Zamek Podhorecki

Zamek w Podhorcach – zabytek; w latach 1918-1939 w Rzeczypospolitej. Od 1991 na terytorium niepodległej Ukrainy.

Położenie i wygląd

Zamek o charakterze pałacowym (tzw. palazzo in fortezza) położony jest w paśmie Woroniaków, na krawędzi północnego stoku płaskowzgórza, 399 m n.p.m.) u stóp którego rozpościera się równina doliny Styru; dawniej usytuowany wśród słynnych winnic. Otoczony fosą i fortyfikacjami tworzącymi kwadrat z czterema bastionami po rogach. Ma formę długiego, piętrowego budynku, nakrytego czterospadowym dachem, pośrodku dłuższych elewacji, frontowej i ogrodowej, znajdują sie trójścienne apsydy, nakryte dachami; na rogach budynku od strony elewacji ogrodowej znajdują się wystajace poza bryłę budynku, masywne alkierze, nakryte spiczastymi kopułami. Część zachodnia pałacu była częścią oficjalną, wschodnia zaś prywatną. Na dziedziniec zamkowy prowadzi solidna brama, po bokach której znajdują się sklepione kazamaty przeznaczone na magazyny oraz mieszkania dla służby i załogi zamku. Kazamaty przykrywa taras. Nad brama wjazdową widnieje marmurowa tablica. Widniejąca na niej łacińska inskrypcja informuje, że: Owocem walki jest zwycięstwo, zwycięstwo prowadzi do chwały, chwała to zasłużony odpoczynek. Północny blok kwadratu (zwrócony w stronę bramy) oraz część przyległych bastionów zajmuje dwupiętrowy, prostokątny gmach w stylu renesansowym połączony z dwoma pawilonami na planie kwadratu. Przed zamkiem oraz na tarasie od strony północnej umieszczono armaty spiżowe i żelazne. Ozdobą zamku był też wspaniały ogród w stylu włoskim z grotami, posągami, wodotryskami i alejami lipowymi.

Wnętrze

W czasach świetności zamku, po wejściu przez loggię z tarasu umieszczono pierwszy szereg bogato zdobionych sal oraz pokój warty. Za nim znajdowała się sala rycerska wyposażona w 8 okien oraz wypełniona rynsztunkiem husarskim oraz liczną bronią. W jej sąsiedztwie znajdowała się sala karmazynowa oraz pokój chiński, sala złota i zwierciadlana, pokój mozaikowy i sala żółta, sala zielona (w której zgromadzono 106 obrazów Szymona Czechowicza oraz kaplica. Ściany wszystkich sal pokrywały artystyczne boazerie, stiuki, malowidła, sztukaterie, adamaszki, lustra weneckie oraz rzeźbione ramy obrazów o tematyce historycznej (pędzla van der Baana) oraz mitologicznej. Na sufitach były umieszczone plafony, sławiące zasługi Koniecpolskiego. Posadzki sal wykonano z marmuru oraz jego imitacji. W salach znajdowały się marmurowe kominki, piece z kafli gdańskich, ozdobne pająki i świeczniki. Stylowe meble, kolekcje dzieł sztuki i pamiątek rodzinnych dodawały wnętrzom wyjątkowy splendor. Trofea z bitew z Turkami i Tatarami, głównie kobierce i namioty wschodnie zgromadzono na parterze, w komnatach prywatnych właścicieli. Na tej kondygnacji mieściła się też cenna biblioteka i archiwum Koniecpolskich i Rzewuskich. Przechowywano w nim m.in. dokumenty i listy hetmana Iwana Mazepy. Pięknem zamku zachwycał się m.in. król Władysław IV przebywając w nim w 1646 razem z żoną, Marią Ludwiką.

Historia

Zamek wybodowano w latach 1635-1640, na zlecenie Stanisława Koniecpolskiego dla uciech i smacznego odpoczynku po wojskowych trudach i Rzeczypospolitej zabawach (jak informował właściciel w memoriałach). Uważa się, że zamek zaprojektował [Andrzej del Aqua]], którego dziełem była twierdza w Brodach.
W 1648 zamek zaatakowała czerń kozacka, która nie zdołała go zdobyć. Zniszczyła tylko dolne tarasy ogrodu. W 1651 zamek powtórnie odparł najazd kozacki.
Syn hetmana, Aleksander, rozbudował zamek i naprawił szkody, jakich budynek doznał w wyniku oblężeń.
Zamek nie doznał poważniejszych zniszczeń w czasach najazdów tatarskich i wojen z Turkami.
W 1682, Stanisław Koniecpolski (wnuk hetmana) będąc w podeszłym wieku i nie mając potomków przekazał Podhorce wraz z zamkiem Jakubowi Sobieskiemu. W 1687, Jakub Sobieski (wracając z wyprawy pod Kamieniec) przebywał w zamku i w tym samym roku gościł w nim swoich rodziców. Dworzanin Jana III Sobieskiego, Daleyrac, pozostawił ciekawy opis ówczesnego zamku.
Po śmierci Jana III Sobieskiego, Podhorce wraz z Oleskiem odziedziczył Konstanty Sobieski. W 1725 sprzedał część majątku. Nowym właścicielem został Stanisław Rzewuski, hetman wielki koronny. Po jego śmierci w 1728, Podhorce odziedziczył Wacław Rzewuski. W roku 1754 Rzewuski został też właścicielem Oleska. Od 1751 zamek w Podhorcach był już stałą siedzibą Wacława, który mieszkał w nim ponad 30 lat. W tym czasie pojął za żonę ks. Annę Lubomirską, z którą miał kilkoro dzieci. W czasie pobytu w Podhorcach ochraniał Podole przed najazdem Hajdamaków i przeprowadzał renowacje zamku. Dobudował m.in. drugie piętro i zlecił budowę kościoła. W wolnych chwilach pisał wiersze i rozprawy polityczne. W zamku urządził scenę teatralną, założył laboratorium alchemiczne i drukarnię. Dworska trupa teatralna wystawiała pisane przez niego tragedie i komedie. W 1767 wyjechał na sejm. Nie powrócił już do swojej własności. Został aresztowany i wywieziony wraz z synem i senatorami do Kaługi], gdzie przebywał ponad 5 lat. W tym czasie Podhorce były już w rękach Austriaków. Wacław Rzewuski zamieszkał we wsi Siedliszcze, w ziemi chełmskiej.
Po 1779, ówczesny rządca, wystawił kilkakrotnie zasoby zamku na licytacji. Sprzedano mnóstwo bezcennych przedmiotów, w tym buławę hetmańską i miedziane pokrycia dachów. Część kolekcji uratował Leon Rzewuski. Nie mając potomków przekazał zamek ks. Eustachemu Sanguszce, który udostępnił zamek dla zwiedzających.
W czasie I wojny światowej o zamek dbał burgrabia, M. Grabikowski. Armia rosyjska oszczędziła korpus zamku lecz wywiozła w głąb Rosji najcenniejsze przedmioty. Latem 1915, w zamku ulokowano komendę V-go korpusu austriacko-węgierskiego. Zamek znalazł się tym samym na linii frontu i groziło mu zniszczenie przez artylerię rosyjską. Szczęśliwym trafem, gen. Aleksiej Brusiłow wydał rozkaz oszczędzenia zamku ale zamek ponownie ograbiono. Część cennych przedmiotów udało się wywieść do Gumnisk. Żołnierze zdewastowali zamkowe wnętrza. Niszczono boazerię, ściany, posadzki i stropy.
W czasie wojny polsko-radzieckiej (1918-1920) pałac ucierpiał ponownie. Po wybuchu II wojny światowej książę Roman Sanguszko ewakuował część zbiorów z zamku w Podhorcach i Gumnisk. Konwój zdołał się przedostać do Rumunii a zbiory dotarły aż do Sao Paulo w Brazylii. Z części zbiorów podhoreckich powstała fundacja kulturalna, która istnieje do dzisiaj. Po zajęciu dawnego woj. tarnopolskiego przez ZSRR, w zamku urządzono szpital gruźliczy.
W latach latach 50. XX w. spłonął. W 1997 przejęła go Lwowska Galeria Obrazów, która przekształciła pałac w muzeum.

Linki zewnętrzne

Źródła

F. K. Martynowski Starożytna Polska, Warszawa 1885.
Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 8 (red. Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski), Warszawa, 1887,
A. Czołowski, B. Janusz Przeszłość i zabytki województwa tarnopolskiego, Tarnopol 1926.

Artykuł dedykowany Oksanie, która zainteresowała mnie historią zamku oraz pomogła w zgromadzeniu ciekawych materiałów źródłowych i fotografii. --Riva72 19:06, 16 sty 2007 (CET)