Jan Beneš
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
prozaik, publicysta i autor scenariuszy |
| Małżeństwo |
Šárka Benešová |
Jan Beneš pseudonimy: Milan Štěpka, Bobisud Mihule, Mojmír Čada, Ing. Čada, JAB, JeBe, Světlana, Sirius[1] (ur. 21 marca 1936 w Pradze, zm. 1 czerwca 2007) – czeski prozaik, publicysta, tłumacz, autor scenariuszy, wykładowca akademicki, pracownik Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych podczas emigracji w USA. Ofiara reżimu komunistycznego, krytyk reżimów totalitarnych, więziony za przekonania polityczne, sądownie zrehabilitowany w 1990.
Życiorys[edytuj | edytuj kod]
Wczesne życie[edytuj | edytuj kod]
Był synem architekta Bohuslava Beneša. W latach 1951–1955 uczył się w Szkole Rzemiosła Artystycznego w Pradze. W latach 1955-1956 był artystą w przedsiębiorstwie produkcyjnym Plzeňské dílo i w firmie Hamiro w Příbram wytwarzającej zabawki. W latach 1956-1958 odbył zasadniczą służbę wojskową w Preszowie, w trakcie której, został aresztowany; w kwietniu 1958 r. sąd wojskowy skazał go na 25 miesięcy więzienia za nielegalne posiadanie broni i kradzież mienia socjalistycznego. Czynu tego nie popełnił, jednak nie odwoływał się od wyroku, aby nie zaszkodzić współoskarżonemu. Do 1960 r. odbywał karę w więzieniach w Koszycach, Ilavie, Ołomuńcu i Ruzyně, a także w obozie pracy przymusowej w Mostecku, gdzie pracował jako górnik w kopalni uranu. Po wyjściu z na wolność, w maju 1960 r., pracował jako inscenizator w Centralnym Teatrze Lalek w Pradze. Jednocześnie zaczął wyrażać literacko swoje doświadczenia życiowe. Po dwóch latach pracy w teatrze został zwolniony. Od 1960 r., przez rok uczęszczał na wykłady z historii sztuki na Uniwersytecie Palackiego w Ołomuńcu, a następnie od 1961 r., również przez rok, na wykłady ze scenografii na Wydziale Teatralnym Akademii Sztuk Scenicznych w Pradze. W latach 1965-1966 studiował na wydziale prawa Uniwersytet Karola w Pradze[2][3][4][5].
Działalność literacka[edytuj | edytuj kod]
W latach 60. stał się znaną postacią w kręgach literackich. W 1963 r. zadebiutował wydawniczo, opublikował tom opowiadań Do vrabců jako když střelí. Otrzymał za niego kilka nagród m.in. w 1964 r. nagrodę literacką gazety Czerwone Prawo – oficjalniej gazety Komunistycznej Partii Czechosłowacji, za opowiadanie Expert z tego tomu. Jednocześnie gazeta odmówiła publikacji opowiadania na swoich łamach. Napisana w 1963 r. książka Druhý dech, której akcja toczy się w komunistycznym obozie jenieckim, również nie spodobała się cenzurze i została zakazana decyzją wydziału ideologicznego KC Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Po raz pierwszy książka została wydana w 1969 r. w Stanach Zjednoczonych, w języku angielskim. W języku czeskim wydana została w 1971 roku w Szwajcarii[2][3][4][6].
Jego opowiadania były drukowane w pismach Plamen, Host do domu i Mladá fronta, był też członkiem redakcji magazynu Tvář. Wybrane utwory były adaptowane dla radia i telewizji (Čas plyne i v neděli, reż. Miloslav Zachata) i na potrzeby produkcji filmowych (Motýl, reż. Elmar Klos). Angażował się także społecznie – wraz z Václavem Havlem wystąpił z inicjatywą zwołania kongresu pisarzy w 1965 roku, występował także w obronie uwięzionych sowieckich pisarzy Andrieja Siniawskiego i Julija Daniela[3][5].
W latach 1964-1966 współtworzył pismo emigracyjne Świadectwo, w którym publikował opowiadania (pod pseudonimem Milan Štěpka) oraz cykl pt. Dopisy Světlaně o sytuacji kulturowej i politycznej w Czechosłowacji (pod pseudonimem Sirius). Pismo założył, przebywający na uchodźstwie Pavel Tigrid. W 1966 r. sekretarka Tigrida ujawniła współpracę Beneš z pismem. W sierpniu 1966 r. został aresztowany i przesłuchany przez służby bezpieczeństwa. Dzięki międzynarodowej akcji, zorganizowanej przez Amnesty International, oskarżenie Beneša przekwalifikowano na działalność wywrotową[3][4][7]. Rozprawa sądowa odbyła się w lipcu 1967, podczas której Beneš nie ukrywał negatywnego stosunku do reżimu komunistycznego. Został skazany na 5 lat więzienia[8]. Jednocześnie został wydalony ze Związku Pisarzy Czechosłowackich. Tylko dwoje jej członków, Hela Volanská i Václav Havel zagłosowali przeciwko. 22 marca 1968 r. prezydent Antonín Novotný udzielił mu ułaskawienia[3][4].
Na emigracji[edytuj | edytuj kod]
W kolejnych miesiącach Beneš zajmował się publicystyką, wydał zbiór opowiadań Disproporce, przygotowywał nowe książki do publikacji. Po wkroczeniu wojsk Układu Warszawskiego w sierpniu 1968 r. Beneš wyjechał do Paryża. Na początku 1969 r. wrócił do ojczyzny i objął stanowisko redaktora pisma Zítřek. W październiku 1969 r. opuścił Czechosłowację po otrzymaniu informacji, że władze planują ponownie aresztować go. Jego żonie Šárce również udało się uciec, ale dzieci zostały wypuszczone z kraju dopiero po dziesięciu latach. Beneš początkowo mieszkał we Francji, gdzie przygotowywał publikacje swoich książek[3][4][6].
W 1970 r. wyemigrował do USA. Zarabiał na życie jako pracownik fizyczny i uczył się języka angielskiego. W latach 1973-1974 pracował jako asystent naukowy w Instytucie Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Harvarda. W 1974 roku został zatrudniony przez Departament Obrony Stanów Zjednoczonych i pracował w wojskowej szkole językowej Defense Language Institute w Monterey. Do 1979 r. studiował w Chapman College. Wykładał na różnych uniwersytetach w USA, Anglii, Niemczech i Austrii. Pisał podręczniki dla oficerów wywiadu amerykańskiego, publikował w prasie emigracyjnej i wydawał książki, w których opisywał czechosłowacką rzeczywistość, zwłaszcza lat 50. i 60. (Zelenou nahoru, 1977). W 1991 r., razem z czechosłowackim szpiegiem Josefem Frolíkiem, napisał książkę (Střílející abatyše, 1991). Przygotował także korektę pamiętników Frolika[2][3][5].
Powrót do ojczyzny[edytuj | edytuj kod]
W 1989 r. Jan Beneš przyjechał do Czechosłowacji. Pisał i redagował teksty do magazynu Nový Polygon, publikował zarówno swoje starsze teksty, jak i nowe książki (Svoboda nechodí v rudém šatě, 1995). Wydał pamiętnik Indolence (1992), w którym opisał okoliczności swojego skazania w 1967 r., jednocześnie krytycznie odniósł się do realiów okresu reżimu komunistycznego. Opublikował książkę z gatunku literatury faktu, w której opisał historię Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego pod tytułem Čas voněl snem (2004). Poza działalnością publicystyczną był zaangażowany w Konfederację Więźniów Politycznych Republiki Czeskiej, stowarzyszenie byłych więźniów politycznych. W 1990 r. został sądownie zrehabilitowany, w 1994 r. wrócił na stałe do Czech. W 2007 r. popełnił samobójstwo[2][3][5][9].
Wybrana twórczość[edytuj | edytuj kod]
- Do vrabců jako když střelí, 1963
- Situace, 1963
- Disproporce, 1965
- Na místě, 1969
- Až se se mnou vyspíš, budeš plakat, 1969
- Index, 1973
- Můj otec nepadl za nikoho, 1969
- The Blind Mirror, 1971
- Na místě, 1972
- Banánové sny, 1984
- Žádné kvítí, 1986
- Svoboda nechodí v rudém šatě, 1995
- Psové a jiné animálie, 2004
- Druhý dech, 1969
- Second Breath, 1969
- Druhý dech, 1974
- Trojúhelník s Madonou, 1969
- Zelenou nahoru, 1977
- Smrt kmotřička, 2001
- Indolence, 1994
- Balada o Ludimíru,1996
- Americká causerie: Čtení po Evropě, 1997
- Americký pitaval, 1997
- Střílející abatyše (z Josefem Frolíkem), 2001
- Moji výbušní zlotvoři, 2001
- Ve znamení lva, historie čs. zahraničních armád, 1972
- Always Dubiety, 1974
- The Geography and History of Czechoslovakia, 1986
- The Economical and Political Affairs in Contemporary Czechoslovakia, 1986
- Zločin genocidy, 1989
- Zločin genocidy: Litva v drtivém objetí velkého bratra SSSR 1939–1953, 2001
- Ve znamení temna: sovětská špionážní a podvratná činnost proti Československu v letech 1918–1969: studijní materiál pro doplnění zápočtových seminářů FFUK (podle práce Františka Augusta), 2001
- Čas voněl snem: stručný přehled dějin VKS(b): doplňkový studijní materiál, 2004
- Die zerbrochene Feder, 1984
- Lásky a nelásky, 1998
- Rasskazy i povesti sovremennych češskich pisatelej, 2001
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Jan Beneš. Databazeknih.cz. [dostęp 2023-05-16].
- ↑ a b c d Michaela Nondková, Zuzana Malá: Jan Beneš. Slovník české literatury. [dostęp 2023-05-13]. (cz.).
- ↑ a b c d e f g h Petr Koura: Vzpomínka na Jana Beneše. Ústav pro studium totalitních režimů. [dostęp 2023-05-13]. (cz.).
- ↑ a b c d e Adam Drda: Spisovatel Jan Beneš a soudní proces, z něhož se „vyklubala provokace a ostuda“ KSČ. Český rozhlas. [dostęp 2023-05-13]. (cz.).
- ↑ a b c d Jaroslav Richter: Jan Beneš (1936-2007). Pametnaroda.cz. [dostęp 2023-05-15]. (cz.).
- ↑ a b Jan Beneš (1936-2007) [online], Pametnaroda.cz [dostęp 2023-05-15] (cz.).
- ↑ Postcards for prisoners campaign. Amnesty International, 1968. [dostęp 2023-05-16]. (ang.).
- ↑ Vynesen rozsudek za rozvracení republiky. Rudé právo, 16.07.1967, s.2. [dostęp 2023-05-13]. (cz.).
- ↑ Jiří Breber: Před rokem zemřel spisovatel Jan Beneš. NeviditelnyPes.lidovky.cz. [dostęp 2023-05-16]. (cz.).
- ↑ a b c d Jan Beneš. Česká literární bibliografie. [dostęp 2023-05-16]. (cz.).
- ↑ a b c d Beneš, Jan, 1936-2007. Databáze Národní knihovny ČR. [dostęp 2023-05-16]. (cz.).
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Opowiadacze. Nie tylko Hrabal (antologia), przeł. Andrzej S. Jagodziński, Jan Stachowski; (opieka red. Krzysztof Lisowski), Wydawnictwo Literackie, Kraków 2012
- Kdo byl kdo v našich dějinách ve 20. století. I., A–M / Milan Churaň a kol.. 2. vyd. Praha: Libri, 1998. ISBN 80-85983-44-3. s. 38–39.
- Osobnosti - Česko: Ottův slovník. Praha: Ottovo nakladatelství, 2008. ISBN 978-80-7360-796-8. s. 45.
- Josef Tomeš, a kol. Český biografický slovník XX. století: I. díl : A–J. Praha ; Litomyšl: Paseka ; Petr Meissner, 1999. ISBN 80-7185-245-7. s. 78.