Aglomeracja

Aglomeracja miejska (z łac. agglomeratio „nagromadzenie”) – zwarty zespół wzajemnie powiązanych jednostek osadniczych, powstały w wyniku koncentracji ludności oraz przekształcenia zabudowy i zagospodarowania^[1].

Obszar aglomeracji wyznaczany jest przez zasięg spójnego terytorialnie obszaru zurbanizowanego, który może wykraczać poza administracyjną granicę miasta(inne języki)^[2]^[3].

Jest to obszar o intensywnej zabudowie, charakteryzujący się również dużym zagęszczeniem ludności przebywającej na danym terenie okresowo (np. w ciągu dnia) lub stale. Aglomeracje charakteryzują się dużym przepływem osób i towarów oraz znaczną wymianą usług^{[potrzebny przypis]}.

Typologia aglomeracji miejskich

Podział aglomeracji ze względu na charakter centrum^[4]:

aglomeracja monocentryczna (aglomeracja właściwa = sensu stricto) – z jednym dominującym ośrodkiem miejskim; w Polsce przykładem może być aglomeracja warszawska^[4]
aglomeracja policentryczna (konurbacja sensu largo) – z dwoma lub więcej ośrodkami miejskimi o zbliżonym potencjale:

aglomeracja bicentryczna – z dwoma ośrodkami miejskimi o zbliżonym potencjale,
konurbacja (konurbacja sensu stricto) – z trzema lub więcej ośrodkami miejskimi o zbliżonym potencjale; w Polsce przykładem może być Trójmiasto^[4]

metropolia(inne języki) - spójny funkcjonalnie wielkomiejski układ wielu jednostek osadniczych oraz terenów o wysokim stopniu zurbanizowania, którego główną cechą jest występowanie funkcji metropolitalnych, a także powiązań funkcjonalnych i ekonomicznych.
megalopolis – rozległy, policentryczny zespół połączonych aglomeracji miejskich, pozbawiony dominującego ośrodka.

Aglomeracja a obszar metropolitalny

Ze zjawiskiem aglomeracji związane jest również (lecz nie tożsame) pojęcie obszaru metropolitalnego. Aglomeracja to jednostka morfologiczna, obejmująca obszar miejski i przyległy obszar podmiejski (tj. spójny terytorialnie obszar zurbanizowany), natomiast obszar metropolitalny to jednostka funkcjonalna, która obejmuje również powiązane społeczno-ekonomicznie z aglomeracją obszary wiejskie i miasta satelickie^[2]^[5]^[6]^[7]^[8].

Pomimo tego rozróżnienia pojęciowego, w polskiej geografii obszary metropolitalne określane były terminem „aglomeracja”^[9] i odwrotnie^[10], choć już w latach 70. XX w. utożsamianie tych dwóch pojęć było przedmiotem dyskusji i kontrowersji w polskim środowisku naukowym^[11].

Największe aglomeracje w Polsce

Główny artykuł: Aglomeracje w Polsce.

powyżej 1 mln ludności^{[według kogo?]}:

Największe aglomeracje świata

Nr	Miasto	Nazwa oryginalna	Państwo	Kontynent	Ludność aglomeracji^[12]^{[potrzebny przypis]}^[13]	Ludność miasta^[12]^{[potrzebny przypis]}^[13]
1	Tokio	東京 (Tōkyō)	Japonia	Azja	34 600 000	8 700 000
2	Meksyk	Ciudad de México	Meksyk	Ameryka Północna	27 700 000	8 800 000
3	Szanghaj	上海 (Shànghǎi)	Chiny	Azja	25 800 000	13 400 000
4	Nowy Jork	New York	Stany Zjednoczone	Ameryka Północna	23 600 000	11 100 000
5	Bombaj	मुंबई (Mumbaī)	Indie	Azja	22 900 000	12 400 000
6	Seul	서울 (Sŏul)	Korea Południowa	Azja	21 500 000	10 400 000
7	São Paulo	São Paulo	Brazylia	Ameryka Południowa	21 300 000	8 300 000
8	Karaczi	كراچى (Karaći)	Pakistan	Azja	21 100 000	11 200 000
9	Dżakarta	Jakarta	Indonezja	Azja	19 800 000	8 500 000
10	Delhi	नई दिल्ली (Dilli)	Indie	Azja	19 500 000	12 200 000
11	Los Angeles	Los Angeles	Stany Zjednoczone	Ameryka Północna	18 100 000	3 800 000
12	Osaka	大阪市 (Ōsaka-shi)	Japonia	Azja	17 400 000	2 600 000
13	Kair	القاهرة (al-Qāhira)	Egipt	Afryka	16 800 000	6 700 000
14	Pekin	北京 (Běijīng)	Chiny	Azja	16 700 000	10 100 000
15	Manila	Maynila	Filipiny	Azja	16 300 000	1 600 000
16	Kalkuta	কলকাতা (Kolkata)	Indie	Azja	16 100 000	5 000 000
17	Dhaka	ধাক (Dhākā)	Bangladesz	Azja	15 900 000	6 700 000
18	Stambuł	İstanbul	Turcja	Azja/Europa	15 300 000	11 300 000
19	Moskwa	Москва	Rosja	Europa	15 000 000	10 400 000
20	Lagos	Lagos	Nigeria	Afryka	14 900 000	7 900 000
21	Buenos Aires	Buenos Aires	Argentyna	Ameryka Południowa	14 700 000	7 500 000
22	Londyn	London	Wielka Brytania	Europa	13 700 000	8 100 000
23	Rio de Janeiro	Rio de Janeiro	Brazylia	Ameryka Południowa	12 400 000	6 000 000
24	Teheran	تهران (Tehrān)	Iran	Azja	12 200 000	7 100 000
25	Paryż	Paris	Francja	Europa	12 000 000	2 200 000
...
209	Katowice	Katowice	Polska	Europa	2 375 000	302 000
217	Warszawa	Warszawa	Polska	Europa	2 275 000	1 700 000

Zobacz też

Przypisy

↑ Tadeusz Markowski, Tadeusz Marszał: Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja: problemy i pojęcia podstawowe. Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, 2006, s. 16. ISBN 83-89693-16-X.
↑ ^a ^b The World’s Cities in 2018. Organizacja Narodów Zjednoczonych, 2018. s. 1. [dostęp 2025-10-09]. Cytat: One type of definition, sometimes referred to as the “city proper”, describes a city according to an administrative boundary. A second approach, termed the “urban agglomeration”, considers the extent of the contiguous urban area, or built-up area, to delineate the city’s boundaries. A third concept of the city, the “metropolitan area”, defines its boundaries according to the degree of economic and social interconnectedness of nearby areas, identified by interlinked commerce or commuting patterns, for example (ang.).
↑ Department of Economic and SocialD.E.S. Affairs, StatisticsS. Division StatisticsS., Principles and Recommendations for Population and Housing Censuses, Nowy Jork: Organizacja Narodów Zjednoczonych, 2008, s. 123, ISBN 978-92-1-161505-0, Cytat: (…) an urban agglomeration (…) comprises the city or town proper and also the suburban fringe or thickly settled territory lying outside, but adjacent to, its boundaries .
↑ ^a ^b ^c Janusz Tomaszewski: Leksykon wiedzy szkolnej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Graf-Punkt, 2003, s. 10. ISBN 83-87988-58-8.
↑ Metadata Glossary – Population in urban agglomerations of more than 1 million. databank.worldbank.org. [dostęp 2024-06-05]. Cytat: According to the United Nations, an Urban Agglomeration refers to the de facto population contained within the contours of a contiguous territory inhabited at urban density levels without regard to administrative boundaries. It usually incorporates the population in a city or town plus that in the sub-urban areas lying outside of but being adjacent to the city boundaries. In general, an urban agglomeration is an extended city or town area comprising the built-up area of a central place and any suburbs linked by continuous urban area. INSEE, the French Statistical Institute, uses the term unité urbaine, which means continuous urbanized area. There are differences in definitions of what does and does not constitute an "agglomeration", as well as differenced in statistical and geographical methodology. Some of the well-known urban agglomerations of the world are Tokyo, New York City, Mexico City, New Delhi, and Seoul. A metropolitan area includes the urban area, and its satellite cities plus intervening rural land that is socio-economically connected to the urban core city, typically by employment ties through commuting, with the urban core city being the primary labor market. According to the United Nations' definition, a metropolitan area includes both the contiguous territory inhabited at urban levels of residential density and additional surrounding areas of lower settlement density that are also under the direct influence of the city (e.g., through frequent transport, road linkages, commuting facilities etc.). (ang.).
↑ Tadeusz Markowski, Tadeusz Marszał: Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja: problemy i pojęcia podstawowe. Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, 2006, s. 14–17. ISBN 83-89693-16-X. Cytat: Obszar metropolitalny należy wyraźnie odróżnić od innych bliskoznacznych terminów, aby nie stał się jednym z synonimów czy ‘zamienników’ pojęć wcześniej używanych, potęgując bałagan terminologiczny. (…) Aglomeracja miejska jest przede wszystkim jednostką morfologiczną i tworzy ją zwarty zespół wzajemnie powiązanych (choć odrębnych z administracyjnego punktu widzenia) jednostek osadniczych (duże miasto wraz z otaczającym obszarem), powstały w wyniku procesów koncentracji. (…) Obszar metropolitalny, pojęcie jakościowo różne od pozostałych, jest jednostką funkcjonalną tworzoną przez duży, złożony i spójny funkcjonalnie zespół miejski, którego istotną cechą jest występowanie funkcji metropolitalnych, a także powiązań funkcjonalnych.
↑ Teresa Czyż. Koncepcje aglomeracji miejskiej i obszaru metropolitalnego w Polsce. „Przegląd Geograficzny”. 81 (4), s. 446, 450, 2009. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. DOI: 10.7163/PrzG.2009.1.1. Cytat: W latach 1970. i 1980. koncepcja aglomeracji miejskiej nawiązywała wyraźnie do ówczesnej fazy intensywnej urbanizacji w Polsce. Był to okres dynamicznego wzrostu liczby ludności i rozszerzenia obszarów zurbanizowanych oraz ekstensywnej industrializacji. (…) W tym okresie w geografii miast przedstawiono wiele nowych propozycji definicji aglomeracji miejskiej (tab. 1). Definicje te akcentują zdecydowaną przewagę aspektu morfologicznego nad aspektem funkcjonalnym urbanizacji w koncepcji aglomeracji i podkreślają rolę aglomeracji miejskiej jako węzła regionu społeczno-ekonomicznego. (…) Próbę objaśnienia odrębności charakteru aglomeracji miejskiej i obszaru metropolitalnego podjął już wcześniej P. Korcelli (1973, 1974). Według Korcellego (1973, s. 157–159) „w odróżnieniu od pojęcia „obszaru metropolitalnego” pojęcie „aglomeracji miejskiej” zawiera w sobie przede wszystkim treść morfologiczną i odnosi się do zaawansowanego stadium rozwoju układu osadniczego”. Jest pojęciem odpowiadającym obszarowi zurbanizowanemu. „Koncepcja obszaru metropolitalnego jest koncepcją przestrzennej jednostki funkcjonalnej… Jest ona bliska koncepcji miasta – regionu”. P. Korcelli podkreśla, że „pojęcia aglomeracja oraz konurbacja występują na ogół w ujęciach akcentujących aspekt morfologiczny struktury, w odróżnieniu od określeń – obszar metropolitalny i miasto – region, które są stosowane w koncepcjach reprezentujących ujęcie funkcjonalne” (Korcelli, 1974, s. 88). (pol.).
↑ Europejski KomitetE.K. Ekonomiczno-Społeczny Europejski KomitetE.K., Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie: Obszary metropolitalne: konsekwencje społeczno-gospodarcze dla przyszłości Europy, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, Bruksela, 1 lipca 2004, s. 1, Cytat: Przedmiotem niniejszej opinii są obszary metropolitalne, czyli wielkie aglomeracje miejskie i ich strefy oddziaływania gospodarczego; (…) Obszar metropolitalny składa się z centrum w postaci pojedynczego miasta lub aglomeracji miejskiej oraz z peryferii w postaci sąsiednich gmin, z których znaczna część czynnych zawodowo mieszkańców codziennie dojeżdża do pracy do centrum. (…) Obejmują zarówno tereny miejskie, jak i wiejskie .
↑ Paweł Swianiewicz, Urszula Klimska: Społeczne i polityczne zróżnicowanie aglomeracji w Polsce – waniliowe centrum, mozaika przedmieść. Warszawa: Prace i Studia Geograficzne, 2005, s. 48-50.
↑ Teresa Czyż. Koncepcje aglomeracji miejskiej i obszaru metropolitalnego w Polsce. „Przegląd Geograficzny”. 81 (4), s. 449, 2009. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. DOI: 10.7163/PrzG.2009.1.1. Cytat: Warto w tym miejscu nadmienić, że przeprowadzona w latach 1970., z inicjatywy Głównego Urzędu Statystycznego, delimitacja obszarów metropolitalnych opierała się na definicji tożsamej z definicją aglomeracji miejskiej. Stanowi jeden z pierwszych przykładów zamiennego stosowania tych terminów (Gontarski, 1980) (…) Obszar metropolitalny, to „ciągły przestrzennie wielkomiejski układ osadniczy, złożony z odrębnych administracyjnie jednostek, obejmujący przynajmniej jedno duże miasto lub zwarty obszar miejski oraz powiązaną z nim funkcjonalnie strefę zurbanizowaną” (Gontarski, 1980, s. 87). (pol.).
↑ Przemysław Śleszyński: Polska myśl urbanistyczna i planistyczna z okresu PRL-u i jej aktualność. Wybór esejów. Warszawa: Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, 2023, s. 54. ISBN 978-83-66847-68-2. Cytat: Delimitacja Z. Gontarskiego [1980], ogłoszona w zeszycie 109 Biuletynu KPZK PAN wprawdzie w tytule zawierała ‘obszary metropolitalne’, ale sam autor stwierdzał, że termin ten traktuje synonimicznie z aglomeracjami. Już w tamtych czasach było to nie do przyjęcia przez znaczną część, być może większość badaczy (dyskusja na te temat dość pełnie i reprezentatywnie została przedstawiona w zeszycie 79 Biuletynu KPZK PAN pt. Aglomeracje miejskie w Polsce. Pojęcie i terminologia, będącym zapisem referatów i polemiki na seminarium poświęconym tematowi 10.03 problemu węzłowego 11.2.1 w Warszawie 26 lutego 1973 r.).
↑ ^a ^b World Gazeetter: Largest agglomerations of the world. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-28)]. (ang.).
↑ ^a ^b World Atlas: Largest Cities of the World by metro population. (ang.).

Linki zewnętrzne

World gazetteer. world-gazetteer.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2001-04-05)].

[Markowski2006-1] Tadeusz Markowski, Tadeusz Marszał: Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja: problemy i pojęcia podstawowe. Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, 2006, s. 16. ISBN 83-89693-16-X.

[un2018-2] The World’s Cities in 2018. Organizacja Narodów Zjednoczonych, 2018. s. 1. [dostęp 2025-10-09]. Cytat: One type of definition, sometimes referred to as the “city proper”, describes a city according to an administrative boundary. A second approach, termed the “urban agglomeration”, considers the extent of the contiguous urban area, or built-up area, to delineate the city’s boundaries. A third concept of the city, the “metropolitan area”, defines its boundaries according to the degree of economic and social interconnectedness of nearby areas, identified by interlinked commerce or commuting patterns, for example (ang.).

[3] Department of Economic and SocialD.E.S. Affairs, StatisticsS. Division StatisticsS., Principles and Recommendations for Population and Housing Censuses, Nowy Jork: Organizacja Narodów Zjednoczonych, 2008, s. 123, ISBN 978-92-1-161505-0, Cytat: (…) an urban agglomeration (…) comprises the city or town proper and also the suburban fringe or thickly settled territory lying outside, but adjacent to, its boundaries .

[leksykon-4] Janusz Tomaszewski: Leksykon wiedzy szkolnej. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Graf-Punkt, 2003, s. 10. ISBN 83-87988-58-8.

[5] Metadata Glossary – Population in urban agglomerations of more than 1 million. databank.worldbank.org. [dostęp 2024-06-05]. Cytat: According to the United Nations, an Urban Agglomeration refers to the de facto population contained within the contours of a contiguous territory inhabited at urban density levels without regard to administrative boundaries. It usually incorporates the population in a city or town plus that in the sub-urban areas lying outside of but being adjacent to the city boundaries. In general, an urban agglomeration is an extended city or town area comprising the built-up area of a central place and any suburbs linked by continuous urban area. INSEE, the French Statistical Institute, uses the term unité urbaine, which means continuous urbanized area. There are differences in definitions of what does and does not constitute an "agglomeration", as well as differenced in statistical and geographical methodology. Some of the well-known urban agglomerations of the world are Tokyo, New York City, Mexico City, New Delhi, and Seoul. A metropolitan area includes the urban area, and its satellite cities plus intervening rural land that is socio-economically connected to the urban core city, typically by employment ties through commuting, with the urban core city being the primary labor market. According to the United Nations' definition, a metropolitan area includes both the contiguous territory inhabited at urban levels of residential density and additional surrounding areas of lower settlement density that are also under the direct influence of the city (e.g., through frequent transport, road linkages, commuting facilities etc.). (ang.).

[6] Tadeusz Markowski, Tadeusz Marszał: Metropolie, obszary metropolitalne, metropolizacja: problemy i pojęcia podstawowe. Warszawa: Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, 2006, s. 14–17. ISBN 83-89693-16-X. Cytat: Obszar metropolitalny należy wyraźnie odróżnić od innych bliskoznacznych terminów, aby nie stał się jednym z synonimów czy ‘zamienników’ pojęć wcześniej używanych, potęgując bałagan terminologiczny. (…) Aglomeracja miejska jest przede wszystkim jednostką morfologiczną i tworzy ją zwarty zespół wzajemnie powiązanych (choć odrębnych z administracyjnego punktu widzenia) jednostek osadniczych (duże miasto wraz z otaczającym obszarem), powstały w wyniku procesów koncentracji. (…) Obszar metropolitalny, pojęcie jakościowo różne od pozostałych, jest jednostką funkcjonalną tworzoną przez duży, złożony i spójny funkcjonalnie zespół miejski, którego istotną cechą jest występowanie funkcji metropolitalnych, a także powiązań funkcjonalnych.

[7] Teresa Czyż. Koncepcje aglomeracji miejskiej i obszaru metropolitalnego w Polsce. „Przegląd Geograficzny”. 81 (4), s. 446, 450, 2009. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. DOI: 10.7163/PrzG.2009.1.1. Cytat: W latach 1970. i 1980. koncepcja aglomeracji miejskiej nawiązywała wyraźnie do ówczesnej fazy intensywnej urbanizacji w Polsce. Był to okres dynamicznego wzrostu liczby ludności i rozszerzenia obszarów zurbanizowanych oraz ekstensywnej industrializacji. (…) W tym okresie w geografii miast przedstawiono wiele nowych propozycji definicji aglomeracji miejskiej (tab. 1). Definicje te akcentują zdecydowaną przewagę aspektu morfologicznego nad aspektem funkcjonalnym urbanizacji w koncepcji aglomeracji i podkreślają rolę aglomeracji miejskiej jako węzła regionu społeczno-ekonomicznego. (…) Próbę objaśnienia odrębności charakteru aglomeracji miejskiej i obszaru metropolitalnego podjął już wcześniej P. Korcelli (1973, 1974). Według Korcellego (1973, s. 157–159) „w odróżnieniu od pojęcia „obszaru metropolitalnego” pojęcie „aglomeracji miejskiej” zawiera w sobie przede wszystkim treść morfologiczną i odnosi się do zaawansowanego stadium rozwoju układu osadniczego”. Jest pojęciem odpowiadającym obszarowi zurbanizowanemu. „Koncepcja obszaru metropolitalnego jest koncepcją przestrzennej jednostki funkcjonalnej… Jest ona bliska koncepcji miasta – regionu”. P. Korcelli podkreśla, że „pojęcia aglomeracja oraz konurbacja występują na ogół w ujęciach akcentujących aspekt morfologiczny struktury, w odróżnieniu od określeń – obszar metropolitalny i miasto – region, które są stosowane w koncepcjach reprezentujących ujęcie funkcjonalne” (Korcelli, 1974, s. 88). (pol.).

[8] Europejski KomitetE.K. Ekonomiczno-Społeczny Europejski KomitetE.K., Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie: Obszary metropolitalne: konsekwencje społeczno-gospodarcze dla przyszłości Europy, „Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej”, Bruksela, 1 lipca 2004, s. 1, Cytat: Przedmiotem niniejszej opinii są obszary metropolitalne, czyli wielkie aglomeracje miejskie i ich strefy oddziaływania gospodarczego; (…) Obszar metropolitalny składa się z centrum w postaci pojedynczego miasta lub aglomeracji miejskiej oraz z peryferii w postaci sąsiednich gmin, z których znaczna część czynnych zawodowo mieszkańców codziennie dojeżdża do pracy do centrum. (…) Obejmują zarówno tereny miejskie, jak i wiejskie .

[9] Paweł Swianiewicz, Urszula Klimska: Społeczne i polityczne zróżnicowanie aglomeracji w Polsce – waniliowe centrum, mozaika przedmieść. Warszawa: Prace i Studia Geograficzne, 2005, s. 48-50.

[10] Teresa Czyż. Koncepcje aglomeracji miejskiej i obszaru metropolitalnego w Polsce. „Przegląd Geograficzny”. 81 (4), s. 449, 2009. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. DOI: 10.7163/PrzG.2009.1.1. Cytat: Warto w tym miejscu nadmienić, że przeprowadzona w latach 1970., z inicjatywy Głównego Urzędu Statystycznego, delimitacja obszarów metropolitalnych opierała się na definicji tożsamej z definicją aglomeracji miejskiej. Stanowi jeden z pierwszych przykładów zamiennego stosowania tych terminów (Gontarski, 1980) (…) Obszar metropolitalny, to „ciągły przestrzennie wielkomiejski układ osadniczy, złożony z odrębnych administracyjnie jednostek, obejmujący przynajmniej jedno duże miasto lub zwarty obszar miejski oraz powiązaną z nim funkcjonalnie strefę zurbanizowaną” (Gontarski, 1980, s. 87). (pol.).

[11] Przemysław Śleszyński: Polska myśl urbanistyczna i planistyczna z okresu PRL-u i jej aktualność. Wybór esejów. Warszawa: Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, 2023, s. 54. ISBN 978-83-66847-68-2. Cytat: Delimitacja Z. Gontarskiego [1980], ogłoszona w zeszycie 109 Biuletynu KPZK PAN wprawdzie w tytule zawierała ‘obszary metropolitalne’, ale sam autor stwierdzał, że termin ten traktuje synonimicznie z aglomeracjami. Już w tamtych czasach było to nie do przyjęcia przez znaczną część, być może większość badaczy (dyskusja na te temat dość pełnie i reprezentatywnie została przedstawiona w zeszycie 79 Biuletynu KPZK PAN pt. Aglomeracje miejskie w Polsce. Pojęcie i terminologia, będącym zapisem referatów i polemiki na seminarium poświęconym tematowi 10.03 problemu węzłowego 11.2.1 w Warszawie 26 lutego 1973 r.).

[World_Gazeetter-12] World Gazeetter: Largest agglomerations of the world. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-04-28)]. (ang.).

[World_Atlas-13] World Atlas: Largest Cities of the World by metro population. (ang.).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]