Aglomeracja warszawska

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Warszawa, widok na Śródmieście z Pragi (2012)

Aglomeracja warszawska – aglomeracja monocentryczna w środkowo-wschodniej Polsce, w województwie mazowieckim, położona w większości na Nizinie Środkowomazowieckiej; obejmuje Warszawę i jej przedmieścia oraz obszary podmiejskie.

Nazwa i status[edytuj | edytuj kod]

Na przestrzeni lat pojęcia takie jak „aglomeracja” czy „zespół miejski” zmieniały swoje znaczenia. W ostatnich latach częściej używane są określenia „miejski obszar funkcjonalny” „obszar metropolitalny” lub „metropolia”. W odniesieniu do Warszawy i jej otoczenia wszystkie te pojęcia, w różnych opracowaniach, stosuje się wymiennie, wraz z pojęciem „obszaru/regionu stołecznego”.

Aglomeracja warszawska to pojęcie określające obszar w określonych granicach wraz z zamieszkującą go ludnością, natomiast sama w sobie nie posiada ona podmiotowości jednostki organizacyjnej, ani tym bardziej nie stanowi wielocelowej osoby publicznoprawnej jak np. jednostka samorządu terytorialnego, wielocelowy związek jednostek samorządu terytorialnego, czy związek metropolitalny. Istnieje natomiast szereg publicznych celowych jednostek organizacyjnych, powołanych do wykonywania zadań w określonej dziedzinie, na różnie definiowanym obszarze aglomeracji, np. Komenda Stołeczna Policji albo Sąd Apelacyjny w Warszawie.

Nie istnieją ujednolicone granice aglomeracji warszawskiej, niemniej w zależności od przeznaczenia ustanowiono szereg delimitacji obszaru wokół Warszawy, nazywanych lub określanych w różny sposób. Niektórym spośród nich nadano moc obowiązującą w aktach prawa unijnego, krajowego lub miejscowego albo aktach prawa kościelnego, podczas gdy inne mają charakter jedynie aktów kierownictwa wewnętrznego określonych instytucji albo stanowią opracowanie naukowe.

Delimitacje w powszechnie obowiązujących aktach prawa unijnego, krajowego lub miejscowego[edytuj | edytuj kod]

Region warszawski stołeczny NUTS 2 (od 2018 r.)[edytuj | edytuj kod]

Obszar regionu warszawskiego stołecznego wg NUTS 2 (od 2018 r.), MOF Warszawy wg Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego (od 2018 r.) i strategii rozwoju województwa mazowieckiego 2030+. Innowacyjne Mazowsze (od 2022 r.) oraz obszar garnizonu KSP (od 2002 r.)

1 stycznia 2018 roku została dokonana modyfikacja podziału statystycznego Polski, w wyniku której obok dotychczasowych szesnastu obszarów statystycznych na poziomie NUTS 2 tożsamych z województwami, wydzielono z województwa mazowieckiego w drodze wyjątku kolejną jednostkę NUTS 2 – region warszawski stołeczny[1], podzielony na 3 podregiony NUTS 3, którymi są:

W porównaniu do poprzedniej delimitacji aglomeracji warszawskiej na potrzeby statystyki, obszar jej został zatem zmniejszony o cztery powiaty (garwoliński, grójecki, sochaczewski i żyrardowski). Według przewidywań GUS delimitacja obszaru metropolitalnego, z uwagi na swoje osadzenie zarówno w podziale administracyjnym kraju (oparcie o granice powiatów), jak i w ramach systemu programowania i wdrażania środków unijnych, powinna wyprzeć dotychczasowe delimitacje Obszaru Metropolitalnego Warszawy/Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego[2].

Miejski Obszar Funkcjonalny Warszawy według Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego 2030+. Innowacyjne Mazowsze (od 2022 r.)[edytuj | edytuj kod]

Identyczne granice Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Warszawy zawarte zostały także w uchwalonej w 2022 r. Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego 2030+. Innowacyjne Mazowsze[3].

Obszar garnizonu stołecznego Policji (od 2002 r.)[edytuj | edytuj kod]

Garnizon stołeczny Policji

Pomimo iż garnizony policyjne pokrywają się co do zasady z podziałem na województwa, obszar zdefiniowany identycznie jak powyżej został w drodze wyjątku wydzielony w 2002 r. z obszaru mazowieckiego garnizonu policyjnego i objęty właściwością Komendy Stołecznej Policji o statusie wojewódzkim, zaś pozostała cześć województwa mazowieckiego stanowi obszar właściwości Komendy Wojewódzkiej Policji w Radomiu[4].

Obszar okręgów wyborczych do Parlamentu Europejskiego (od 2004 r.) oraz do Sejmu (od 2001 r.) i Senatu (od 2011 r.)[edytuj | edytuj kod]

Okręg wyborczy nr 4 (Warszawa I) w wyborach do PE

Województwo mazowieckie jako jedyne nie należy w całości do jednego okręgu wyborczego do Parlamentu Europejskiego. Wydzielono z niego stołeczny okręg wyborczy nr 4 do Parlamentu Europejskiego (Warszawa I) obejmujący obszar miasta na prawach powiatu Warszawy oraz powiatów grodziskiego, legionowskiego, nowodworskiego, otwockiego, piaseczyńskiego, pruszkowskiego, warszawskiego zachodniego i wołomińskiego (okręg ten obejmuje także obywateli polskich mieszkających lub przebywających podczas wyborów za granicą kraju). Pozostała część województwa mazowieckiego należy do okręgu wyborczego nr 5 do Parlamentu Europejskiego (Warszawa II).

Okręg wyborczy nr 19 (Warszawa I) do Sejmu
Okręg wyborczy nr 20 (Warszawa II) do Sejmu

W wyborach do Sejmu RP wydzielone są dwa okręgi obejmujące aglomerację: okręg wyborczy nr 19 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej (Warszawa I), którym jest Warszawa w granicach administracyjnych (obejmuje on też obywateli polskich mieszkających lub przebywający podczas wyborów za granicą kraju), oraz okręg wyborczy nr 20 do Sejmu (Warszawa II) obejmujący obszar powiatów grodziskiego, legionowskiego, nowodworskiego, otwockiego, piaseczyńskiego, pruszkowskiego, warszawskiego zachodniego i wołomińskiego. W wyborach do Senatu obszar sejmowego okręgu Warszawa I podzielono na 4 jednomandatowe okręgi senackie o numerach 42-45, a sejmowego okręgu Warszawa II na 2 okręgi senackie o numerach 40-41[5].

Obszar sądowej apelacji warszawskiej (od 2010 r.)[edytuj | edytuj kod]

Apelacje sądowe w Polsce. Apelacja warszawska to obszar oznaczony na niebiesko położony najbardziej na wschód.

Sądowa apelacja warszawska stanowi teren działania Sądu Apelacyjnego, Prokuratury Regionalnej, Oddziału IPN oraz Izb Komorniczej i Notarialnej w Warszawie, a także Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy – XI Wydziału Gospodarczego – Rejestru Zastawów. Jako jedyna dzieli się na zaledwie dwa okręgi sądowe:

Jej terytorium obejmuje[6][7]:

Porozumienia i związki jednostek samorządu terytorialnego Warszawy z okolicznymi gminami lub powiatami[edytuj | edytuj kod]

Komunikacyjne porozumienia międzygminne, powiatów oraz powiatowo-gminne[edytuj | edytuj kod]

Obszar obsługiwany na podstawie porozumień międzygminnych oraz powiatowo-gminnych przez Zarząd Transportu Miejskiego w Warszawie w ramach Warszawskiego Transportu Publicznego

Na obszarze aglomeracji nie powołano dedykowanego międzygminnego związku komunikacyjnego obejmującego Warszawę, niemniej Warszawa ma zawartych szereg porozumień międzygminnych, na mocy których Zarząd Transportu Miejskiego w Warszawie organizuje lub współorganizuje w ramach Warszawskiego Transportu Publicznego przewozy na obszarze następujących 35 okolicznych gmin[8]:

Dwadzieścia sześć spośród gmin strefy drugiej uczestniczy dodatkowo w porozumieniu Warszawa+ wprowadzającym Wspólny Bilet Metropolitalny na przejazdy ZTM (w tym pociągami Szybkiej Kolei Miejskiej), a także pociągami pozostałych dwóch przewoźników realizujących kolejowe przewozy aglomeracyjne, tj. Kolei Mazowieckich oraz Warszawskiej Kolei Dojazdowej, przy czym gminy Kobyłka, Wołomin i Zielonka finansują swoje uczestnictwo wspólnie z powiatem wołomińskim, będącym z tego powodu także stroną porozumienia. W porozumieniu Warszawa+ uczestniczą ponadto dwie spośród gmin podwarszawskich należących do strefy pierwszej, tj. Konstancin-Jeziorna oraz Ząbki, przy czym uczestnictwo tej ostatniej jest ograniczone wyłącznie do biletów ulgowych, a w zakresie przewozów kolejowych w II strefie biletowej – wyłącznie do pociągów Kolei Mazowieckich[9].

Związki i porozumienia międzygminne w zakresie zbiorowego zapatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków[edytuj | edytuj kod]

Związek Międzygminny „Warszawski Związek Wodociągów i Kanalizacji” to związek międzygminny powołany 20 listopada 2000 r. dla wspólnego zaopatrzenia w wodę, kanalizacji sanitarnej i deszczowej oraz odprowadzania i oczyszczania ścieków komunalnych. Zrzesza m.st. na prawach powiatu Warszawę (jako następcę prawnego 11 gmin warszawskich[10]) oraz gminy:

Współpraca w zakresie zbiorowego zapatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków w aglomeracji warszawskiej uległa w 2005 r. rozszerzeniu również na gminy nienależące do związku. Na mocy zawartego wówczas porozumienia międzygminnego, Warszawa przejęła odtąd zadania w zakresie zbiorowego zapatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków od gmin:

  • Michałowice
  • Nieporęt
  • Raszyn
  • Serock
  • Wieliszew
  • Piastów
  • Pruszków[13].

Delimitacje obowiązujące w aktach prawa kościelnego[edytuj | edytuj kod]

Podział administracyjny Kościoła katolickiego w Polsce. Archidiecezja warszawska (36) i diecezja warszawsko-praska (38)
 Osobny artykuł: Metropolia warszawska.

Kościół katolicki w Polsce wyznaczył metropolię warszawską stanowiącą prowincję kościelną obejmującą część województwa mazowieckiego i wschodni pas województwa województwa kujawsko-pomorskiego. Metropolitą jest arcybiskup warszawski. Metropolia dzieli się na diecezję płocką oraz dwie diecezje obejmujące aglomerację warszawską:

  1. archidiecezję warszawską, obejmującą 25 dekanatów, w tym 11 warszawskich i 14 pozawarszawskich
  2. diecezję warszawsko-praską, obejmującą 20 dekanatów, w tym 6 warszawskich i 14 pozawarszawskich.

Delimitacje obowiązujące w innych aktach[edytuj | edytuj kod]

Funkcjonalny obszar miejski Warszawy (od 2012 r.)[edytuj | edytuj kod]

Funkcjonalny obszar miejski Warszawy

Funkcjonalne obszary miejskie (Functional Urban Area, FUA), wcześniej znane jako szersze strefy miejskie (Larger Urban Zone, LUZ)[14], wyznaczane są na potrzeby statystyki europejskiej, jako obszary oddziaływania aglomeracji miejskich. Stanowią one ciągły przestrzennie obszar, z którego 15% i więcej populacji dojeżdża do pracy do miasta centralnego. Funkcjonalne obszary miejskie zostały ponownie wyznaczone w Polsce w 2012 roku na podstawie wyników badania „Przepływy ludności związane ze zatrudnieniem w 2006 r.”[15]. Delimitacja ta, pierwotnie przygotowana na potrzeby programów Urban Audit, była wykorzystywana m.in. w pracach Ministerstwa Rozwoju Regionalnego[16].

Funkcjonalny obszar miejski Warszawy obejmuje, poza samą stolicą, 89 gmin (w tym jedną spoza województwa mazowieckiego):

Miejski Obszar Funkcjonalny Warszawy według planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego (od 2018 r.)[edytuj | edytuj kod]

W ślad za utworzeniem warszawskiego stołecznego regionu NUTS 2 Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwalił w 2018 r. nowy plan zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego, w którym granice Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Warszawy dostosowano do obszaru NUTS 2 Region warszawski stołeczny[17].

Obszar metropolii warszawskiej na potrzeby zintegrowanych inwestycji terytorialnych finansowanych z unijnych wieloletnich ram finansowych na lata 2021–2027[edytuj | edytuj kod]

Zgodnie z art 34 ust. 2 ustawy z dnia 28 kwietnia 2022 r. o zasadach realizacji zadań finansowanych ze środków europejskich w perspektywie finansowej 2021–2027, ZIT są realizowane w miejskich obszarach funkcjonalnych wskazanych jako obszary strategicznej interwencji w strategii rozwoju województwa, o której mowa w art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa (Dz.U. z 2022 poz. 547 i 583), czyli Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Warszawy w przypadku aglomeracji warszawskiej. Zadania związku ZIT w perspektywie finansowej 2021-2027 realizuje Stowarzyszenie „Metropolia Warszawa” w oparciu o § 21a statutu tego stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego[18], a także uchwały o przystąpienia do stowarzyszenia przyjęte przez organy stanowiące jego członków (w stanie na dzień 23 kwietnia 2022 r.: wszystkich gmin Miejskiego Obszaru Funkcjonalnego Warszawy w granicach określonych powyżej, a ponadto powiatów: grodziskiego, mińskiego, otwockiego, pruszkowskiego i warszawskiego zachodniego)[19].

Delimitacje naukowe[edytuj | edytuj kod]

Obszar aglomeracji warszawskiej według Swianiewicza i Klimskiej (2005)[edytuj | edytuj kod]

Aglomeracja warszawska według Swianiewicza 2005
Gęstość zaludnienia w województwie mazowieckim terenów wiejskich w osobach na km² (w przekroju gminnym, stan 1 stycznia 2007 roku) [10].
Saldo migracji w województwie mazowieckim w 2003-2006 na 1 tys. ludności (w przekroju gminnym, stan 1 stycznia 2007 roku) [11].

Badanie zasięgu aglomeracji warszawskiej przeprowadzili Paweł Swianiewicz we współpracy z Urszulą Klimską, w ramach pracy nad wyznaczaniem aglomeracji Polski[20]. Autorzy stosowali wspólne kryteria dla wszystkich badanych aglomeracji. Mianowicie:

Autorzy podkreślają, że stosowanie ostatniego wskaźnika było rozwiązaniem zastępczym z braku statystyk dojazdów do centrum aglomeracji.

Do strefy podmiejskiej obszarów aglomeracji zaliczono gminy spełniające równocześnie co najmniej dwa z wymienionych powyżej trzech kryteriów. Dodatkowym wymaganiem było, by obszar aglomeracji był zwartą całością, a zatem nie zaliczono doń gmin spełniających powyższe kryteria, jeśli były „odcięte” od miasta centralnego przez inne gminy nie spełniające tych kryteriów.

W tak zdefiniowany obszar aglomeracji warszawskiej wchodziły:

W porównaniu z obszarem aglomeracji warszawskiej według Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego z 2004 z terytorium aglomeracji wykluczone zostały miasta Żyrardów i Nowy Dwór Mazowiecki (w sumie 42,58 km² z 68 545 os. populacji), natomiast do aglomeracji dodane zostały 12 gmin wiejskich oraz 3 gminy miejsko-wiejskie (w sumie 1535,14 km² z 138 270 os. populacji, w tym 22 290 os. ludności miejskiej). Obszar aglomeracji został zmniejszony o gęsto zaludnione tereny miast, a powiększony o słabo zaludnione (90 os./km²) przeważnie wiejskie (84% ludności wiejskiej) terytoria. W wyniku tych zmian podstawowe statystyki obszaru aglomeracji warszawskiej według Swianiewicza 2005 są następujące (w nawiasach podane wartości obszaru aglomeracji warszawskiej według Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego z 2004):

  • Ludność aglomeracji: 2 666 278 (2 596 553)
  • Obszar aglomeracji km²: 4222,79 (2730,23)
  • Gęstość zaludnienia os./km²: 631,4 (951,0)
  • Ludność podmiejska: 964 139 (894 414)
  • w tym ludność miejska: 562 692 (608 947)
  • ludność wiejska: 401 447 (285 467)
  • ludność wiejska % całości aglomeracji: 15,1 (11,0)
  • ludność wiejska % terenów podmiejskich: 41,6 (31,9)
  • Gęstość zaludnienia terenów podmiejskich os./km²: 260,2 (404,2)

Wszystkie dane pochodzą z Banku danych regionalnych GUS na datę 31.12.2006[21].

Obszar metropolitalny Warszawy według Smętkowskiego (2007)[edytuj | edytuj kod]

Obszar metropolitalny Warszawy według Smętkowskiego (2007)

Kolejną próbę zdefiniowania obszaru metropolitalnego Warszawy podjął Maciej Smętkowski w publikacji z 2007 r., opierającej się na danych z 2003 r. W skład obszaru metropolitalnego Warszawy, poza samym ośrodkiem metropolitalnym, weszło 56 gmin, w tym 16 gmin miejskich, 15 miejsko-wiejskich i 25 gmin wiejskich. Tak określona metropolia warszawska była w 2000 r. zamieszkana przez 2 mln 576 tys. osób, z których 1 610 tys. mieszkało w Warszawie, a pozostałych 966 tys. na pozostałym obszarze[22].

Obszar metropolitalny Warszawy według Smętkowskiego, Jałowieckiego i Gorzelaka (2009)[edytuj | edytuj kod]

Obszar metropolitalny Warszawy według Smętkowskiego, Jałowieckiego i Gorzelaka (2009)

W roku 2009 ukazało się opracowanie Obszary metropolitalne w Polsce: Problemy rozwojowe i delimitacja trzech autorów: Smętkowskiego, Jałowieckiego i Gorzelaka[23]. W pracy tej do obszaru metropolitalnego Warszawy zaliczono m.st. Warszawę jako miasto rdzeniowe, a ponadto gminy podstawowe:

  • Błonie
  • Brwinów
  • Celestynów
  • Czosnów
  • Dąbrówka
  • Dębe Wielkie
  • Góra Kalwaria
  • Grodzisk Mazowiecki
  • Halinów
  • Izabelin
  • Jabłonna
  • Józefów
  • Karczew
  • Klembów
  • Kobyłka
  • Konstancin-Jeziorna
  • Legionowo
  • Leszno
  • Lesznowola
  • Łomianki
  • Marki
  • Michałowice
  • Milanówek
  • Mińsk Mazowiecki (gmina miejska)
  • Mińsk Mazowiecki (gmina wiejska)
  • Nadarzyn
  • Nieporęt
  • Nowy Dwór Mazowiecki
  • Otwock
  • Ożarów Mazowiecki
  • Piaseczno
  • Piastów
  • Podkowa Leśna
  • Prażmów
  • Pruszków
  • Radzymin
  • Raszyn
  • Serock
  • Stare Babice
  • Sulejówek
  • Tarczyn
  • Wiązowna
  • Wieliszew
  • Wołomin
  • Ząbki
  • Zielonka.

Miejski Obszar Funkcjonalny Warszawy według Śleszyńskiego (2013)[edytuj | edytuj kod]

Miejski Obszar Funkcjonalny Warszawy według Śleszyńskiego (2013)

Na zamówienie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, kolejne tego rodzaju badanie zostało wykonane w 2012 r. i następnie opublikowane w 2013 r. przez Przemysława Śleszyńskiego[24][25]. W badaniu tym do MOF Warszawy zaliczono m.st. Warszawę oraz gminy:

  • Błonie
  • Brwinów
  • Celestynów
  • Czosnów
  • Dębe Wielkie
  • Góra Kalwaria
  • Grodzisk Mazowiecki
  • Halinów
  • Izabelin
  • Jabłonna
  • Jaktorów
  • Józefów
  • Karczew
  • Kobyłka
  • Konstancin-Jeziorna
  • Legionowo
  • Leszno
  • Lesznowola
  • Łomianki
  • Marki
  • Michałowice
  • Milanówek
  • Mińsk Mazowiecki (gmina miejska)
  • Mińsk Mazowiecki (gmina wiejska)
  • Nadarzyn
  • Nieporęt
  • Nowy Dwór Mazowiecki
  • Otwock
  • Ożarów Mazowiecki
  • Piaseczno
  • Piastów
  • Podkowa Leśna
  • Pomiechówek
  • Prażmów
  • Pruszków
  • Radziejowice
  • Radzymin
  • Raszyn
  • Serock
  • Stare Babice
  • Sulejówek
  • Tarczyn
  • Wiązowna
  • Wieliszew
  • Wołomin
  • Ząbki
  • Zielonka
  • Żabia Wola
  • Żyrardów.

Historia i delimitacje historyczne[edytuj | edytuj kod]

Warszawa stanowiła od 1921 r. wydzielone z województwa warszawskiego miasto o statusie województwa, natomiast pozostałą część aglomeracji obejmował powiat warszawski. W 1928 roku w wyniku reformy administracji ustanowiono w Warszawie powiaty grodzkie, początkowo w liczbie trzech (południowo-warszawski, północno-warszawski, prasko-warszawski), a w 1931 r. ustanowiono czwarty (śródmiejsko-warszawski)[26]. W 1938 r. uchwalono ustawę, na mocy której zniesiono warszawskie powiaty grodzkie, a Warszawa przybrała formę pojedynczej gminy miejskiej i powiatu grodzkiego o statusie województwa[27]. W okresie okupacji niemieckiej Warszawa utraciła status miasta wydzielonego o statusie województwa i stała się częścią dystryktu warszawskiego[28], ale po zakończeniu wojny status ten przywrócono. W 1947 r. powołano ponadto Warszawski Zespół Miejski obejmujący ówczesny powiat warszawski[29]. 1 stycznia 1951 r. zniesiono Warszawski Zespół Miejski, a 1 lipca 1952 r. powiat warszawski[30], zaś w ich miejsce utworzono powiaty: nowodworski (mazowiecki)[30], piaseczyński[30], pruszkowski[30], powiat miejsko-uzdrowiskowy Otwock[30], przy czym ten ostatni został podzielony w 1958 r. na powiat otwocki oraz powiat grodzki Otwock[31].

Województwo stołeczne warszawskie (1975-1990)/województwo warszawskie (1990-1998)

Po zniesieniu w 1975 roku miast wydzielonych oraz powiatów, utworzono województwo stołeczne warszawskie, które obejmowało obszar Warszawy oraz kilkudziesięciu okolicznych gmin. Stanowiło ono zorganizowaną formę aglomeracji, jako że w okresie tym prezydent m.st. Warszawy był z urzędu wojewodą stołecznym warszawskim, a urząd miasta pełnił zarazem funkcje urzędu wojewódzkiego[32]. W 1990 roku urzędy wojewody i prezydenta m.st. Warszawy rozdzielono, a województwo stołeczne warszawskie stało się regularnym województwem warszawskim istniejącym do 1998 r.[33], podczas gdy miasto przekształcono z pojedynczej gminy miejskiej w związek komunalny dzielnic warszawskich o statusie gmin miejskich[34][35][36].

Gmina Warszawa-Centrum (kolor czerwony) i pozostałe gminy Warszawy (1994-2002).

Wprowadzony następnie w 1994 r. nowy ustrój Warszawy[37] zamazał wyraźne rozgraniczenie między miastem a resztą aglomeracji, różnicując jej obszar na kilka stref: ścisłe miasto w przedwojennych granicach przybrało formę podzielonej na dzielnice gminy Warszawa-Centrum, otoczonej przez przedmieścia obejmujące 10 innych warszawskich gmin miejskich, zrzeszonych wraz z nią w przymusowym związku komunalnyn miasta stołecznego Warszawy, którego prezydentem był z urzędu burmistrz gminy Warszawa-Centrum, pomimo iż pozostałe gminy związku nie brały jakiegokolwiek udziału w procesie obsadzania tego stanowiska, z kolei strefę podmiejską stanowiły pozostałe obszary województwa warszawskiego, utrzymanego w niezmienionym kształcie. Rozgraniczenie między miastem a resztą aglomeracji wskazywane było w tym okresie niejednolicie – w zależności od kontekstu i autora – jako przebiegające wzdłuż granicy zewnętrznej gminy Warszawa-Centrum, albo wzdłuż granicy zewnętrznej związku komunalnego Warszawy[38].

Gminy, które w 2001 roku miały wejść w skład projektowanego Warszawskiego Zespołu Miejskiego

Przygotowując reformę administracyjną państwa z 1999 r., planowano przywrócenie Warszawskiego Zespołu Miejskiego obejmującego aglomerację i tereny podmiejskie, w skład którego miały wchodzić: Warszawa oraz powiaty: warszawski zachodni, legionowski, wołomiński, otwocki, piaseczyński, pruszkowski oraz grodziski. WZM miał posiadać własną radę z reprezentantami poszczególnych jednostek i mieć administracyjny status powiatu. Sejm uchwalił odpowiednią ustawę w 2001 roku, lecz ostatecznie prezydent Aleksander Kwaśniewski ją zawetował, a w Sejmie nie uzyskano kwalifikowanej większości posłów wymaganej dla odrzucenia weta[39].

Gminy, które miały wejść w skład Warszawskiego Okręgu Stołecznego

Pojawił się także ostatecznie nieprzyjęty przez Sejm poselski projekt ustawy powołującej Warszawski Okręg Stołeczny, który miał być powiatem skupiającym Warszawę i okoliczne gminy[40].

Wskutek upadku ww. projektów, po zniesieniu w 1999 r. województwa warszawskiego. obszar m.st. Warszawy (związku komunalnego) wszedł do powiatu warszawskiego w województwie mazowieckim, a w okresie od 1 stycznia do 27 października 2002 r. powiat ten poszerzono o kolejne dwie gminy miejskie, spoza związku komunalnego. Ostatecznie po zniesieniu w dniu 27 października 2002 r. gmin warszawskich, ich związku komunalnego oraz powiatu warszawskiego, Warszawa przybrała ponownie formę jednolitej gminy miejskiej na prawach powiatu[41], co przywróciło jednoznaczne rozgraniczenie miasta od reszty aglomeracji[42][43]. Granice tej ostatniej charakteryzowała jednakże od 2000 r. znaczna zmienność, przedstawiona w poniższych podsekcjach.

Obszar aglomeracji warszawskiej definiowany według NUTS 3 / NTS 3 (2000-2007)[edytuj | edytuj kod]

W oparciu o podział statystyczny kraju na podregiony NTS 3 wprowadzony w 2000 roku na potrzeby Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS), który począwszy od 2005 r. stał się zarazem podziałem na podregiony NUTS 3 na potrzeby wprowadzonej wówczas formalnie w Polsce unijnej wspólnej klasyfikacji Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych[44], Główny Urząd Statystyczny od 2000 r. oraz Eurostat od 2005 r. definiowały aglomerację warszawską jako łączny obszar podregionu Warszawa obejmującego powiat warszawski (do 2002 r.) lub miasto stołeczne na prawach powiatu Warszawę (od 2002 r.) oraz podregionu warszawskiego obejmującego następujących 12 powiatów[45]:

Delimitacja ta została zastąpiona przez obszar aglomeracji warszawskiej definiowany według NUTS 3 / NTS 3 (2008-2017).

Obszar aglomeracji warszawskiej według planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego (2004-2014)[edytuj | edytuj kod]

Obszar aglomeracji warszawskiej według planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego (2004-2014)
Aglomeracja warszawska według planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego (2004-2014)

W skład aglomeracji warszawskiej w granicach ustalonych w planie zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego (Uchwała Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 7 czerwca 2004)[46] wchodziło miasto stołeczne na prawach powiatu Warszawa, a także 14 innych gmin miejskich, 11 gmin miejsko-wiejskich i 13 gmin wiejskich województwa mazowieckiego, położonych na terenie 10 powiatów nowodworskiego, legionowskiego, warszawskiego zachodniego, wołomińskiego, żyrardowskiego, grodziskiego, mińskiego, otwockiego, piaseczyńskiego i pruszkowskiego. Spośród nich tylko Warszawa i powiat pruszkowski wchodziły w skład aglomeracji w całości, natomiast pozostałe powiaty tylko częściowo.

Aglomeracja warszawska według „Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego” (2004-2014)
dane statystyczne GUS (stan na 31.12.2006)[21]
Gmina populacja powierzchnia
km²		 gęstość
zaludnienia
osób/km²
Milanówek 15.784 13,44 1174,4
Podkowa Leśna 3.844 10,13 379,5
Gmina Grodzisk Mazowiecki 37.702 109,96 342,9
w tym miasto Grodzisk Mazowiecki 27.174 13,19 2060,2
obszar wiejski 10.528 96,77 108,8
Gmina Jaktorów 10.193 55,30 184,3
Legionowo 51.033 13,54 3769,1
Gmina Jabłonna 13.531 64,8 208,8
Gmina Nieporęt 13.067 100,12 130,5
Mińsk Mazowiecki 37.927 13,18 2877,6
Gmina Dębe Wielkie 8.315 77,72 107,0
Gmina Halinów 12.728 63,09 201,7
w tym miasto Halinów 3.404 2,84 1198,6
obszar wiejski 9.324 60,25 154,8
Gmina Mińsk Mazowiecki 12.957 111,76 115,9
Sulejówek 18.648 19,31 965,7
Nowy Dwór Mazowiecki 27.510 28,23 974,5
Józefów 18.609 23,91 778,3
Otwock 43.388 47,31 917,1
Gmina Celestynów 11.066 88,92 124,4
Gmina Karczew 15.897 81,5 195,1
w tym miasto Karczew 10.368 28,12 368,7
obszar wiejski 5.529 53,38 103,6
Gmina Wiązowna 9.989 102,12 97,8
Gmina Konstancin-Jeziorna 23.337 78,58 297,0
w tym miasto Konstancin-Jeziorna 16.631 17,74 937,5
obszar wiejski 6.706 60,84 110,2
Gmina Lesznowola 16.538 69,3 238,6
Gmina Piaseczno 63.828 128,26 497,6
w tym miasto Piaseczno 38.104 16,22 2349,2
obszar wiejski 25.724 112,04 229,6
Piastów 23.290 5,76 4043,4
Pruszków 55.371 19,19 2885,4
Gmina Brwinów 21.571 69,26 311,4
w tym miasto Brwinów 11.989 10,10 1187,0
obszar wiejski 9.582 59,16 162,0
Gmina Michałowice 15.709 34,73 452,3
Gmina Nadarzyn 10.423 73,45 141,9
Gmina Raszyn 19.843 43,91 451,9
Gmina Błonie 19.892 85,58 232,4
w tym miasto Błonie 12.293 9,09 1352,4
obszar wiejski 7.599 76,49 99,3
Gmina Izabelin 10.133 68,55 147,8
Gmina Łomianki 22.155 38,83 570,6
w tym miasto Łomianki 15.875 8,40 1889,9
obszar wiejski 6.280 30,43 206,4
Gmina Ożarów Mazowiecki 20.847 71,27 292,5
w tym miasto Ożarów Mazowiecki 8.255 5,71 1445,7
obszar wiejski 12.592 65,56 192,1
Gmina Stare Babice 15.541 59,85 259,7
Kobyłka 18.104 19,64 921,8
Marki 23.710 26,15 906,7
Ząbki 24.716 11,00 2246,9
Zielonka 17.238 79,48 216,9
Gmina Radzymin 19.257 129,87 148,3
w tym miasto Radzymin 7.931 23,39 339,1
obszar wiejski 11.326 106,48 106,4
Gmina Wołomin 49.688 61,66 805,8
w tym miasto Wołomin 36.716 17,24 2129,7
obszar wiejski 12.972 44,42 292,0
Żyrardów 41.035 14,35 2859,6
Warszawa 1702.139 517,22 3290,9
Aglomeracja
warszawska:		 2596.553 2730,23 951,0
w tym miasta: 2311.086 1013,88 2279.4
Tereny podmiejskie aglomeracji
(bez Warszawy):		 894.414 2213,01 404,2
w tym miasta: 608.947 496,66 1226,1
tereny wiejskie: 285.467 1716,35 166,3

Liczba ludności aglomeracji w tak określonych granicach zmieniała się następująco:

Ludność aglomeracji warszawskiej w granicach według „Planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego” (2004-2014)
dane statystyczne GUS[21]
Teren 31.12.1999 31.12.2000 31.12.2001 31.12.2002 31.12.2003 31.12.2004 31.12.2005 31.12.2006 31.12.2007 31.12.2008[47]
Aglomeracja warszawska 2 521 137 2 525 104 2 532 103 2 540 721 2 551 108 2 564 490 2 580 046 2 596 553 2 614 590 2 628 252
w tym Warszawa 1 693 748 1 689 171 1 688 972 1 688 194 1 689 559 1 692 854 1 697 596 1 702 139 1 706 624 1 709 781
Tereny podmiejskie aglomeracji (bez Warszawy) 827 389 835 933 843 131 852 527 861 549 871 636 882 450 894 414 907 966 918 471
w tym ludność miejska 572 973 577 249 583 954 588 841 592 699 597 544 602 955 608 947 615 011 621 050
ludność wiejska 254 416 258 684 259 177 263 686 268 850 274 092 279 495 285 467 292 955 297 421
ludność wiejska % całości aglomeracji 10,1 10,2 10,2 10,4 10,5 10,7 10,8 11,0 11,2 11,3
ludność wiejska % terenów podmiejskich 30,7 30,9 30,7 30,9 31,2 31,4 31,7 31,9 32,3 32,4

W 2001 w gminie Halinów z terenów wiejskich wyodrębniono miasto Halinów, w związku z tym w 2001 roku odnotowano spadek odsetku ludności wiejskiej aglomeracji. Przyrost ludności aglomeracji składał się z przyrostu populacji Warszawy (miał wartości ujemne do 2002, w latach 2003–2007 był notowany przyrost) i przyrostu populacji terenów podmiejskich (którego ok. połowa przypadała na tereny wiejskie). Tereny wiejskie miały (w 2008 roku) najwyższy, w porównaniu z miastami, wskaźnik przyrostu 15,2‰ (26,2‰ w 2007 roku, 20,9‰ w 2006 roku), natomiast ludność miast przedmieść Warszawy wzrosła o 9,8‰ (10,0‰ w 2007 roku, 9,9‰ w 2006 roku), a Warszawy – o 1,8‰ (2,6‰ w 2007 roku, 2,7‰ w 2006 roku).

Delimitacja ta została zastąpiona przez opisaną w sekcji poniżej.

Obszar Metropolitalny Warszawy według Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do 2020 r. (2007-2013) i do 2030 r. (2014-2022) oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego (2014-2018)[edytuj | edytuj kod]

Obszar Metropolitalny Warszawy według Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do 2020 r. i do 2030 r. oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego (2014-2018)

Obszar Metropolitalny Warszawy (OMW) został wyznaczony przez Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego na podstawie badań przeprowadzonych w 7 grupach zagadnień (przestrzeń, środowisko, społeczeństwo, gospodarka, transport, infrastruktura techniczna i inwestycje). Granice obszaru ustalono, biorąc pod uwagę największe nasilenie powiązań funkcjonalno-przestrzennych i najwyższe wartości wskaźników analizy ekonomicznej. Tak wyznaczony obszar został zaakceptowany przez Wojewódzką Komisję Urbanistyczno-Architektoniczną i Komisję Strategii Rozwoju Regionalnego i Zagospodarowania Przestrzennego Sejmiku Województwa Mazowieckiego oraz ujęty przez Sejmik Województwa Mazowieckiego w strategii rozwoju województwa uchwalonej w maju 2006 r.[48] i ponownie w październiku 2013 r.[49]; zajmował powierzchnię 6207 km² zamieszkaną przez 3.105.883 osoby (stan na 1 stycznia 2014 r.). W skład obszaru wchodziły 72 gminy, wśród nich 36 gmin miejskich lub miejsko-wiejskich. Obejmowały one m.st. Warszawę oraz powiaty:

Delimitacja ta została zastąpiona w 2022 r. przez Miejski Obszar Funkcjonalny Warszawy według Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego 2030+. Innowacyjne Mazowsze.

Identyczna delimitacja przyjęta została także w planie zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego uchwalonym w lipcu 2014 r.[51] i następnie zastąpiona przez Miejski Obszar Funkcjonalny Warszawy według planu zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego (od 2018 r.).

Obszar aglomeracji warszawskiej definiowany według NUTS 3 / NTS 3 (2008-2017)[edytuj | edytuj kod]

Aglomeracja warszawska wyznaczona na podstawie podregionów statystycznych NUTS 3 (2008-2017)

W wyniku wprowadzenia nowego podziału statystycznego Polski na poziomie NUTS 3 / NTS 3 obszar aglomeracji warszawskiej od 1 stycznia 2008 roku obejmował 3 podregiony: Warszawę, warszawski wschodni i warszawski zachodni, tj. Warszawę i powiaty: garwoliński, grodziski, grójecki, legionowski, miński, nowodworski, otwocki, piaseczyński, pruszkowski, sochaczewski, warszawski zachodni, wołomiński, żyrardowski, zatem o jeden powiat (garwoliński) więcej od wcześniejszego podziału[52]. Tak wyznaczony obszar aglomeracji liczył w 2014 roku 3.335.867 mieszkańców i zajmował obszar 9924,02 km²[53], co dawało średnią gęstość zaludnienia 336,1 os./km². Klasyfikacja NTS obowiązywała do końca 2017 roku. Od 1 stycznia 2018 r. obowiązywała już wyłącznie klasyfikacja NUTS wraz z wprowadzanymi wówczas do niej zmianami (patrz: #Region warszawski stołeczny NUTS 2 (od 2018 r.) powyżej)[54].

Warszawski Obszar Funkcjonalny Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych finansowanych z unijnych wieloletnich ram finansowych na lata 2014–2020[edytuj | edytuj kod]

Warszawski Obszar Funkcjonalny Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych

Warszawski Obszar Funkcjonalny Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych (WOF ZIT) został powołany na podstawie podpisanej w sierpniu 2013 r. wielostronnej deklaracji współpracy gmin Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego w ramach ZIT. Po podjęciu uchwał przez rady 38 gmin Warszawskiego Obszaru Funkcjonalnego, 21 lutego 2014 r. zostało podpisane docelowe porozumienie o współpracy w zakresie ZIT w perspektywie finansowej UE 2014-2020. Tym samym zasięg WOF ZIT objął Warszawę i 37 okolicznych gmin. Kolejne dwie gminy dołączyły do WOF ZIT w dniu 30 czerwca 2014 r.[55]

Warszawski Obszar Funkcjonalny Zintegrowanych Inwestycji Terytorialnych obejmował łącznie 40 gmin – Warszawę oraz powiaty:

  • grodziski (gminy: Grodzisk Mazowiecki, Jaktorów, Milanówek i Podkowa Leśna)
  • legionowski (gminy: Jabłonna, Legionowo, Nieporęt i Wieliszew)
  • miński (gminy: Halinów i Sulejówek)
  • nowodworski (gmina Czosnów i Nowy Dwór Mazowiecki)
  • otwocki (gminy: Józefów, Karczew, Otwock i Wiązowna)
  • piaseczyński (gminy: Góra Kalwaria, Konstancin-Jeziorna, Lesznowola i Piaseczno)
  • pruszkowski (cały powiat)
  • warszawski zachodni (gminy: Błonie, Izabelin, Leszno, Łomianki, Ożarów Mazowiecki i Stare Babice)
  • wołomiński (gminy: Kobyłka, Marki, Radzymin, Wołomin, Ząbki i Zielonka)
  • żyrardowski (gmina Żyrardów)

Tak wyznaczony WOF zajmował powierzchnię 2932 km², co stanowiło 8,2% powierzchni województwa mazowieckiego i 47,2% powierzchni Obszaru Metropolitalnego Warszawy. Na obszarze tym zamieszkiwało 2.714.987 osób[56]. Został zastąpiony przez obszar metropolii warszawskiej na potrzeby zintegrowanych inwestycji terytorialnych finansowanych z unijnych wieloletnich ram finansowych na lata 2021–2027.

Projekt instytucjonalizacji (2017 r.)[edytuj | edytuj kod]

Proponowany okręg metropolitalny (2017)

W 2017 r. pojawił się poselski projekt ustawy powołującą powiat metropolitalny – jednostkę obejmującą Warszawę oraz 33 okoliczne gminy. Projekt ten nie został jednak przyjęty przez Sejm[57].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ 29 listopada 2016 r. opublikowane zostało rozporządzenie Komisji Europejskiej dotyczące zmiany podziału statystycznego NUTS. Główny Urząd Statystyczny, 2016-11-29. [dostęp 2016-12-02].
  2. ↑ Region warszawski stołeczny w 2020 r., Warszawa: Urząd Statystyczny w Warszawie, 2021, ISSN 2720-2925.
  3. ↑ [1].
  4. ↑ Ustawa z dnia 13 listopada 2002 r. o zmianie ustawy o Policji, ustawy o administracji rządowej w województwie i ustawy o samorządzie powiatowym.
  5. ↑ Wybory do Sejmu i Senatu 2011 za granicą. [dostęp 2011-09-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-09-24)].
  6. ↑ [2].
  7. ↑ Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 grudnia 2018 r. w sprawie ustalenia siedzib i obszarów właściwości sądów apelacyjnych, sądów okręgowych i sądów rejonowych oraz zakresu rozpoznawanych przez nie spraw.
  8. ↑ Informator statystyczny ZTM 02.2023 s. 29.
  9. ↑ Bilet Metropolitalny.
  10. ↑ [art. 23. ustawy z dnia 15 marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20020410361/U/D20020361Lj.pdf].
  11. ↑ [3].
  12. ↑ Dz. Urz. Woj. Mazowieckiego Nr 149 z 13.12.2000r., poz. 1420.
  13. ↑ Porozumienie Międzygminne w sprawie przejęcia przez miasto stołeczne Warszawa od gmin: Michałowice, Nieporęt, Raszyn, Serock, Wieliszew oraz miast Piastów i Pruszków zadań w zakresie zbiorowego zapatrzenia w wodę i odprowadzania ścieków, zawarte pomiędzy m.st. Warszawą, gminami: Michałowice, Nieporęt, Raszyn, Serock iWieliszew oraz miastami Piastów i Pruszków w dniu 27 czerwca 2005 r. (Dz. Urz. Woj. Mazowieckiego Nr 183, poz. 5899).
  14. ↑ [4].
  15. ↑ Szersze strefy miejskie (LUZ). Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2015-10-20].
  16. ↑ http://www.stat.gov.pl/gus/5840_13473_PLK_HTML.htm.
  17. ↑ [5].
  18. ↑ § 21a statutu Stowarzyszenia „Metropolia Warszawa”.
  19. ↑ [6].
  20. ↑ Paweł Swianiewicz, Urszula Klimska Społeczne i polityczne zróżnicowanie aglomeracji w Polsce – waniliowe centrum, mozaika przedmieść. Prace i studia geograficzne. Tom 35 s. 45–70, Warszawa 2005. ig.wsiz.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-28)].
  21. ↑ a b c Bank danych regionalnych GUS.
  22. ↑ Smętkowski Maciej (2007) Delimitacja obszarów metropolitalnych – nowe spojrzenie, [w: Gorzelak Grzegorz, Tucholska Anna (red.): Rozwój, region, przestrzeń, Warszawa: Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, s. 215–233.]
  23. ↑ Smętkowski M, Jałowiecki B, Gorzelak G:Obszary metropolitalne w Polsce: Problemy rozwojowe i delimitacja. Raport i Analizy EUROREG Nr 1 (2009).
  24. ↑ Śleszyński P.: Delimitacja Miejskich Obszarów Funkcjonalnych stolic województw. Przegląd Geograficzny 2013, t. 85 z. 2.
  25. ↑ Śleszyński P.: Problemy delimitacji miejskich obszarów funkcjonalnych w Polsce. Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna 2015, (29), 37–53.
  26. ↑ Gawryszewski 2009 ↓, s. 31.
  27. ↑ Ustawa z dnia 16 sierpnia 1938 r. o samorządzie gminy m. st. Warszawy Dz.U. z 1938 r. nr 63, poz. 479.
  28. ↑ Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die Besetzten Polnischen Gebiete = Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów / hrsg. vom Amt des Generalgouverneurs. 1939, Nr 1 (26 October) – Nr 15 (31 Dezember).
  29. ↑ Dz.U. z 1947 r. nr 68, poz. 424.
  30. ↑ a b c d e Dz.U. z 1952 r. nr 27, poz. 185.
  31. ↑ Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27 czerwca 1957 r. w sprawie zniesienia powiatu miejsko-uzdrowiskowego Otwock, utworzenia powiatu miejskiego Otwock, powiatu otwockiego i niektórych osiedli oraz w sprawie zmiany granic niektórych powiatów w województwie warszawskim. (Dz.U. z 1957 r. nr 39, poz. 176).
  32. ↑ Ustawa z dnia 28 maja 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. z 1975 r. nr 16, poz. 91).
  33. ↑ Dz.U. z 1990 r. nr 21, poz. 123.
  34. ↑ M.P. z 1990 r. nr 13, poz. 100.
  35. ↑ Dz.U. z 2023 r. poz. 40.
  36. ↑ Dz.U. z 1992 r. nr 100, poz. 500.
  37. ↑ Na mocy ustawy z dnia 25 marca 1994 o ustroju miasta stołecznego Warszawy.
  38. ↑ Dz.U. z 1994 r. nr 48, poz. 195.
  39. ↑ Ustawa na stronie Sejmu. ks.sejm.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-29)].
  40. ↑ Projekt ustawy o Warszawskim Okręgu Stołecznym (druk sejmowy 2114), sejm.gov.pl.
  41. ↑ Na mocy ustawy z dnia 15 marca 2002 r. o ustroju miasta stołecznego Warszawy.
  42. ↑ Dz.U. z 2002 r. nr 41, poz. 361.
  43. ↑ Dz.U. z 2002 r. nr 127, poz. 1087.
  44. ↑ NUTS 2003. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2022-11-19].
  45. ↑ Historia nomenklatury NTS. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2022-11-19].
  46. ↑ Plan zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego. 2004-06-07. [dostęp 2013-08-29].
  47. ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 31 XII 2008 r.
  48. ↑ [7].
  49. ↑ [8].
  50. ↑ a b Obszar Metropolitalny Warszawy w 2014 r.. Urząd Statystyczny w Warszawie, grudzień 2015. [dostęp 2015-12-28].
  51. ↑ [9].
  52. ↑ Rewizja NUTS 2006. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2022-11-19].
  53. ↑ Dane GUS – Bank Danych Lokalnych.
  54. ↑ Rewizja klasyfikacji NUTS 2016. Główny Urząd Statystyczny. [dostęp 2022-11-19].
  55. ↑ Obszar Metropolitalny Warszawy w 2014 r.. Urząd Statystyczny w Warszawie, grudzień 2015. s. 12. [dostęp 2015-12-28].
  56. ↑ Obszar Metropolitalny Warszawy w 2014 r.. Urząd Statystyczny w Warszawie, grudzień 2015. s. 24, 40. [dostęp 2015-12-28].
  57. ↑ Druk nr 1259, Poselski projekt ustawy o ustroju miasta stołecznego Warszawy, sejm.gov.pl [dostęp 2017-04-05].

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Andrzej Gawryszewski, Ludność Warszawy w XX wieku [pdf], Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN im. Stanisława Leszczyckiego, 2009, ISBN 978-83-61590-96-5, Monografie Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN 10 (pol.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Aglomeracja_warszawska&oldid=71867716”