Nieregularne otwarcie
Nieregularne otwarcia – rzadko stosowane w praktyce otwarcia szachowe, w których białe wykonują nietypowe pierwsze posunięcie, inne niż najpopularniejsze[1] możliwości 1.e4, 1.d4, 1.c4 oraz 1.Sf3. Otwarcia te w encyklopedii otwarć szachowych oznaczone są symbolem A00 (z wyjątkiem debiutu Larsena – A01 oraz debiutu Birda – A02 i A03).
Warto zauważyć, że jeśli białe stosują standardowe otwarcie, jak np. otwarcie pionem królewskim, a czarne odpowiadają w sposób nietypowy, to wtedy nie jest ono klasyfikowane kodem ECO A00. Na przykład 1.e4 a6 jest oznaczone jako B00.
1.a3 – otwarcie Anderssena[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 |              | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Anderssena – otwarcie charakteryzujące się pierwszym posunięciem 1.a3. Jest ono nazwane na cześć Adolfa Anderssena, który trzykrotnie użył go w rozegranym w 1858 r. meczu przeciwko Paulowi Morphy’emu.
Otwarcie to jest rzadkie ze względu na to, że prawie w ogóle nie przyczynia się do rozwoju figur czy kontrolowania centrum. W niektórych sytuacjach białe mogą doprowadzić do transpozycji gry do pozycji typowej dla innego otwarcia, którego częścią jest ruch a3, ale ogólnie takie posunięcie przy pierwszym ruchu jest przedwczesne.
Do najczęstszych odpowiedzi czarnych należą 1...d5, które bezpośrednio atakuje centrum, oraz 1...g6, które jest przygotowaniem do fianchetto, mającego wykorzystać nieznacznie osłabione skrzydło hetmańskie białych. Odpowiedź 1...e5 jest również możliwa, ale wtedy białe mogą zagrać 2.c4, co doprowadzi do pozycji typowej dla obrony sycylijskiej, tylko że z odwróconymi kolorami, w której pionek na polu a3 może być użyteczny.
- Przykładowe partie
- Linki zewnętrzne
1.a4 – otwarcie Ware'a[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Ware’a – otwarcie, w którym białe rozpoczynają grę ruchem 1.a4. Jest ono nazwane na cześć amerykańskiego szachisty Prestona Ware’a (1821-1891), który często stosował nietypowe debiuty.
Przy tym otwarciu atakowane jest pole b5, jak również istnieje możliwość wprowadzenia wieży a1 do gry. W rzeczywistości jest to jeden z najgorszych pierwszych ruchów, jakie mogą wykonać białe. Pole b5 nie jest krytyczne, a jeśli czarne zagrają 1...e5, to goniec f8 uniemożliwi rozwinięcie białej wieży. Ruch 1...e5 daje również czarnym kontrolę centrum, czyli coś, czego otwarcie Ware’a nie daje. Podsumowując powyższe wnioski, tego otwarcia można spodziewać się tylko u początkujących graczy. Jednak jest możliwe, że po paru ruchach nastąpi transpozycja otwarcia Ware’a do innego debiutu, jak np. obrony słowiańskiej.
Sekwencja 1.a4 e5 2.h4 jest znana jako wariant krabi. Nie daje ono białym jakichkolwiek korzyści, tylko jeszcze bardziej osłabia ich pozycję.
- Linki zewnętrzne
1.b3 – debiut Larsena[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Debiut Larsena – otwarcie szachowe rozpoczynające się od posunięcia 1.b3, w encyklopedii ECO oznaczone symbolem A01.
Nazwa debiutu pochodzi od nazwiska duńskiego arcymistrza Benta Larsena, który na przełomie lat 60. i lat 70. często używał je w swojej turniejowej praktyce, osiągając dobre wyniki.
Posunięcie 1.b3 ma na celu szybkie ustawienia gońca na przekątnej a1-h8, skąd może on być w późniejszym czasie wykorzystany do ataku na czarnego króla i uznawane jest za niezbyt aktywne. Czarne mają wiele dobrych odpowiedzi, z których najczęściej wybierają 1...d5, 1...e5 oraz 1...Sf6. Zgodnie ze statystykami ChessBase posunięcie 1.b3 jest jednym z najrzadziej stosowanych w turniejowych partiach. Najbardziej znaną partią rozegraną w tym debiucie jest pojedynek Benta Larsena z Borysem Spasskim, który odbył się w ramach meczu ZSRR–Reszta świata w roku 1970 w Belgradzie. Partia ta zakończyła się klęską Larsena już po 17 posunięciach.
W literaturze szachowej nie ma jednoznaczności co do nazwy debiutu. Jest on również nazywany atakiem Nimzowitscha-Larsena, atakiem Larsena oraz otwarciem Larsena.
- Przykładowe partie
- Linki zewnętrzne
1.b4 – otwarcie Polskie[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Polskie (również Otwarcie Sokolskiego, Otwarcie Orangutana) – otwarcie szachowe zaczynające się od posunięcia 1.b4, celem tego ruchu jest walka o przewagę na skrzydle Hetmańskim zamiast przejmowania kontroli nad centrum i wyprowadzenie czarnopolowego gońca na b2. Ruch b4 może zawsze zostać zagrany w późniejszech fazie partii, dlatego to otwarcie jest obecnie bardzo rzadkie, jednak Savielly Tartakower i Magnus Carlsen próbowali tego debiutu w turniejach i wygrywali z powodzeniem. Otwarcie Polskie klasyfikowane jest w encyklopedii debiutów pod kodem (A00) jako otwór nieregularny.
Jednym z najsłynniejszych zastosowań tego debiutu miało miejsce w grze Savielly Tartakower vs Géza Maróczy podczas turnieju szachowego w Nowym Jorku w 1924 r. W maju 2021 roku mistrz świata Magnus Carlsen zastosował Otwarcie Polskie w partiach z Hikaru Nakamurą i Wesleyem So w internetowym turnieju FTX Crypto Cup rapid tournament. Aleksander Alechin powiedział kiedyś że 1.b4 to stary ruch i problem z nim jest taki że ujawnia intencje białych, zanim białe domyślą się, jakie są intencje czarnych.
Otwarcie to opiera się na ataku na skrzydle hetmańskim lub ataku za pomocą czarnopolowego gońca na pola f6 i g7. W odpowiedzi na ruch 1.b4 czarne zwykle zajmują centrum ruchami 1...d5 lub 1...e5. W późniejszej fazie partii białe będą skupiać się na podważeniu centrum ruchami e3 i c4, natomiast czarne będą próbować utrzymać centrum dla siebie oraz utworzyć atak na skrzydle królewskim. Wyjątkiem od standardowego planu gry jest główna linia, gdzie pion b4 wymienia się z pionem e5 tworząc pozycje w której białe zyskują mocniejsze centrum w zamian za szybszy rozwój czarnych figur. Z powodu ataku białych na skrzydło hetmańskie już w pierwszym ruchu, obie strony zwykle robią krótką roszadę.
Popularne Warianty
- 1...e5 2.Gb2 Gxb4 – główna linia
- 1...e5 2.Gb2 d6 – Obrona Czeska
- 1...d5 2.Gb2 Hd6 - Obrona Niemiecka
- 1...c6 - Wariant Skrzydłowy
- 1...f5 - Obrona Holenderska
- 1...d5 2.Gb2 e6 3.e3 Sf6 4.b5 - Wariant Sokolskiego
- 1...d5 2.Gb2 e6 3.e3 Sf6 4.a6 - Wariant Andersa
- 1...d5 2.Gb2 Gf5 - Obrona Bałtycka
- 1...c5 - Gambit Birminghamu
- Linki zewnętrzne
- https://www.chess.com/openings/Polish-Opening] (ang.)
- https://en.wikibooks.org/wiki/Chess_Opening_Theory/1._b4] (ang.)
- https://en.wikipedia.org/wiki/Sokolsky_Opening] (ang.)
1.c3 – debiut Saragossa[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Debiut Saragossa – otwarcie szachowe charakteryzujące się posunięciem 1.c3. Jego ideą jest objęcie kontroli nad polami d4 i b4 oraz przygotowanie posunięcia d4.
Debiut Saragossa znany był już w XVIII stuleciu, potem, pod koniec XIX wieku stosował je niekiedy Louis Paulsen. Swoją nazwę zawdzięcza rozegranemu w Saragossie w 1919 r. turniejowi tematycznemu, w którym wszystkie partie rozpoczynały się posunięciem 1.c3.
Posunięcie 1.c3 nie jest błędne, w latach 20. XX wieku grali tak silni szachiści, jednak po aktywnej odpowiedzi czarnych (1...c5, 1...d5 lub 1...e5) przewagi debiutowej nie można się w nim spodziewać i dlatego współcześnie spotyka się go bardzo rzadko.
- Linki zewnętrzne
1.d3 – otwarcie Miesesa[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Miesesa – otwarcie szachowe charakteryzujące się posunięciem 1.d3. Nazwa otwarcia pochodzi on nazwiska arcymistrza Jacques’a Miesesa, a jego ideą jest przygotowanie posunięcia e4 oraz uaktywnienie gońca c1. Z racji małej aktywności nie jest często stosowane w praktyce turniejowej, a w zależności od dalszych posunięć na szachownicy mogą powstać schematy znane z innych debiutów, np. z partii angielskiej.
Posunięcie 1.d3 zastosował w 1997 r. Garri Kasparow w trzeciej partii drugiego meczu przeciwko komputerowi Deep Blue (partia zakończyła się po 48 posunięciach remisem).
- Przykładowe partie
- Linki zewnętrzne
1.e3 – otwarcie van't Kruijsa[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie van't Kruijsa – otwarcie szachowe rozpoczynające się posunięciem 1.e3. Jest rzadko spotykane ze względu na fakt, że białe (po 1...d5, 1...c5 lub 1...e5) nie walczą o centrum. Jego podstawową ideą jest rozegranie, z przewagą tempa, obrony francuskiej, często dochodzi jednak do przestawienia posunięć.
Nazwa pochodzi od nazwiska szachisty holenderskiego Maartena van't Kruijsa (1813–1885), który rozpoczynając partie w ten sposób pokonał sześciu przeciwników podczas turnieju w Amsterdamie w 1878 roku.
- Linki zewnętrzne
1.f3 – otwarcie Barnesa[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Barnesa (również: otwarcie Gedulta) – oznaczone kodem A00 otwarcie szachowe rozpoczynające się ruchem 1.f3 i związane z następującym planem strategicznym:
- pion f3 kontroluje pola e4 i g4, odbierając je bierkom przeciwnika i wzmacniając ewentualne centrum pionowe.
- białe grają g2-g3 i rozwijają gońca na przekątną h1-a8.
- białe grają skoczkiem g1-h3-f2.
W rezultacie (o ile plan zostanie zrealizowany) pozycja białego króla jest silnie broniona. Tym niemniej debiut Thomasa Barnesa należy do otwarć strategicznie niepoprawnych, białe wykonują kolejno kilka obronnych posunięć, pozostawiając przeciwnikowi swobodę działania i z tego powodu spotyka się go tylko sporadycznie.
- Linki zewnętrzne
1.f4 – debiut Birda[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Debiut Birda – otwarcie szachowe rozpoczynające się posunięciem 1.f4, oznaczone kodami ECO A02 i A03.
Choć poprawne, jest rzadko spotykane. Jego podstawową ideą jest rozegranie, z przewagą tempa obrony holenderskiej, często dochodzi jednak do przestawienia posunięć. Czarne mogą pokrzyżować plany przeciwnika, grając aktywny kontrgambit Froma (1.f4 e5). Po posunięciach 1.f4 f5 2.e4 f:e4 3.Sc3 Sf6 4.g4 powstaje pozycja tzw. gambitu szwajcarskiego, rozpracowanego i nazwanego przez polskiego szachistę Aleksandra Wagnera. Zwolennikiem debiutu Birda był Bent Larsen, który w latach 60. grając nim osiągał dobre rezultaty.
- Linki zewnętrzne
1.g3 – otwarcie Benka[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Benka jest dość rzadko stosowanym otwarciem szachowym, w którym białe rozpoczynają posunięciem 1.g3, z dalszym 2.Gg2 i planami przełomu e4 lub d4. Najczęstsze odpowiedzi czarnych to 1...d5 i 2...Sf6. Otwarcie często prowadzi do znanych pozycji, transponując do innych debiutów, np. obrony królewsko-indyjskiej. W encyklopedii otwarć szachowych ma kod A00.
Nazwa otwarcia pochodzi od nazwiska arcymistrza Pála Benkő, który podczas turnieju pretendentów w 1962 r. w Curaçao pokonał Bobby Fischera i Michaiła Tala, rozpoczynając te partie posunięciami 1.g3.
- Przykładowe partie
- Linki zewnętrzne
1.g4 – atak Groba[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Atak Groba (również: debiut Groba) – otwarcie szachowe oznaczane kodem A00 i rozpoczynające się posunięciem 1.g4. Jego nazwa pochodzi od szwajcarskiego szachisty Henri Groba, chociaż było grywane już w XIX wieku, a w 1934 r. Paul Keres rozegrał nim co najmniej dwie partie. Najczęstsze odpowiedzi czarnych to 1...d5 i 1...e5.
Atak Groba jest spotykany głównie w partiach szachistów niższej rangi, celem zaskoczenia przeciwnika.
- Literatura
- Michael Basman, The Killer Grob, Cadogan, 1991, ISBN 0-08-037131-0
- Bill Wall, Grob's Attack, Chess Enterprises, 1988, ISBN 0-931462-86-X
- Przykładowe partie
- Linki zewnętrzne
1.h3 – otwarcie Clemenza[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Clemenza – otwarcie szachowe rozpoczynające się posunięciem 1.h3, którego nazwa pochodzi od nazwiska estońskiego szachisty Hermanna Clemenza (1846–1908).
Białe poprzez posunięcie 1.h3 przygotowują 2.g4, co może doprowadzić do transpozycji w kierunku ataku Groba (1.g4). Najczęstszymi odpowiedziami czarnych są 1...e5 lub 1...d5, spotyka się również posunięcie 1...b6 mające na celu przeciwdziałanie planowi białych 2.g4.
- Linki zewnętrzne
1.h4 – otwarcie Despreza[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Despreza jest bardzo rzadko stosowanym otwarciem szachowym, w którym białe rozpoczynają posunięciem 1.h4. Nazwa debiutu pochodzi od nazwiska francuskiego szachisty Marcela Despreza. System jest błędny i pojawia się głównie w partiach szachistów niższej rangi.
- Możliwe warianty
- wariant Koola Koola 1...a5
- wariant Wulumulu 1...e5 2.d4
- wariat Kraba 1... (dowolnie) 2. a4
- gambit Borga 1...g5
- wariant symetryczny 1...h5
- Linki zewnętrzne
1.Sa3 – otwarcie Durkina[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Durkina (również atak Durkina) – rzadko stosowane otwarcie szachowe powstające po posunięciu 1.Sa3, pochodzące od nazwiska amerykańskiego szachisty Roberta Durkina, który rozpropagował je w drugiej połowie lat 50. XX wieku[2]. W literaturze anglojęzycznej otwarcie nazywane jest również żartobliwie atakiem sodu (ang. Sodium Attack) z racji zapisu Na3 w angielskiej notacji szachowej.
Posunięcie 1.Sa3 jest mało aktywne (w jego wyniku skoczek zajmuje pozycję na skrajnej linii, co jest błędem w tak wczesnym stadium partii) i stosowane jest wyłącznie jako element zaskoczenia przeciwnika, przede wszystkim w partiach błyskawicznych i szybkich.
- Linki zewnętrzne
1.Sc3 – otwarcie Dunsta[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Dunsta (również otwarcie van Geeta) – otwarcie szachowe charakteryzujące się posunięciem 1.Sc3.
W ten sposób swoje partie rozpoczynał amerykański szachista Ted A. Dunst (1907-1985), spory wkład w jego rozwój miał również holenderski mistrz międzynarodowy i arcymistrz gry korespondencyjnej Dirk van Geet (ur. 1932). Ideą posunięcia jest szybki rozwój skoczka, który atakuje centralne pola e4 i d5, jednakże z powodu blokowania piona c ruch ten należy do rzadko stosowanych. Najpopularniejszymi odpowiedziami czarnych są posunięcia 1...e5, 1...d5, 1...c5 i 1...Sf6.
- Literatura
- Harald Keilhack (2005), Knight on the Left: 1.Nc3, Russell Enterprises, ISBN 1-888690-19-4
- Bill Wall (2002), 1. Nc3 Dunst Opening, Chess Enterprises, ISBN 0-945470-48-7
- Linki zewnętrzne
1.Sh3 – otwarcie Amara[edytuj | edytuj kod]
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
| 8 | | 8 | |||||||
| 7 | 7 | ||||||||
| 6 | 6 | ||||||||
| 5 | 5 | ||||||||
| 4 | 4 | ||||||||
| 3 | 3 | ||||||||
| 2 | 2 | ||||||||
| 1 | 1 | ||||||||
| a | b | c | d | e | f | g | h | ||
Otwarcie Amara (również: otwarcie paryskie) – otwarcie szachowe rozpoczynające się od posunięcia 1.Sh3, żartobliwie nazywane także czasami otwarciem amoniaku, z powodu angielskiego zapisu notacji szachowej Nh3 (NH3 – wzór chemiczny amoniaku). Nazwa otwarcia pochodzi od nazwiska paryskiego szachisty Charlesa Amara, który stosował je w latach 30. XX wieku.
Najczęściej spotykaną odpowiedzią czarnych jest 1...d5 z groźbą 2...G:h3 i rozbiciem struktury pionowej białych na skrzydle królewskim. Dlatego po 1...d5 białe zazwyczaj grają 2.g3, jednakże po 2...e5 pozycja czarnych, ze względu na opanowane centrum, jest lepsza.
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ Chess Opening Explorer. [dostęp 2009-12-29].
- ↑ The chess games of Robert Durkin. [dostęp 2009-12-29].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- W.Litmanowicz, J. Giżycki, „Szachy od A do Z”, Warszawa 1986 (tom I) i 1987 (tom II)
- Theodor Schuster „Debiuty szachowe”, Wydawnictwo „MARPO”, Poznań 1992
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Chess Opening Explorer 1.Nh3
- Analizy FM Erica Schillera. chesscity.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-04-03)].
- Unusual Chess Openings (ang.)
- Chess openings: Uncommon Opening (A00) (ang.)