Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny w Hrubieszowie

To jest dobry artykuł
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy
A/176 z dnia 16.07.1977.
cerkiew parafialna
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 lubelskie

Miejscowość

Hrubieszów

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Diecezja

lubelsko-chełmska

Wezwanie

Zaśnięcia Bogurodzicy

Wspomnienie liturgiczne

15/28 sierpnia

Położenie na mapie Hrubieszowa
Mapa konturowa Hrubieszowa, w centrum znajduje się punkt z opisem „Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko prawej krawiędzi nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy”
Położenie na mapie województwa lubelskiego
Mapa konturowa województwa lubelskiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy”
Położenie na mapie powiatu hrubieszowskiego
Mapa konturowa powiatu hrubieszowskiego, blisko centrum u góry znajduje się punkt z opisem „Cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy”
Ziemia50°48′17,9″N 23°53′22,2″E/50,804972 23,889500
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny[a] – prawosławna cerkiew parafialna w Hrubieszowie. Należy do dekanatu Zamość diecezji lubelsko-chełmskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego. Zlokalizowana przy ulicy 3 Maja, w centrum miasta[1].

Pierwsza cerkiew pod tym wezwaniem powstała w Hrubieszowie w latach 20. XVI w. Przed 1630 z pewnością świątynia ta przeszła na własność unitów, co nastąpiło po gwałtownym konflikcie między zwolennikami i przeciwnikami unii brzeskiej. Obecnie istniejący budynek został wzniesiony w latach 1867–1875 z inicjatywy napływowej ludności rosyjskiej. Istnienie w Hrubieszowie prawosławnej cerkwi miało nie tylko zaspokajać jej potrzeby religijne, ale i dać możliwość prowadzenia agitacji religijnej wśród słuchaczy miejscowego unickiego progimnazjum.

Po bieżeństwie świątynia została zamknięta, działalność duszpasterską wznowiono w niej w 1921. Parafia hrubieszowska działała także po II wojnie światowej i wywózkach prawosławnych Ukraińców do ZSRR, za sprawą których straciła większość wiernych. Była jedną z siedmiu placówek duszpasterskich na ziemi chełmskiej, o których zachowanie hierarchia PAKP dokładała w 1944 szczególnych starań (większość dotychczasowych prawosławnych świątyń została zamknięta z braku wiernych). Zamknięta po akcji „Wisła”, cerkiew wznowiła działalność już cztery lata później – w 1951 – i od tego czasu jest nieprzerwanie czynna.

Cerkiew w Hrubieszowie jest świątynią trójdzielną, orientowaną, reprezentuje – podobnie jak inne wznoszone w tym samym okresie w Imperium Rosyjskim świątynie prawosławne – styl bizantyjsko-rosyjski. Na tle innych cerkwi budowanych na ziemi chełmskiej w II połowie XIX w. wyróżnia się jednak swoim monumentalizmem oraz liczbą kopuł – jako jedyna ma ich trzynaście. Jest również jedyną 13-kopułową cerkwią prawosławną w granicach Polski oraz jedną z dwóch na świecie (druga znajduje się w Finlandii)[2].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Pierwsza cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej w Hrubieszowie[edytuj | edytuj kod]

Cerkiew prawosławna pod tym wezwaniem w Hrubieszowie została zbudowana w latach 20. XVI stulecia z fundacji mieszczanina Sofronija Kozuli. Opłacił on zarówno budowę świątyni, jak i całość jej wyposażenia[3]. W 1596, gdy biskup chełmski Dionizy podpisał akt unii brzeskiej, cała eparchia chełmska stała się administraturą unicką[4]. Przed 1630 cerkiew w Hrubieszowie z pewnością należała już do parafii unickiej[3]. Zmiana jurysdykcji dokonała się po gwałtownym konflikcie między prawosławnymi a unitami[5].

Murowana cerkiew w Hrubieszowie[edytuj | edytuj kod]

Wzniesienie murowanej cerkwi w Hrubieszowie było związane z napływem prawosławnych Rosjan z Imperium Rosyjskiego. W mieście powstało w tym samym czasie unickie męskie progimnazjum. Otwarcie parafialnej świątyni miało umożliwić prawosławnemu duchowieństwu prowadzenie działalności misyjnej wśród jego słuchaczy, jak również wśród chłopów wyznania unickiego zamieszkujących wsie w okolicach Hrubieszowa. Placówka duszpasterska zaczęła działać w 1867, korzystając początkowo z kaplicy domowej. W tym samym roku rozpoczęto budowę wolno stojącej cerkwi murowanej[6]. Budynek cerkwi został wzniesiony na miejscu rozebranego w 1785 kościoła parafialnego[7]. Kamień węgielny pod jej budowę został położony 11 maja 1873[3]. Prace budowlane zostały zakończone w 1875[8] lub 1876[6]. Poświęcenie gotowego obiektu miało miejsce 13 maja 1876, ceremonii przewodniczył arcybiskup chełmski i warszawski Leoncjusz[3]. Budowa została sfinansowana z funduszu państwowego przeznaczonego na wznoszenie nowych cerkwi[8].

Świątynia pozostawała czynna do 1914, gdy prawosławni mieszkańcy Hrubieszowa udali się na bieżeństwo[3]. W pierwszych latach po I wojnie światowej i odzyskaniu niepodległości przez Polskę nadal pozostawała zamknięta – nie figuruje ani w wykazie prawosławnych cerkwi przeznaczonych do otwarcia przez Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z 1919, ani na liście trzydziestu faktycznie otwartych obiektów opracowanej w połowie 1921[9]. Cerkiew w Hrubieszowie została jednak przywrócona do użytku liturgicznego jeszcze w tym samym roku[3]. W wykazie cerkwi prawosławnych w województwie lubelskim w 1923 została wskazana jako jedna z dziewiętnastu czynnych świątyń tego wyznania w powiecie hrubieszowskim, siedziba jednej z siedemnastu parafii dekanatu hrubieszowskiego diecezji warszawsko-chełmskiej[9].

Po II wojnie światowej i wywózkach prawosławnych Ukraińców do ZSRR sieć parafialna Kościoła prawosławnego na Lubelszczyźnie prawie całkowicie przestała istnieć. Biskup Tymoteusz (Szretter), administrujący od 1944 strukturami kościelnym w dawnej diecezji chełmsko-podlaskiej, być może pod naciskiem władz komunistycznych, zwrócił się do administracji lokalnej z prośbą o zachowanie jedynie siedmiu placówek duszpasterskich, powołując się na konieczność zachowania parafii dla prawosławnych Polaków. Cerkiew w Hrubieszowie została wymieniona wśród tychże cerkwi. Mimo negatywnej opinii władz powiatowych w opisywanej kwestii Ministerstwo Administracji Publicznej w końcu grudnia 1945 zaakceptowało prośbę hierarchy[b][10]. W 1947 do hrubieszowskiej parafii należało stu wiernych[11]. Po zakończeniu akcji „Wisła” placówka duszpasterska, z braku wiernych, zaprzestała działalności[12], jednak przed 1951 została restytuowana i włączona do dekanatu lubelskiego diecezji warszawsko-bielskiej[13]. W 1956 na terenie świątyni doszło do incydentu: grupa chuliganów krzykami i gwizdami zakłóciła nabożeństwo[14]. W końcu lat 50. na doraźne remonty obiektu przekazano środki uzyskane z rozbiórki nieczynnych po 1947 i zdewastowanych cerkwi w Modryniu i Koniuchach[15]. W 1969 liczbę wiernych uczęszczających do cerkwi hrubieszowskiej oraz do jej filii w Tomaszowie Lubelskim szacowano na 200 osób[16]. W latach 70. cerkiew została okradziona z pięciu ikon. W tym samym okresie proboszcz miejscowej parafii bezskutecznie ubiegał się w Funduszu Kościelnym oraz u metropolity warszawskiego o środki na remont świątyni, pochodzące z dotacji państwowej lub z ogólnokościelnej kolekty[17].

cerkiew została odremontowana: odnowiono chór, pokrycie kopuł, ogrodzenie, zaś we wnętrzu część ikon[3].

W 2023 został ukończony długoletni remont, w ramach którego odnowiono chór, pokrycie kopuł, został zakonserwowany ikonostas, oraz wymieniono instalacje: elektryczną, przeciwpożarową oraz przeciwwłamaniową.[18][19]

Architektura[edytuj | edytuj kod]

Bryła budynku[edytuj | edytuj kod]

Świątynia została zbudowana na planie krzyża greckiego, w stylu bizantyjsko-rosyjskim[3]. Jest bogato dekorowana z zewnątrz (kolumienki, gzymsy, nisze). Wejście do świątyni prowadzi przez przedsionek, ponad którym wznosi się wieża-dzwonnica. Całość wieńczy trzynaście kopuł. Są one rozmieszczone nad prezbiterium (1) i nawą (5) oraz bocznymi przybudówkami tworzącymi ramiona krzyża (po 3). Trzynasta, najmniejsza kopułka zlokalizowana została w zwieńczeniu dachu namiotowego na dzwonnicy cerkiewnej[3][8]. Cerkiew w Hrubieszowie jest jedyną świątynią prawosławną na terenie Polski, w której zastosowano taką ich liczbę[7]. Kopuły nad dzwonnicą zwieńczone są pozłacanymi żeliwnymi krzyżami[3].

Cerkiew hrubieszowska wyróżniała się swoim monumentalizmem na tle innych parafialnych świątyń zbudowanych w Królestwie Polskim w latach 60. i 70. XIX w. Co prawda jej ogólna struktura była analogiczna, jak w przypadku starszych cerkwi, świątynia osiągnęła jednak większe rozmiary i otrzymała bardziej zróżnicowaną formę[20].

Wystrój wnętrza[edytuj | edytuj kod]

Wnętrze cerkwi

We wnętrzu znajduje się dwurzędowy ikonostas wykonany z drewna dębowego, z pozłoceniami. Ikony wchodzące w jego skład napisał petersburski ikonograf Siłajew. On też jest autorem wizerunków świętych znajdujących się w pomieszczeniu ołtarzowym w dębowych kiotach[3]. W świątyni znajdują się także cztery starsze ikony z przełomu XVIII i XIX w.: dwa wizerunki maryjne (jeden przeniesiony ze zburzonej w 1958 cerkwi w Tyszowcach) oraz wyobrażenia Zaśnięcia Matki Bożej i Chrystusa Dobrego Pasterza. Innym elementem wyposażenia starszym niż sama cerkiew jest ołtarzowy krzyż z I połowy XIX w.[21]

Na dzwonnicy cerkiewnej znajdowało się pięć dzwonów, które w czasie II wojny światowej zaginęły. Trzy nowe dzwony, ufundowane przez prywatnych darczyńców, zostały zawieszone w tym samym miejscu dopiero w 2005[3].

Cerkiew wpisano do rejestru zabytków 4 kwietnia 1958 pod nr kl. V-Oa/9/58 oraz 16 lipca 1977 pod nr. A/176[22].

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Alternatywnie: cerkiew Zaśnięcia Przenajświętszej Bogurodzicy lub Zaśnięcia Matki Bożej.
  2. ↑ De facto w 1947 na Lubelszczyźnie, przed akcją „Wisła”, czynne były nadal 33 cerkwie. Tylko siedem świątyń (w Lublinie, Chełmie, Włodawie, Hrubieszowie, Terespolu, Białej Podlaskiej i w Jabłecznej) było jednak oficjalnie zarejestrowanych i nie były w związku z tym zagrożone zamknięciem. Por. Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 76. ISBN 978-83-7629-260-1.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Samonek M.: Święto Zaśnięcia Bogurodzicy w Hrubieszowie. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2013-04-09]. (pol.).
  2. ↑ „Cerkwie. Część 2", Kolekcja Nasza Polska, tom 46, De Agostini Warszawa 2012.
  3. ↑ a b c d e f g h i j k l G.J. Pelica: Historia: Hrubieszów – Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny. lublin.cerkiew.pl. [dostęp 2012-02-23]. (pol.).
  4. ↑ D. Błażejowśkyj: Ijerarchija Kyjiwśkoji cerkwy (861–1996). Lwów: Kameniar, 1996, s. 300.
  5. ↑ Andrzej Gil: Chełmska diecezja unicka 1596–1810. Dzieje i organizacja. Lublin: Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, 2005, s. 73. ISBN 83-85854-85-1.
  6. ↑ a b K. Latawiec: W służbie imperium... Struktura społeczno-zawodowa ludności rosyjskiej na terenie guberni lubelskiej w latach 1864–1915. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2007, s. 212–213. ISBN 978-83-227-2698-3.
  7. ↑ a b Zabytki powiatu hrubieszowskiego. Hrubieszów: Muzeum im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie, 2011, s. 14. ISBN 978-83-931607-0-9.
  8. ↑ a b c P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 136. ISBN 83-232-1463-8.
  9. ↑ a b G.J. Pelica: Kościół prawosławny w województwie lubelskim (1918–1939). Lublin: Fundacja Dialog Narodów, 2007, s. 41–45. ISBN 978-83-925882-0-7.
  10. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 74–76. ISBN 978-83-7629-260-1.
  11. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 78. ISBN 978-83-7629-260-1.
  12. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 80. ISBN 978-83-7629-260-1.
  13. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 82. ISBN 978-83-7629-260-1.
  14. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 133. ISBN 978-83-7629-260-1.
  15. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 181. ISBN 978-83-7629-260-1.
  16. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 176. ISBN 978-83-7629-260-1.
  17. ↑ Wysocki J.: Ukraińcy na Lubelszczyźnie w latach 1944–1956. Lublin: Instytut Pamięci Narodowej, 2011, s. 178–179. ISBN 978-83-7629-260-1.
  18. ↑ Hrubieszowska cerkiew ponownie oddana wiernym [online], 2 maja 2023 [dostęp 2024-03-04] (pol.).
  19. ↑ Dziennik Wschodni, Piękna i unikalna. Cerkiew w Hrubieszowie już po remoncie [online], Dziennik Wschodni [dostęp 2024-03-04] (pol.).
  20. ↑ P. Cynalewska-Kuczma: Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Adama Mickiewicza, 2004, s. 85. ISBN 83-232-1463-8.
  21. ↑ Katalog zabytków sztuki w Polsce. Tom VIII Województwo lubelskie, Zeszyt 6 Powiat Hrubieszowski, R. Brykowski, E. Rowińska (red.), Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa 1964, s. 24.
  22. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo lubelskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.
Cerkwie w powiecie hrubieszowskim

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cerkiew_Zaśnięcia_Najświętszej_Maryi_Panny_w_Hrubieszowie&oldid=73056092”