Aglomeracja warszawska

Warszawa, widok na Śródmieście z Pragi (2012)

Aglomeracja warszawska – aglomeracja monocentryczna w środkowo-wschodniej Polsce, w województwie mazowieckim, położona w większości na Nizinie Środkowomazowieckiej; obejmuje Warszawę i jej przedmieścia oraz obszary podmiejskie.

Nazwa i status

Na przestrzeni lat pojęcia takie jak „aglomeracja” czy „zespół miejski” zmieniały swoje znaczenia. W ostatnich latach częściej używanym jest określenie „obszar metropolitalny”. W odniesieniu do Warszawy i jej otoczenia wszystkie trzy pojęcia, w różnych opracowaniach, stosuje się wymiennie.

Aglomeracja warszawska to pojęcie określające obszar w określonych granicach, a nie konkretny podmiot, nie stanowi bowiem jednostki organizacyjnej i tym bardziej nie posiada osobowości prawnej, gdyż nie uformowano jej jako jednostki samorządu terytorialnego ani związku metropolitarnego.

Stosowane delimitacje

Nie istnieją formalnie ustalone granice aglomeracji warszawskiej, niemniej różne delimitacje obszaru wokół Warszawy pojawiają się ze względu na doraźne potrzeby, używane są dla nich różne nazwy i określenia, rózny jest także okres korzystania z tak przyjętych delimitacji.

Obszar aglomeracji warszawskiej według Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego (2004)

Obszar aglomeracji warszawskiej według Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego

Aglomeracja warszawska według „Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego”

W skład aglomeracji warszawskiej w granicach ustalonych w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego (Uchwała Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 7 czerwca 2004) wchodziło 15 gmin miejskich, 11 gmin miejsko-wiejskich i 13 gmin wiejskich województwa mazowieckiego, położonych na terenie 10 powiatów ziemskich: nowodworskiego, legionowskiego, warszawskiego zachodniego, wołomińskiego, żyrardowskiego, grodziskiego, mińskiego, otwockiego, piaseczyńskiego i pruszkowskiego. Z tego tylko powiat pruszkowski wchodzi w skład aglomeracji w całości, reszta powiatów częściowo.

Aglomeracja warszawska według Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego
dane statystyczne GUS (stan na 31.12.2006)

Gmina	populacja	powierzchnia km²	gęstość zaludnienia osób/km²
Milanówek	15.784	13,44	1174,4
Podkowa Leśna	3.844	10,13	379,5
Gmina Grodzisk Mazowiecki	37.702	109,96	342,9
w tym miasto Grodzisk Mazowiecki	27.174	13,19	2060,2
obszar wiejski	10.528	96,77	108,8
Gmina Jaktorów	10.193	55,30	184,3
Legionowo	51.033	13,54	3769,1
Gmina Jabłonna	13.531	64,8	208,8
Gmina Nieporęt	13.067	100,12	130,5
Mińsk Mazowiecki	37.927	13,18	2877,6
Gmina Dębe Wielkie	8.315	77,72	107,0
Gmina Halinów	12.728	63,09	201,7
w tym miasto Halinów	3.404	2,84	1198,6
obszar wiejski	9.324	60,25	154,8
Gmina Mińsk Mazowiecki	12.957	111,76	115,9
Sulejówek	18.648	19,31	965,7
Nowy Dwór Mazowiecki	27.510	28,23	974,5
Józefów	18.609	23,91	778,3
Otwock	43.388	47,31	917,1
Gmina Celestynów	11.066	88,92	124,4
Gmina Karczew	15.897	81,5	195,1
w tym miasto Karczew	10.368	28,12	368,7
obszar wiejski	5.529	53,38	103,6
Gmina Wiązowna	9.989	102,12	97,8
Gmina Konstancin-Jeziorna	23.337	78,58	297,0
w tym miasto Konstancin-Jeziorna	16.631	17,74	937,5
obszar wiejski	6.706	60,84	110,2
Gmina Lesznowola	16.538	69,3	238,6
Gmina Piaseczno	63.828	128,26	497,6
w tym miasto Piaseczno	38.104	16,22	2349,2
obszar wiejski	25.724	112,04	229,6
Piastów	23.290	5,76	4043,4
Pruszków	55.371	19,19	2885,4
Gmina Brwinów	21.571	69,26	311,4
w tym miasto Brwinów	11.989	10,10	1187,0
obszar wiejski	9.582	59,16	162,0
Gmina Michałowice	15.709	34,73	452,3
Gmina Nadarzyn	10.423	73,45	141,9
Gmina Raszyn	19.843	43,91	451,9
Gmina Błonie	19.892	85,58	232,4
w tym miasto Błonie	12.293	9,09	1352,4
obszar wiejski	7.599	76,49	99,3
Gmina Izabelin	10.133	68,55	147,8
Gmina Łomianki	22.155	38,83	570,6
w tym miasto Łomianki	15.875	8,40	1889,9
obszar wiejski	6.280	30,43	206,4
Gmina Ożarów Mazowiecki	20.847	71,27	292,5
w tym miasto Ożarów Mazowiecki	8.255	5,71	1445,7
obszar wiejski	12.592	65,56	192,1
Gmina Stare Babice	15.541	59,85	259,7
Kobyłka	18.104	19,64	921,8
Marki	23.710	26,15	906,7
Ząbki	24.716	11,00	2246,9
Zielonka	17.238	79,48	216,9
Gmina Radzymin	19.257	129,87	148,3
w tym miasto Radzymin	7.931	23,39	339,1
obszar wiejski	11.326	106,48	106,4
Gmina Wołomin	49.688	61,66	805,8
w tym miasto Wołomin	36.716	17,24	2129,7
obszar wiejski	12.972	44,42	292,0
Żyrardów	41.035	14,35	2859,6
Warszawa	1702.139	517,22	3290,9
Aglomeracja warszawska:	2596.553	2730,23	951,0
w tym miasta:	2311.086	1013,88	2279.4
Tereny podmiejskie aglomeracji (bez Warszawy):	894.414	2213,01	404,2
w tym miasta:	608.947	496,66	1226,1
tereny wiejskie:	285.467	1716,35	166,3

Ewolucja liczby ludności aglomeracji w tak określonych granicach zmieniała się następująco:

Ludność aglomeracji warszawskiej w granicach według Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego
dane statystyczne GUS

Teren	31.12.1999	31.12.2000	31.12.2001	31.12.2002	31.12.2003	31.12.2004	31.12.2005	31.12.2006	31.12.2007	31.12.2008
Aglomeracja warszawska	2 521 137	2 525 104	2 532 103	2 540 721	2 551 108	2 564 490	2 580 046	2 596 553	2 614 590	2 628 252
w tym Warszawa	1 693 748	1 689 171	1 688 972	1 688 194	1 689 559	1 692 854	1 697 596	1 702 139	1 706 624	1 709 781
Tereny podmiejskie aglomeracji (bez Warszawy)	827 389	835 933	843 131	852 527	861 549	871 636	882 450	894 414	907 966	918 471
w tym ludność miejska	572 973	577 249	583 954	588 841	592 699	597 544	602 955	608 947	615 011	621 050
ludność wiejska	254 416	258 684	259 177	263 686	268 850	274 092	279 495	285 467	292 955	297 421
ludność wiejska % całości aglomeracji	10,1	10,2	10,2	10,4	10,5	10,7	10,8	11,0	11,2	11,3
ludność wiejska % terenów podmiejskich	30,7	30,9	30,7	30,9	31,2	31,4	31,7	31,9	32,3	32,4

W 2001 w gminie Halinów z terenów wiejskich wyodrębniono miasto Halinów, w związku z tym w 2001 roku odnotowano spadek odsetku ludności wiejskiej aglomeracji. Przyrost ludności aglomeracji składa się z przyrostu populacji Warszawy (miał wartości ujemne do 2002, w latach 2003–2007 był notowany przyrost) i przyrostu populacji terenów podmiejskich (ok. połowy którego przypada na tereny wiejskie). Tereny wiejskie miały (w 2008 roku) najwyższy, w porównaniu z miastami, wskaźnik przyrostu 15,2‰ (26,2‰ w 2007 roku, 20,9‰ w 2006 roku), natomiast ludność miast przedmieść Warszawy wzrosła o 9,8‰ (10,0‰ w 2007 roku, 9,9‰ w 2006 roku), a Warszawy – o 1,8‰ (2,6‰ w 2007 roku, 2,7‰ w 2006 roku).

Obszar aglomeracji warszawskiej według Swianiewicza (2005)

Aglomeracja warszawska według Swianiewicza 2005

Gęstość zaludnienia w województwie mazowieckim terenów wiejskich w osobach na km² (w przekroju gminnym, stan 1 stycznia 2007 roku) [2].

Saldo migracji w województwie mazowieckim w 2003-2006 na 1 tys. ludności (w przekroju gminnym, stan 1 stycznia 2007 roku) [3].

Badanie zasięgu aglomeracji warszawskiej przeprowadzili Paweł Swianiewicz we współpracy z Urszulą Klimską, w kompleksie z innymi większymi aglomeracjami Polski. Autorzy stosowali wspólne kryteria dla wszystkich badanych aglomeracji. Mianowicie:

• saldo migracji w latach 1998–2002 miało być nieujemne;
• gęstość zaludnienia w 2002 roku była wyższa od trzeciego kwartyla dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie;
• stosunek zatrudnionych (łącznie z rolnikami) do liczby ludności w wieku produkcyjnym zamieszkałej w gminie był nie wyższy od trzeciego kwartyla w województwie.

Autorzy podkreślają, że stosowanie ostatniego wskaźnika było paliatywem z braku statystyk dojazdów do centrum aglomeracji.

Do strefy podmiejskiej obszarów aglomeracji zaliczono gminy spełniające równocześnie co najmniej dwa z wymienionych powyżej trzech kryteriów. Dodatkowym wymaganiem było, by obszar aglomeracji był zwartą całością, a zatem nie zaliczono doń gmin spełniających powyższe kryteria, jeśli były „odcięte” od miasta centralnego przez inne gminy nie spełniające tych kryteriów.

W tak zdefiniowany obszar aglomeracji warszawskiej wchodziły:

• Warszawa
• Powiat legionowski
• Powiat warszawski zachodni
• Powiat pruszkowski
• Powiat grodziski
• Powiat piaseczyński bez gminy Tarczyn
• Powiat otwocki bez gminy Osieck
• Powiat wołomiński bez gmin Jadów, Poświętne i Strachówka
• Miasta Mińsk Mazowiecki i Sulejówek, oraz gminy Cegłów, Dębe Wielkie, Halinów, Mińsk Mazowiecki i Stanisławów z powiatu mińskiego.

W porównaniu z obszarem aglomeracji warszawskiej według Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego z 2004 z terytorium aglomeracji wykluczone zostały miasta Żyrardów i Nowy Dwór Mazowiecki (w sumie 42,58 km² z 68 545 os. populacji), natomiast do aglomeracji dodane zostały 12 gmin wiejskich oraz 3 gminy miejsko-wiejskie (w sumie 1535,14 km² z 138 270 os. populacji, w tym 22 290 os. ludności miejskiej). Obszar aglomeracji został zmniejszony o gęsto zaludnione tereny miast a powiększony o słabo zaludnione (90 os./km²) przeważnie wiejskie (84% ludności wiejskiej) terytoria. W wyniku tych zmian podstawowe statystyki obszaru aglomeracji warszawskiej według Swianiewicza 2005 są następujące (w nawiasach podane wartości obszaru aglomeracji warszawskiej według Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego z 2004):

• Ludność aglomeracji: 2 666 278 (2 596 553)
• Obszar aglomeracji km²: 4222,79 (2730,23)
• Gęstość zaludnienia os./km²: 631,4 (951,0)
• Ludność podmiejska: 964 139 (894 414)
• w tym ludność miejska: 562 692 (608 947)
• ludność wiejska: 401 447 (285 467)
• ludność wiejska % całości aglomeracji: 15,1 (11,0)
• ludność wiejska % terenów podmiejskich: 41,6 (31,9)
• Gęstość zaludnienia terenów podmiejskich os./km²: 260,2 (404,2)

Wszystkie dane pochodzą z Banku danych regionalnych GUS na datę 31.12.2006.

Obszar Metropolitalny Warszawy według Zarządu Województwa Mazowieckiego (2006)

Obszar Metropolitalny Warszawy według Zarządu Województwa Mazowieckiego

Obszar Metropolitalny Warszawy (OMW) został wyznaczony przez Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego na podstawie badań przeprowadzonych w 7 grupach zagadnień (przestrzeń, środowisko, społeczeństwo, gospodarka, transport, infrastruktura techniczna i inwestycje). Granice obszaru ustalono, biorąc pod uwagę największe nasilenie powiązań funkcjonalno-przestrzennych i najwyższe wartości wskaźników analizy ekonomicznej. Tak wyznaczony obszar został zatwierdzony przez Wojewódzką Komisję Urbanistyczno-Architektoniczną i Komisję Strategii Rozwoju Regionalnego i Zagospodarowania Przestrzennego Sejmiku Województwa Mazowieckiego oraz w styczniu 2006 r. przez Zarząd Województwa Mazowieckiego.

Obszar Metropolitarny Warszawy obejmował Warszawę oraz powiaty:

• grodziski (cały powiat)
• legionowski (cały powiat)
• piaseczyński (cały powiat)
• pruszkowski (cały powiat)
• warszawski zachodni (cały powiat)
• żyrardowski (cały powiat)
• grójecki (gminy: Chynów, Grójec, Pniewy)
• miński (gminy: Dębe Wielkie, Halinów, Mińsk Mazowiecki (gm. miejska), Mińsk Mazowiecki (gm. wiejska), Sulejówek)
• nowodworski (gminy: Czosnów, Leoncin, Nowy Dwór Mazowiecki, Pomiechówek i Zakroczym)
• otwocki (gminy: Celestynów, Józefów, Karczew, Kołbiel, Otwock, Wiązowna)
• sochaczewski (gminy: Brochów, Nowa Sucha, Sochaczew (gm. miejska), Sochaczew (gm. wiejska), Teresin)
• wołomiński (gminy: Dąbrówka, Klembów, Kobyłka, Marki, Radzymin, Tłuszcz, Wołomin, Ząbki, Zielonka)
• wyszkowski (gminy: Somianka, Wyszków, Zabrodzie)

Tak wyznaczony OMW zajmuje powierzchnię 6207 km² i zamieszkany jest przez 3.105 883 osób (stan na 1 stycznia 2014 r.). W skład obszaru wchodzą 72 gminy, obejmuje on 36 miast.

Obszar aglomeracji warszawskiej definiowany według NUTS 3 / NTS 3 (2000-2017)

Aglomeracja warszawska wyznaczona na podstawie podregionów statystycznych NUTS 3 (2008-2017)

Wiele urzędów i instytucji (a szczególnie administracja centralna) przedstawiając różne dane dla obszaru aglomeracji warszawskiej definiowało ją zgodnie z podziałem statystycznym kraju na podregiony (NUTS 3 / NTS 3). Obszary wokół Warszawy zostały statystycznie wydzielone w 2000 roku wraz z wprowadzeniem Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS). Wówczas wokół Warszawy wydzielono podregion warszawski obejmujący 12 powiatów:

• grodziski,
• grójecki,
• legionowski,
• miński,
• nowodworski,
• otwocki,
• piaseczyński,
• pruszkowski,
• sochaczewski,
• warszawski zachodni,
• wołomiński,
• żyrardowski.

Podział wprowadzony na potrzeby Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych stał się w 2005 również podziałem na potrzeby klasyfikacji NUTS, wprowadzonej wówczas formalnie w Polsce. W wyniku zmiany w podziale statystycznym Polski na poziomie NUTS 3 / NTS 3 obszar aglomeracji warszawskiej od 1 stycznia 2008 roku obejmował 3 podregiony: Warszawę, warszawski wschodni i warszawski zachodni, tj. powiaty: garwoliński, grodziski, grójecki, legionowski, miński, nowodworski, otwocki, piaseczyński, pruszkowski, sochaczewski, warszawski zachodni, wołomiński, żyrardowski (czyli o jeden powiat (garwoliński) więcej od wcześniejszego podziału). Podział ten obowiązywał do końca 2017 roku.

Tak wyznaczony obszar aglomeracji liczył w 2014 roku 3335867 mieszkańców i zajmował obszar 9924,02 km², co dawało średnią gęstość zaludnienia 336,1 os./km².

Warszawski Obszar Funkcjonalny Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych (od 2014)

Warszawski Obszar Funkcjonalny Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych

Warszawski Obszar Funkcjonalny Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych (WOF ZIT) został powołany na podstawie podpisanej w sierpniu 2013 r. wielostronnej deklaracji współpracy gmin Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego w ramach ZIT. Po podjęciu uchwał przez rady 38 gmin Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego, 21 lutego 2014 r. zostało podpisane docelowe porozumienie o współpracy w zakresie ZIT w perspektywie finansowej UE 2014-2020. Tym samym zasięg WOF ZIT objął Warszawę i 37 okolicznych gmin. Kolejne dwie gminy dołączyły do WOF ZIT w dniu 30 czerwca 2014 r.

Warszawski Obszar Funkcjonalny Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych obejmuje łącznie 40 gmin – Warszawę oraz:

• grodziski (gminy: Grodzisk Mazowiecki, Jaktorów, Milanówek i Podkowa Leśna)
• legionowski (gminy: Jabłonna, Legionowo, Nieporęt i Wieliszew)
• powiat miński (gminy: Halinów i Sulejówek)
• nowodworski (gmina Czosnów i Nowy Dwór Mazowiecki)
• otwocki (gminy: Józefów, Karczew, Otwock i Wiązowna)
• piaseczyński (gminy: Góra Kalwaria, Konstancin-Jeziorna, Lesznowola i Piaseczno)
• pruszkowski (cały powiat)
• warszawski zachodni (gminy: Błonie, Izabelin, Leszno, Łomianki, Ożarów Mazowiecki i Stare Babice)
• wołomiński (gminy: Kobyłka, Marki, Radzymin, Wołomin, Ząbki i Zielonka)
• żyrardowski (gmina Żyrardów)

Tak wyznaczony WOF zajmuje powierzchnię 2932 km², co stanowi 8,2% powierzchni województwa mazowieckiego i 47,2% powierzchni Obszaru Metropolitalnego Warszawy. Na tym obszarze zamieszkuje 2.714.987 ludności.

Region warszawski stołeczny NUTS 2 (od 2018)

1 stycznia 2018 roku została dokonana modyfikacja podziału statystycznego Polski, w wyniku której obok dotychczasowych szesnastu obszarów statystycznych na poziomie NUTS 2 tożsamych z województwami, wydzielono z województwa mazowieckiego w drodze wyjątku kolejny, stołeczny. Według przewidywań GUS delimitacja obszaru metropolitalnego, z uwagi na swoje osadzenie zarówno w podziale administracyjnym kraju (oparcie o granice powiatów), jak i w ramach systemu programowania i wdrażania środków unijnych, powinna wyprzeć dotychczasowe delimitacje obszaru metropolitalnego Warszawy/Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego

Tak wyznaczony region warszawski stołeczny obejmuje Warszawę i 9 powiatów:

• grodziski
• legionowski
• miński
• nowodworski
• otwocki
• piaseczyński
• pruszkowski
• warszawski zachodni
• wołomiński

Miejski Obszar Funkcjonalny Warszawy według Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego (od 2018)

W ślad za utworzeniem warszawskiego stołecznego regionu NUTS 2 Sejmik Wojewódzrwa Mazowieckiego uchwalił w 2018 r. nowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego, w którym granice Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Warszawy dostosowano do obszaru NUTS 2 Region warszawski stołeczny

Szersza strefa miejska Warszawy (od 2012)

Szersza strefa miejska Warszawy

Szersze strefy miejskie (Larger Urban Zone – LUZ) wyznaczane są na potrzeby statystyki europejskiej, jako obszary oddziaływania aglomeracji miejskich. Stanowią one ciągły przestrzennie obszar, z którego 15% i więcej populacji dojeżdża do pracy do miasta centralnego. Szersze strefy miejskie w obecnych granicach wyznaczone zostały w Polsce w 2012 roku na podstawie wyników badania „Przepływy ludności związane ze zatrudnieniem w 2006 r.”

Szersza strefa miejska Warszawy obejmuje, poza samą stolicą, 89 gmin (w tym jedną spoza województwa mazowieckiego):

• powiat grodziski (cały)
• powiat legionowski (cały)
• powiat miński (cały)
• powiat nowodworski (cały)
• powiat pruszkowski (cały)
• powiat warszawski zachodni (cały)
• powiat wołomiński (cały)
• powiat ciechanowski (gmina Sońsk)
• powiat garwoliński (gminy: Borowie i Pilawa)
• powiat grójecki (gmina Chynów)
• powiat ostrowski (gmina Małkinia Górna)
• powiat otwocki (gminy: Celestynów, Józefów, Karczew, Kołbiel, Osieck, Otwock i Wiązowna)
• powiat piaseczyński (gminy: Konstancin-Jeziorna, Lesznowola, Piaseczno i Prażmów)
• powiat płoński (gminy: Czerwińsk nad Wisłą, Dzierzążnia, Joniec, Naruszewo i Załuski)
• powiat pułtuski (gminy: Pokrzywnica i Świercze)
• powiat siedlecki (gmina Kotuń)
• powiat sochaczewski (gminy: Nowa Sucha i Teresin)
• powiat węgrowski (gminy: Korytnica, Łochów, Sadowne i Stoczek)
• powiat wyszkowski (gmina Zabrodzie)
• powiat żyrardowski (gminy: Puszcza Mariańska i Wiskitki)
• powiat łowicki (gmina Nieborów).

Projekty instytucjonalizacji

Proponowany powiat metropolitalny (2017)

W czasie dyskusji przed reformą administracyjną z 1999 r. planowano powstanie Warszawskiego Zespołu Miejskiego (obejmował on zarówno aglomerację, jak i tereny podmiejskie) w skład którego miały wchodzić: Warszawa oraz powiaty: warszawski zachodni, legionowski, wołomiński, miński, otwocki, piaseczyński, pruszkowski, nowodworski oraz grodziski. WZM miał posiadać własną radę z reprezentantami poszczególnych jednostek i mieć administracyjny status powiatu. Ustawę przyjęto w Sejmie w 2001 roku, lecz ostatecznie prezydent Aleksander Kwaśniewski nie podpisał ustawy powołującej WZM, a Sejm nie odrzucił jego weta.

Istniały również inne projekty poselskie, m.in. projekt ustawy powołującej Warszawski Okręg Stołeczny, który miał być powiatem skupiającym Warszawę i okoliczne gminy. Projekt ten nie został jednak przyjęty przez Sejm. W 2017 grupa posłów wniosła projekt ustawy o ustroju m.st. Warszawy tworzącej metropolitalną jednostkę obejmującą Warszawę oraz 33 okoliczne gminy.

Historia

W latach 1945–1975 Warszawa stanowiła wydzielone z województwa warszawskiego miasto o statusie województwa.

W latach 1975–1998 istniało okrojone województwo stołeczne warszawskie, które obejmowało obszar OMW i kilkadziesiąt okolicznych gmin. W latach 1975–1989 prezydent m.st. Warszawy pełnił jednocześnie urząd wojewody warszawskiego. W latach 1990–1994 Warszawa stanowiła związek siedmiu (a od 1993 ośmiu) dzielnic-gmin (o statusie gmin, nazywanych dzielnicami). Od roku 1994 Warszawa stanowiła związek komunalny gminy Warszawa Centrum obejmującej ówcześnie rozumiane ścisłe miasto oraz 10 otaczających gmin tzw. „wianuszka”.

Zobacz też

• Warszawski Okręg Stołeczny
• Warszawski Zespół Miejski
• Aglomeracje w Polsce