Cierzpięty (powiat piski)

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cierzpięty
wieś
Państwo

 Polska

Województwo

 warmińsko-mazurskie

Powiat

piski

Gmina

Orzysz

Liczba ludności (2022)

134[2]

Strefa numeracyjna

87

Kod pocztowy

12-250[3]

Tablice rejestracyjne

NPI

SIMC

0763703

Położenie na mapie gminy Orzysz
Mapa konturowa gminy Orzysz, u góry nieco na lewo znajduje się punkt z opisem „Cierzpięty”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, u góry po prawej znajduje się punkt z opisem „Cierzpięty”
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego
Mapa konturowa województwa warmińsko-mazurskiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Cierzpięty”
Położenie na mapie powiatu piskiego
Mapa konturowa powiatu piskiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Cierzpięty”
Ziemia53°51′52″N 21°50′39″E/53,864444 21,844167[1]

Cierzpięty (niem. Czierspienten[4], 1905–1945 Seehöhe) – wieś w Polsce położona w województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie piskim, w gminie Orzysz. W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa suwalskiego.

Wieś położona nad jeziorem Buwełno, w odległości 10 km na północny zachód od Orzysza. Z drogi pomiędzy wsią Cierzpięty a Zastrużne rozciąga się unikatowy zespół łąk torfowych Bagna Nietlickie. Teren bagienny, miejsce postojowe przelotu żurawi i gęsi. W Bagnach Nietlickich, na północny zachód od wsi Cierzpięty zarośnięte, ok. 45 ha jezioro Wąż (niem. Grosser Wons See, Grosser Mergel See).

Nazwa[edytuj | edytuj kod]

W momencie lokacji wieś nazwano Tirtell[5] lub Tirtel[6]. Później używano nazwy Zierspiunt[5][6]. Do początku XX wieku przewijają się nazwy: Cierspienten[4][7], Czerspienten[8], Zierspienten[9][10], Czierspienten[11]. 16 stycznia 1905 roku nazwa została zmieniona na Seehöhe[11]. Rozporządzeniem ministrów Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z 1 czerwca 1948 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości nadano obowiązującą nazwę Cierzpięty[12].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Książę Albrecht poświadczył, że starosta ryński Jerzy von Diebes (Georg von Diebes) sprzedał w 1539 roku Mikołajowi Paszkowskiemu (Paschkowson[13], Paschkoffsenn,[14] Nickolaen Paschkowsken[5]) 44 łany na prawie chełmińskim między Okartowem, Zastrużnem, Wężewem, a Buwełnem. Sołtys otrzymał 4 łany na sołectwo z obowiązkiem służby konnej. Mieszkańcom wsi nadano 10 lat wolnizny. Wymienione w rachunkach książęcych z 1539 roku. Rejestr tzw. Nachtgeld z 1540 roku oraz spis z 1564 roku potwierdzają obszar 44 łanów. Spis z tego ostatniego roku wymienia również w Cierzpiętach karczmę. W owym czasie w Cierzpiętach siedzieli m.in. Polack i Marcin Heydek. Chłopi wypełniali szarwark (koszenie żyta podczas żniw). Jeżeli sołtys Cierzpięt w ciągu 10 lat nie obsadziłby całości wsi (44 łany), musiałby sam płacić czynsz i obrabiać szarwark z brakujących łanów. Sołtysi nie tylko dbali o obsadzenie wsi, ale potem mieli obowiązek dopilnować, aby łany były zawsze zasiedlone. Przywilej Cierzpięt wspominał wprost o służbie wojskowej sołtysa, który zobowiązywał go do służby z koniem i wozem. Sołtys otrzymał także przywilej wyższego sądownictwa.

W starostwie ryńskim w 1623 roku było 90 sołtysów na 201 łanach w 42 wsiach, zaś w Cierzpiętach tylko jeden. Ich liczba zależała od ilości gospodarstw. Zwykle jeden sołtys miał 20 zagród. Sołtysi pełnili nadal służbę wojskową. Ci, którzy nie pełnili służby, płacili 3 grzywny czynszu, tutaj zwanego Freygeldem (1619). Oddawali też płużne w wysokości 1 korca pszenicy i żyta, czyli obciążenia pozostawały bez zmian. Sołtysi pozostawali zwolnieni od chłopskich uciążliwości, ale mieli być obecni przy wypełnianiu szarwarku przez chłopów. Administracyjnie Cierzpięty podlegały starostwu ryńskiemu, wchodziły w skład rewiru w Dąbrówce. Podczas najazdu tatarskiego w październiku 1656 roku wzięto w jasyr jedną osobę.

W 1737 roku została założona szkoła (obecnie nie istnieje)[4]. Według danych opublikowanych w 1823 roku w Cierzpiętach mieszkały 132 osoby[10]. W 1857 roku wieś liczyła 281 mieszkańców. Nauczycielem był Streßel[9]. W 1864 roku w Cierzpiętach mieszkało 290, a w 1867 – 315 osób[15]. W 1935 roku uczęszczało do szkoły 43 uczniów, pracował jeden nauczyciel[4]. W tym samym roku wieś zamieszkiwało 150, a według spisu powszechnego z maja 1939 roku – 232 osoby[16].

Cierzpięty należały i należą do parafii w Okartowie. Siedziba parafii obejmowała po 1525 Okartowo, Cierzpięty, Nowe Guty, Tuchlin, Dąbrówkę, Chmielewo, Dziubiele, Drozdowo, Łysonie, Grzegorze, Kwik, Nipy, Wężewo, Zdęgówko, Zastrużne i Szeroki Ostrów.

W czasie PRL-u istniał tu PGR.

Zabytki[edytuj | edytuj kod]

Zabytki wpisane do rejestru zabytków:

  • Dawny cmentarz ewangelicki założony w połowie XIX wieku - nr rej.: A-815 z 22.06.1991[17]

Na cmentarzu znajduje się kwatera wojenna z okresu I wojny światowej. Według zachowanych inskrypcji pochowanych w niej jest 5 żołnierzy armii niemieckiej: armierungssoldat Paul Ullrich †11.3.1915, armierungssoldat Otto Parpart z 2.Arm.komp.†11.6.1915 oraz trzech nieznanych żołnierzy armii niemieckiej †1915[18].

Zabytki ujęte w gminnej ewidencji zabytków:

  • Zespół dworsko-folwarczno-parkowy z podwórzem gospodarczym położony bardzo malowniczo nad brzegiem jeziora Buwełno. Zachował się dość duży dwór, zabudowania gospodarcze ujęte w duży czworobok oraz pozostałości drzewostanu z założenia parkowego pierwotnie schodzącego do jeziora. Dwór pochodzi z 2. połowy XIX w. Założony na rzucie wydłużonego prostokąta, parterowy, przykryty dachem naczółkowym. Na osi elewacji obustronny ryzalit zwieńczony trójkątnym naczółkiem, od frontu poprzedzony gankiem z balustradą. W skład zespołu dworsko-folwarczno-parkowego wchodzą:
  • Dwór w zespole dworsko-folwarczno-parkowym zbudowany na przełomie XIX i XX wieku[19].
  • Obora I w zespole dworsko-folwarczno-parkowym zbudowana w latach 20. XX wieku[20].
  • Obora II w zespole dworsko-folwarczno-parkowym zbudowana na przełomie XIX i XX wieku[21].
  • Spichlerz - stajnia w zespole dworsko-folwarczno-parkowym zbudowany na przełomie XIX i XX wieku[22].
  • Kuźnia w zespole dworsko-folwarczno-parkowym zbudowana na przełomie XIX i XX wieku[23].
  • Pozostałości parku w założeniu dworsko-folwarczno-parkowym założonego na przełomie XIX i XX.[24]
  • Cmentarz wojenny z czasów I wojny światowej[25].

Położony przy drodze Drozdowo - Cierzpięty, niedaleko byłego majątku Grüneberg (później PGR Matyszczyki). Według zachowanych inskrypcji pochowanych jest na nim 26 nieznanych żołnierzy armii niemieckiej. Na pomniku, na wprost wejścia współcześnie zamontowana tablica z napisem w języku niemieckim: HIER RUHEN • 26 UNBEKANNTE • DEUTSCHE • SOLDATEN. Na dwóch betonowych kolumnach na terenie cmentarza znajdują się napisy o treści:Ausgeführt • Arm. Batl. 41. • entw. Hpt. d. P. Marx • u. W. Zöllner Bild. oraz Gewidmet • Baul. Lötzen -• Süd • Arm. Batl. 41[26]. Odrestaurowany w 1994 roku.

Inne zabytki:

  • Cmentarz wojenny z czasów I wojny światowej[18].

Cmentarz został otwarty 2 września 1915. W uroczystości brał udział Paul von Hindenburg. Na pomniku, zlokalizowanym w centrum założenia, znajdował się napis: Gefechte bei Seehöhe • 1914 - 1915. Spoczywa na nim 73 żołnierzy armii niemieckiej i 63 żołnierzy armii rosyjskiej[27]. Cmentarz poddany renowacji zakończonej w 2021[28].

  • Resztki umocnień obronnych z czasów II wojny światowej.

Turystyka[edytuj | edytuj kod]

Przez Cierzpięty przebiega szlak rowerowy szlak rowerowy zielony po "Szwajcarii Orzyskiej"[29]. Z jeziora Buwełno prowadzą szlaki wodne na jeziora Niegocin i Ublik Wielki.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Pisz. Z dziejów miasta i okolic. Pojezierze, Olsztyn, 1970, 371 str.
  • Grzegorz Białuński: Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku - starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, 1996, s. 254. ISSN 0585-3893.
  • Wojciech Kętrzyński: O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich.... Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1882, s. 653.
  • Barkowski, Otto. Beiträge zur Siedlungs- und Ortsgeschichte des Hauptamtes Rhein. Altpreussische Forschunge. 11. Jahrgang, H. 1, s. 197–224, 1934.
  • http://www.orzysz.pl/index.php?wiad=908

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 17647
  2. ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06].
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 169 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  4. ↑ a b c d Pisz. Z dziejów miasta i okolic. Pojezierze, Olsztyn, 1970, str. 168.
  5. ↑ a b c Otto Barkowski Beiträge zur Siedlungs- und Ortsgeschichte des Hauptamtes Rhein. Altpreussische Forschungen, 11. Jahrgang 1934, H. 1, s. 211.
  6. ↑ a b Wojciech Kętrzyński O ludności polskiej w Prusiech niegdyś krzyżackich... Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1882, s. 478.
  7. ↑ Jan Szeliga Rękopiśmienne mapy Prus Książęcych Józefa Naronowicza-Narońskiego z drugiej połowy XVII wieku. Biblioteka Narodowa, Warszawa, 1997, ilustracja nr 2.
  8. ↑ GenWiki
  9. ↑ a b Statistisch-Topographisches Adreß-Handbuch von Ostpreussen. Commission bei Wilhelm Koch, Königsberg, 1857 s. 303.
  10. ↑ a b Dr. Leopold Krug, Alexander August Mützell Neues Topographisch-Statistisch-Geographisches Wörterbuch des Preussischen Staats. Fünfter Band T-Z. Karl August Kümmel, Halle, 1823, s. 231.
  11. ↑ a b Fritz Gause, Neue Ortsnamen in Ostpreussen seit 1800: Verzeichnis der Änderungen im Ortsnamenbestand der Provinz Ostpreussen (alten Umfanges) seit dem Beginn des 19. Jahrhunderts. Kommissionsverlag Gräfe und Unzer, 1935 s. 106.
  12. ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 1 czerwca 1948 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1948 r. nr 59, poz. 363).
  13. ↑ Grzegorz Białuński Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku – starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn, 1996, str. 119.
  14. ↑ Grzegorz Białuński Osadnictwo regionu Wielkich Jezior Mazurskich od XIV do początku XVIII wieku – starostwo leckie (giżyckie) i ryńskie. Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego, Olsztyn, 1996, str. 141.
  15. ↑ Rudolf von Hippel Przegląd statystycznych i innych uwarunkowań powiatu Johannisburg na podstawie przeprowadzonego spisu powszechnego w dniu 3 grudnia 1867 r. wg zestawienia starosty von Hippela w roku 1868. Znad Pisy, 19-20. 2010/2011, s. 90.
  16. ↑ Deutsche Verwaltungsgeschichte Ostpreußen, Kreis Johannisburg. [dostęp 2016-04-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-02)].
  17. ↑ Karta zabytku - cmentarz ewangelicki
  18. ↑ a b [OSR] I wojna światowa (1914-18r.) : Cierzpięty
  19. ↑ Karta zabytku - dwór
  20. ↑ Karta zabytku - obora I
  21. ↑ Karta zabytku - obora II
  22. ↑ Karta zabytku - spichlerz - stajnia
  23. ↑ Karta zabytku - kuźnia
  24. ↑ Karta zabytku - park
  25. ↑ Karta zabytku - cmentarz wojenny
  26. ↑ [OSR] I wojna światowa (1914-18r.) : Matyszczyki
  27. ↑ Max Dehnen Die Kriegsgräber in Ostpreussen von 1914/15 HOLZNER-VERLAG, Würzburg 1966, s. 72, 157.
  28. ↑ Zakończenie renowacji cmentarza wojennego w Cierzpiętach [online], orzysz.pl [dostęp 2023-06-19] (pol.).
  29. ↑ R. W. Pawlicki, P. Sikorski, M. Wierzba Przewodnik po ścieżkach rowerowych, Ziemia Orzyska. AFW Mazury, Orzysz, 2004, str. 87.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Gmina Orzysz
Miasto
Części miasta
  • Działy Orzyskie
  • Grądy Podmiejskie
Wsie
Części wsi
Kolonia
Osady
Osady leśne
Inne
miejscowości

Gmina Orzysz

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cierzpięty_(powiat_piski)&oldid=73148853”