Wieża śrutowa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Schemat produkcji śrutu w wieży śrutowej
Zdjęcie czarno-białe, na nim dwie kamienice w ujęciu perspektywicznym. Domy są dwupiętrowe, stoją przy ulicy. Pierwszy z nich posiada nadbudowaną wysoką wieżę w kształcie prostopadłościanu.
Pierwsza wieża śrutowa wybudowana w Bristolu przez Williama Wattsa (wyburzona w 1968)
Rysunek projektowy. Z lewej strony rzut zabudowań projektowanych oraz istniejących na sąsiednich parcelach, z prawej rysunek przedstawiający sześć budynków ułożonych w kształt litery L. Budynki są piętrowe z płaskimi dachami, wśród nich stoi wysoka, 8-piętrowa wieża zwężająca się ku górze.
Rysunek wieży śrutowej Sparks Shot Tower w Filadelfii z 1880

Wieża śrutowa – wieża, najczęściej murowana, wybudowana w celu produkcji śrutu ołowianego metodą opatentowaną w 1782 przez Williama Wattsa, hydraulika z Bristolu[1][2]. Na szczycie wieży umieszczone były piece do topienia ołowiu i sita, a na dole zbiornik z wodą lub innym chłodziwem, do którego wpadał śrut[3].

Metoda produkcji[edytuj | edytuj kod]

Jedną z metod produkcji śrutu było lanie roztopionego ołowiu na sito umieszczone nad beczką z wodą. Otrzymywany śrut o dość nieregularnych kształtach był następnie segregowany na sitach o coraz mniejszych oczkach. Opatentowana w 1782 przez Williama Wattsa metoda produkcji śrutu była udoskonaleniem tego procesu. Głównym pomysłem Wattsa było znaczne zwiększenie wysokości, na której znajdowały się sita, a tym samym wydłużenie drogi spadania ołowianych kropel. Do ołowiu dokładano dodatki mające wpływ na napięcie powierzchniowe roztopionego ołowiu, co w efekcie sprawiało, że krople spadając nabierały kulistego kształtu. W czasie dłuższego spadania krople zastygały, a znajdująca się na dole w zbiorniku woda miała za cel przede wszystkim amortyzować upadek śrucin co zapobiegało ich deformacji[1][2].

Pod koniec lat 70. XVIII w. Watts nadbudował swój dom i jednocześnie pogłębił piwnice tworząc pierwszą wieżę do produkcji śrutu o wysokości 27 m (przy Redcliffe Hill w Bristolu)[1]. Wieża używana była do produkcji śrutu aż do 1968 roku, kiedy to ówczesny jej właściciel Sheldon, Bush and Patent Shot Company zdecydował o przeniesieniu produkcji do nowej wieży (Cheese Lane Shot Tower). W tym samym roku wieża śrutowa przy Redcliffe Hill została wyburzona[2][4].

Do produkcji śrutu budowane były wysokie wieże z umieszczonymi na szczycie piecami do topienia ołowiu i sitami oraz zbiornikami z wodą (w późniejszym okresie również z innymi rodzajami chłodziwa, np. olejem). W połowie XIX wieku opracowano metodę produkcji śrutu nie wymagającą dużych wysokości (metoda Bliemeistera)[1]. Metoda opracowana przez Wattsa była powszechnie stosowana jeszcze w połowie XX wieku. Około 1980 roku rozpoczął się proces wycofywania z użycia, ze względów ekologicznych, śrutu ołowianego, na rzecz śrutu stalowego, który powstaje w innym procesie produkcyjnym[2][5]. Sporadycznie stosuje się tą metodę również współcześnie np. do produkcji proszków ołowianych[2].

Wieże śrutowe[edytuj | edytuj kod]

Metoda produkcji śrutu w wieżach śrutowych szybko się rozpowszechniła, już w końcu XVIII wieku zaczęły powstawać wieże śrutowe w Londynie, następnie kolejne w całej Europie. W Stanach Zjednoczonych budowę wież rozpoczęto po 1808 roku, kiedy to prezydent Thomas Jefferson wprowadził embargo na handel zagraniczny[2].

Wieże budowane były w różnych kształtach – murowane, na planie kwadratu, koła lub wieloboku. Z czasem pojawiły się wieże o konstrukcji stalowej (np. Colwell Tower w Nowym Jorku). Za najwyższą wybudowaną wieżę śrutową uważa się wieżę w Baltimore (ok. 70 m)[2].

Budowa wieży śrutowej była droga, podejmowano zatem próby wprowadzania produkcji śrutu do istniejących wież (np. adaptacja wieży wodnej w Katowicach-Szopienicach czy wieży Saint Jacques w Paryżu). Do produkcji śrutu metodą Wattsa wykorzystywano również nieczynne szyby kopalniane[2] czy nawet studnie[6].

Przykłady zachowanych wież śrutowych
zdjęcie państwo miejscowość rok budowy nazwa uwagi
Wysoka, wąska, ceglana wieża śrutowa widoczna zza białych budynków. Belgia Bruksela 1885
Wysoka, ceglana wieża śrutowa w kształcie prostopadłościanu, stojąca w ciągu białych budynków. Wieża jest wysoka, posiada elementy ozdobne, takie jak okna (częściowo zamurowane), na jej szczyt prowadzi drabina. Szczyt wieży z jednej strony wystaje poza jej podstawę. Łotwa Dyneburg 1885 jedyna w Europie czynna wieża śrutowa[7]
Ceglana wieża śrutowa w kształcie prostopadłościanu, nadbudowana na dachu żółtej kamienicy. Na podstawie wieży widoczne jest graffiti. Niemcy Berlin 1908
Wolnostojąca wieża ciśnień, w której dawniej produkowano śrut. Zbudowana w stylu secesyjno-modernistycznym, na jej szczycie charakterystyczny szpikulec w stylu pruskiej "pikelhauby". Na pierwszym planie widać pole i zielone drzewa, w tle błękitnie niebo. Polska Katowice 1911-12 Wieża wodna przy ul. Korczaka w Katowicach wieża ciśnień, w latach 60. XX wieku produkowano w niej śrut metodą Wattsa[3]
Wolnostojąca, ceglana wieża śrutowa, w kształcie zwężającego się ku górze prostopadłościanu. Na każdej ścianie widać 7 okien ułożonych jedno pod drugim. Dolna część wieży obłożona jest szarobrązowym kamieniem, górna czerwoną cegłą. W tle widać budynki przemysłowe. Stany Zjednoczone Dubuque 1856 The George W. Rogers Company Shot Tower
Betonowa wieża śrutowa o nieregularnym kształcie, stojąca na dachu trzypiętrowego budynku biurowego z kolorowymi oknami. Budynek stoi w porcie, przy skraju rzeki, w sąsiedztwie innych budynków. Dookoła górnej, okrągłej części wieży przechodzi rząd okien, wzdłuż wieży rozciągnięta jest reklama. Wielka Brytania Bristol 1969 Cheese Lane Shot Tower zastąpiła pierwszą wieżę śrutową wybudowaną przez Williama Wattsa (Redcliffe Shot Tower) wyburzoną w 1968[4]
Zza ceglanych budynków przemysłowych widać ceglaną wieżę śrutową w kształcie walca zwężającego się ku górze. Na wieży nieliczne okna, na jej szczycie zamontowane anteny. Na pierwszym planie rzeka, w której odbijają się budynki i wieża. Wielka Brytania Boughton Chester Shot Tower

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d Piotr Bochyński i inni, Śrut myśliwski – ewolucja technologii jego wytwarzania, „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii”, 66 (1), 2016, s. 43–45.
  2. ↑ a b c d e f g h Walter Minchinton, The shot tower, „The Shot Peener”, 7 (3), 1991 (ang.).
  3. ↑ a b Wieże do produkcji śrutu [online], retronauta.pl [dostęp 2020-05-24].
  4. ↑ a b John Mosse, REDCLIFF SHOT TOWER, Bristol Industrial Archaeological Society (BIAS), 1969 [dostęp 2020-05-25] [zarchiwizowane z adresu 2015-03-22] (ang.).
  5. ↑ Donald R. Smith, A. Russell Flegal, Lead in the Biosphere: Recent Trends, „Ambio”, 24 (1), 1995, s. 21–23, ISSN 0044-7447, JSTOR: 4314280 [dostęp 2020-05-29].
  6. ↑ Produkcja śrutu – Jura-Pilica.com [online], jura-pilica.com [dostęp 2020-05-25].
  7. ↑ Daugavpilska Fabryka Śrutu [online], www.visitdaugavpils.lv [dostęp 2020-05-24].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wieża_śrutowa&oldid=67806167”