Zamek w Sandomierzu

Zamek w Sandomierzu

Ocalałe zachodnie skrzydło zamku
Państwo	Polska
Miejscowość	Sandomierz
Styl architektoniczny	gotyk, barok, klasycyzm
Ukończenie budowy	XIV w.
Ważniejsze przebudowy	1523-1529
Zniszczono	1656
Odbudowano	1680
Położenie na mapie Sandomierza Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie Polski Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Położenie na mapie powiatu sandomierskiego Brak współrzędnych Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}}
Nieprawidłowe parametry: {{{{współrzędne}}}|type:building}
Strona internetowa

{{Budynek infobox}} Sugerowane pola (wstaw w kodzie): | alt zdjęcia = | nazwa oryginalna = | współrzędne = Nieznane pola: "stopniN" oraz "stopniE".

Zamek królewski w Sandomierzu – budowla wzniesiona na skarpie wiślanej w Sandomierzu przez Kazimierza Wielkiego, rozbudowana w XVI wieku.

Gród Henryka Sandomierskiego

W XII wieku na dzisiejszym Wzgórzu Zamkowym powstał gród z wałami o konstrukcji skrzyniowej, co wiązać można z umiejscowieniem tu siedziby księcia Henryka Sandomierskiego, który nie mógł zająć starszego grodu na terenie Wzgórza Gostomianum zarezerwowanego dla zwierzchniego księcia princepsa. W związku z budową umocnień rozdzielono Wzgórze Zamkowe od Wzgórza Katedralnego przekopując pomiędzy nimi głęboką fosę, nad którą znajdował się most. Na terenie grodu prawdopodobnie znajdowała się murowana romańska siedziba książęca oraz niezlokalizowana do dzisiaj kaplica św. Mikołaja. Gród na Wzgórzu Zamkowym został zdobyty podczas najazdu mongolskiego 13 lutego 1241 roku, oraz uległ zniszczeniu podczas najazdu mongolsko-ruskiego w lutym 1260 roku, po poddaniu go przez Piotra z Krępy. Wkrótce go jednak odbudowano tak, że obronił się przed najazdem rusko-mongolskim Lwa Daniłowicza w 1280 roku i kolejnym najazdem mongolskim w 1287 roku.

Zamek gotycki Kazimierza Wielkiego

Gotycki gmach południowy z XV w.

Wieża "Kurza noga" z XV w.

Nie wiadomo, czy gród został zdobyty podczas najazdu litewskiego w 1349 roku, jednak tuż potem król Kazimierz Wielki polecił zbudować na miejscu dawnego grodu nowy murowany zamek obronny. Z tej fazy do dzisiaj pozostał jedynie ślad w postaci fundamentów ośmiobocznej wieży od strony miasta wraz z fragmentem przylegającego do niej budynku; przyziemie tej wieży jest najstarszą widoczną dziś częścią zamku. Być może już wtedy mury zamku połączono z miejskimi murami obronnymi Sandomierza. Kazimierz Wielki był na zamku w Sandomierzu 18 razy i łącznie spędził na nim 25 miesięcy.

Prawdopodobnie to właśnie na zamku w 1389 król Władysław Jagiełło przyjął hołd lenny z ziem Nowogrodu Wielkiego od swojego brata Lingwena. Z 1394 roku pochodzi wzmianka informująca, że podskarbi Hinczko wypłacił 20 grzywien na budowę muru zamkowego. W dniu 10 września 1395 król Władysław Jagiełło zawarł tu polsko-pomorski traktat sojuszniczy z książętami pomorskimi Świętoborem III i Bogusławem VIII.

Zamek gotycki Kazimierza Jagiellończyka

W 1478 roku na żona króla Kazimierza Jagiellończyka królowa Elżbieta Rakuszanka urodziła na zamku córkę Barbarę. W 1480 roku starosta Rafał z Jarosławia podjął rozbudowę zamku. Gotycki budynek stojący od strony Wisły przedłużono w kierunku zachodnim, gdzie wzniesiono wieżę narożną tzw. "kurzą nogę". Zbudowano wtedy także mur biegnący od "kurzej stopy" na północ (mur ten wtopiony został w nowy budynek zachodni w latach 20. XVI wieku). Budynek południowy przedłużono też w kierunku wschodnim także na jego końcu budując niewielką wieżę narożną. Ówczesną gotycką zabudowę opisuje inwentarz z 1510 roku wymieniający na terenie zamku: bramę ze zbrojownią, dom naprzeciw Wisły (czyli budynek południowy), dom kamienny (domus lapidea) z kaplicą i izbą podstarościego (być może palatium romańskie Henryka Sandomierskiego).

Zamek renesansowy

Renesansowy orzeł z monogramem króla Zygmunta

Około 1513 roku król Zygmunt I Stary polecił staroście Stanisławowi Szafrańcowi przygotować się do podjęcia nowych prac budowlanych na zamku. Zburzono wtedy ośmioboczną wieżę Kazimierza Wielkiego (obecnie widoczne jest jej przyziemie). W latach 1520-1527 zamek rozbudowano pod kierunkiem Benedykta z Sandomierza. Oprócz niego zatrudnieni byli murator Krzysztof i cieśla Hanusz pracujący pod kierunkiem prepozyta koprzywnickiego Jana z Wiślicy. Istniejące już gotyckie skrzydło południowe przebudowano i dostawiono do niego skrzydło wschodnie o dwóch kondygnacjach z piwnicami i rozpoczęto prace przy skrzydle zachodnim. Z okresu tej rozbudowy przetrwała do dzisiaj dolna część budynku zachodniego. Nad wejściem do niego od strony dziedzińca zachowała się tablica erekcyjna Zygmunta Starego z datą 1520, napisem SIGISMUNDUS DEI GRACIA / REX POLON[IE MAGNUS DUX] LITWANIE / RUSIE / PRUSIE ... DOMIN[US ET HAERES] ANNO DOMINI / MILLESIMO QVINGE[NTESIMO XX] i kartuszem z orłem zygmuntowskim. Elewacja tego fragmentu wykonana była ze specjalnie wypalanej cegły zendrówki, układanej w romby. W tym czasie powstały też dwukondygnacyjne arkadowe krużganki wokół otoczonego trzema skrzydłami dziedzińca. W dniu 12 lutego 1548 roku starosta sandomierski Jan Tarnowski wyprawił na zamku wesele Elżbiecie Szydłowieckiej z Mikołajem Radziwiłłem Czarnym, w którym wziął udział król Zygmunt August i królowa Bona Sforza.

Kolejna rozbudowa została przeprowadzona pod kierunkiem mistrza Klimunta w latach 1564-1566 w czasach panowania króla Zygmunta Augusta. Dokończono wtedy budowę skrzydła zachodniego poprzez jego wydłużenie, zbudowano północno-zachodnią wieżę, postawiono mur od strony miasta i nową bramę. Zamek po tej rozbudowie składał się z trzech skrzydeł: wschodniego, południowego (od strony Wisły) i zachodniego (jedynego zachowanego do dzisiaj), a od miasta oddzielał go mur z renesansową bramą. Zamek w tym czasie był siedzibą królewskiego starosty, sądu ziemskiego i grodzkiego ziemi sandomierskiej oraz sądu wyższego prawa magdeburskiego dla miasta. W latach 1586-1597 nadbudowano mur kurtynowy od strony miasta oraz i wykończono narożną wieżę bramną z salą z dziurami do strzelby ponad przejazdem.

W latach 1597-1602 gdy starostą był Hieronim Gostomski przeprowadzono remont narożnej "kurzej nogi".

W okresie gdy starostą był Stanisław Lubomirski w latach 1617-1636 nadbudowano południową część skrzydła zachodniego i wykuto prowadzący do "kurzej nogi" barokowy portal z herbem Lubomirskich).

Fragment sztychu Erika Dahlbergha z 1656 r.

W czasie Potopu szwedzkiego zamek i miasto zostały 13 października 1655 roku zajęte przez wojska szwedzkie pod dowództwem gen. Roberta Douglasa. 1 lutego 1656 roku Stefan Czarniecki odbił miasto, ale nie zdołał zająć zamku. W związku z atakami wojsk Czarnieckiego i hetmana Jerzego Lubomirskiego szwedzka załoga zamku z komendantem płk. Sinclerem otrzymała od przebywającego w pobliżu króla Szwecji Karola X Gustawa rozkaz ewakuacji i wysadzenia zamku. Zniszczenie zamku przygotował Gabriel Anastazy, który zgromadził trzysta cetnarów prochu, które eksplodowały w momencie wtargnięcia do środka oblegających. Zginęło wówczas około kilkuset chłopów i czeladzi, którzy jako pierwsi wtargnęli do opuszczonego przez Szwedów zamku. Ocalało wówczas jedynie skrzydło zachodnie, które jest jedyną pozostałością dawnej warowni.

Skrzydło zachodnie zostało odnowione w latach 1680-1688 za czasów Jana III Sobieskiego i nadbudowane w północnej części gdzie utworzono piano nobile, czyli reprezentacyjna salę z wysokim sufitem. W miejscu dawnego skrzydła południowego zbudowano stajnie.

W 1768 roku podczas konfederacji barskiej zamek został uszkodzony przez stacjonujące na nim wojska rosyjskie.

Aby zapobiec podmywaniu zamku przez Wisłę, po 1784 roku na wniosek komisji Boni Ordinis zbudowano pod "kurzą stopą" zachowaną do dzisiaj murowaną szkarpę.

Zamek od XIX wieku (więzienie)

Elewacja klasycystyczna z XIX w.

Po trzecim rozbiorze Polski zaborcze władze austriackie przeznaczyły budynek zamkowy na więzienie i siedzibę sądu kryminalnego. W czasach Królestwa Kongresowego około 1825 roku przebudowano wnętrza gmachu zamkowego dzieląc barokowe piano nobile z czasów Sobieskiego na dwie kondygnacje. Przez wszystkie piętra części południowej przeprowadzono korytarz dzieląc boczne pomieszczenia na mniejsze cele. Z kolei elewację od strony dziedzińca przebudowano około roku 1844 roku w stylu klasycystycznym i otoczono dziedziniec murem. Przypuszcza się, że projektantem nowej fasady z rustyką mógł być Józef Sadkowski, Bernard Sieg, Feliks Popławski lub Franciszek Reinstein. W latach 1894-1900 na dziedzińcu zbudowano jednopiętrowy tzw. rogal oraz budynek administracyjny mieszczący pomieszczenia dla służby więziennej (zburzono je w latach 70. XX wieku). W 1932 roku otynkowano gmach zachodni pełniący nadal funkcje więzienne. Więzienie na zamku zlikwidowano w 1959.

Zamek jako Muzeum Okręgowe

Od 1986 roku w odrestaurowanych pomieszczeniach zamku ma siedzibę Muzeum Okręgowe w Sandomierzu. W 2001 roku wyremontowano mur oporowy od strony południowo-wschodniej. W latach 2002-2005 wyremontowano dach i poddasze oraz odrestaurowano basztę południową i salę rycerską.

Badania archeologiczne

• 1959-1960 - Jerzy Gąssowski
• 1979-1973 - Stanisław Tabaczyński
• 1980-1983 - M.Proksa

Bibliografia

1. Adam Miłobędzki, Zamek Sandomierski [w:] "Studia Sandomierskie", rok 1967, s.245-276
2. "Sandomierz: Badania 1969-1973" praca zbiorowa pod red. S.Tabaczyńskiego, tom 1, Warszawa 1993, tom 2, Warszawa 1996
3. Maria Florek, "Zabudowa Wzgórza Zamkowego w Sandomierzu w średniowieczu" [w:] "Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego", wyd. KOBiDZ, Kielce 2005, s.91-108
4. Historia zamku królewskiego. [dostęp 19.04.2008]. (pol.).zły zapis daty dostępu
5. Jerzy Antoni Kostka, Kostkowie herbu Dąbrowa. Wyd. POLIMER Koszalin 2010,

Linki zewnętrzne

• Witryna Muzeum Okręgowego w Sandomierzu
• Wiezienie w Sandomierzu
• Wirtualny spacer