Joanny i jej męża Kazimierza Stankiewicza. Po powrocie z Paryża artysta urządził tam swoją pierwszą, krakowską pracownię – w mieszkaniu wuja, Kazimierza Rogowskiego, sąsiada Stankiewiczów[2][3][4]. Jeszcze przed rokiem 1914 zorganizowano konkurs na budowę w tym miejscu nowego hotelu. Planów tych jednak nie zrealizowano z powodu wybuchu I wojny światowej[2].
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa przeznaczyła posesję pod gmach tymczasowego banku emisyjnego[2]. Budowę rozpoczęto w 1921 roku[2][5]. Zapoczątkowano ją według projektu Kazimierza Wyczyńskiego. Po śmierci tego architekta (1923) jego miejsce zajął Teodor Hoffmann, który kierował pracami do ukończenia obiektu w 1925 roku[2][3]. Tymczasem zlikwidowano Polską Krajową Kasę Pożyczkową, a w budynku umieszczono krakowski oddział Banku Polskiego[2].
W czasach II wojny światowej i okupacji hitlerowskiej w gmachu mieściła się główna siedziba Banku Emisyjnego Generalnego Gubernatorstwa, którego dyrektorem był Feliks Młynarski, były wiceprezes Banku Polskiego[6]. Mieszkał on w tym budynku od 1940 roku do swojej śmierci (1972)[7].
Po II wojnie światowej w gmachu siedzibę znalazł krakowski oddział Narodowego Banku Polskiego[2], a obiekt przechodził doraźne remonty, przebudowy i unowocześnienia. W latach 70. XX wieku przeprowadzono remont sali operacyjnej w ramach którego całkowicie usunięto jej oryginalny wystrój, m.in. zmieniono posadzkę, zainstalowano ścianki działowe obłożone zielonym kamieniem. Z kolei w latach 2015–2016 przeprowadzono generalny remont gmachu, w ramach którego m.in. odnowiono elewację, odtworzono pierwotny wystrój sali operacyjnej banku (w tym posadzkę z wzorem szachownicy). Wykonano także nowe wejście do budynku od strony placu Matejki, a dawne mieszkania na piętrach zamieniono na przestrzeń biurową[8][9]. Z oryginalnego wystroju przetrwała dekoracja stiukowa (w tym orzeł zygmuntowski na sali operacyjnej), kominki, dębowe drzwi sali operacyjnej[2].
W 2017 roku w elewację gmachu na rogu od strony placu Matejki i ulicy Basztowej wmurowano tablicę upamiętniającą fakt zamieszkiwania w tym miejscu Stanisława Wyspiańskiego[10]. Obok znajduje się podobna tablica upamiętniająca Feliksa Młynarskiego.
Architektura[edytuj | edytuj kod]
Budynek jest przykładem architektury w nurcie klasycyzmu akademickiego, popularnego w latach 20. XX wieku, szczególnie w przypadku siedzib instytucji rządowych – władze odrodzonej Polski przywiązywały dużą wagę do odpowiedniego wizerunku takich gmachów, monumentalnego, by w ten sposób podkreślić siłę państwa i solidność jego podstaw. Dlatego również zlokalizowano bank w prestiżowym miejscu[11][12].
Monumentalność obiektu, który dzięki temu dostosowano do reprezentacyjnej zabudowy ulicy Basztowej, podkreśla fasada, ozdobiona ryzalitem z czterema kolumnami w wielkim porządku jońskim i belwederem. Cały gmach wieńczy ponadto attyka[3][12]. Także materiały wykorzystane przy wznoszeniu budynku miały podkreślać jego wyjątkowy, dostojny charakter – wapień (z niego wykonano cokół) oraz płyty sztucznego kamienia (reszta obiektu), o różnych formach i fakturze[12].
Na szczycie fasady umieszczono dwie grupy rzeźb wykonanych w sztucznym kamieniu koloru czerwono-brązowego – alegorie rolnictwa (z lewej strony) i przemysłu (po prawej), które wyszły spod ręki Karola Hukana w latach 1922–1924. Nawiązują do działalności banku poprzez symboliczne przedstawienie dwóch sposobów zarabiania pieniędzy: pracą rąk ludzkich i produkcją przemysłową[3][12]. Natomiast attykę ozdobiono płaskorzeźbionymi reliefami, autorstwa Stanisława Popławskiego, przedstawiającymi sylwetki nagich mężczyzn z festonami oraz (od strony zachodniej) „Byczki”, kompozycję z walczącymi żubrami[2][3][5]. Jego dłuta są również medaliony przy portalu od strony ulicy Basztowej[5].
Na parterze budynku umieszczono salę operacyjną banku, natomiast na piętrach znajdowały się głównie mieszkania zajmowane przez pracowników banku i ich rodziny, co było standardowym rozwiązaniem w przypadku gmachów publicznych w okresie międzywojennym. Wejścia dla pracowników umieszczono w bocznych elewacjach gmachu, wykonanych równie starannie co fasada[8][12]. W podworcu znajdowały się stajnie, a potem garaże[2].
Gmach uchodzi za jeden z najlepszych przykładów klasycyzmu akademickiego, jakkolwiek niedługo po zakończeniu budowy krytycznie ocenił go Władysław Ekielski na łamach periodyku „Architekt”[12]. Natomiast rzeźby, które zdobią obiekt częściowo reprezentują styl modernistyczny[3].
Galeria[edytuj | edytuj kod]
-
Budynek widziany z ul. Basztowej od strony pl. Matejki -
Alegoria rolnictwa,
Karol Hukan, 1922–1924 -
Alegoria przemysłu,
Karol Hukan, 1922–1924 -
Płaskorzeźba „Byczki”,
Stanisław Popławski, prawdopodobnie między 1921 a 1925 -
Płaskorzeźby medalionów i orła,
Stanisław Popławski, prawdopodobnie między 1921 a 1925 -
Tablica upamiętniająca Feliksa Młynarskiego, 2017 -
Tablica upamiętniająca Stanisława Wyspiańskiego, 2017 -
Gmach Narodowego Banku Polskiego nocą
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
- ↑ a b c d e f g h i j k Kleparz: Przewodnik. Kraków: vis-à-vis/Etiuda, 2011, s. 91–94, 96. ISBN 978-83-61516-73-6.
- ↑ a b c d e f Bank Polski. W: Encyklopedia Krakowa. Warszawa – Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000, s. 42. ISBN 83-01-13325-2.
- ↑ Krystyna Zbijewska: Krakowskim szlakiem Stanisława Wyspiańskiego. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1986, s. 26–29. ISBN 83-7005-069-7.; Krystyna Zbijewska: Biografia w kamienie wpisana. [dostęp 2018-07-09].
- ↑ a b c Michał Rożek: Urbs celeberrima. Przewodnik po zabytkach Krakowa. Wyd. I. Kraków: Wydawnictwo WAM, 2006, s. 20. ISBN 83-7318-730-8.
- ↑ Cecylia Leszczyńska. 185th Anniversary of Polish Central Banking. „Bankoteka”. Special Issue: Exhibition The history of central banking – Poland and the USA: 185th anniversary of Polish central banking and 100th anniversary of the Fed, s. 36. Narodowy Bank Polski. ISSN 2299-632X. (ang.).
- ↑ Informacja na tablicy wmurowanej w elewację gmachu w 2017 roku.
- ↑ a b Małgorzata Mrowiec: Zabytkowy gmach NBP odzyskuje świetność. [w:] Dziennik Polski [on-line]. 2015-01-22. [dostęp 2018-07-09].
- ↑ Łukasz Dankiewicz: Historia wraca do gmachu przy Basztowej. [w:] LoveKraków.pl [on-line]. 2016-05-27. [dostęp 2018-07-09].
- ↑ Marian Satała: Remont gmachu NBP w Krakowie. Odsłonięto pamiątkową tablicę ku czci Stanisława Wyspiańskiego. [w:] Gazeta Krakowska [on-line]. 2017-12-29. [dostęp 2018-07-09].
- ↑ Marcin Fabiański, Jacek Purchla: Architektura Krakowa. Przewodnik. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2012, s. 122. ISBN 978-83-08-04701-9.
- ↑ a b c d e f Barbara Zbroja: Architektura międzywojennego Krakowa 1918–1939. Kraków: Wydawnictwo Wysoki Zamek, 2013, s. 42. ISBN 978-83-936117-8-2.