Albrecht Hohenzollern (1490–1568)

Albrecht Hohenzollern
— Wielki mistrz Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Książę w Prusach. —
Wielki mistrz Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie
Okres	od 1510 do 10 kwietnia 1525
Koronacja	6 lipca 1511
Poprzednik	Fryderyk Wettyn
Następca	Walter von Cronberg
Książę w Prusach
Okres	od 10 kwietnia 1525 do 20 marca 1568
Koronacja	10 kwietnia 1525
Poprzednik	–
Następca	Albrecht Fryderyk Hohenzollern
Dane biograficzne
Dynastia	Hohenzollernowie
Data i miejsce urodzenia	17 maja 1490 Ansbach
Data i miejsce śmierci	20 marca 1568 Tapiewo
Miejsce spoczynku	Królewiec
Ojciec	Fryderyk Starszy Hohenzollern
Matka	Zofia Jagiellonka
Rodzeństwo	Elżbieta Kazimierz Hohenzollern Małgorzata Hohenzollern Jerzy Hohenzollern-Ansbach Zofia Hohenzollern Maria Anna Hohenzollern Barbara Fryderyk Jan Hohenzollern Elżbieta Hohenzollern Barbara Hohenzollern Fryderyk Hohenzollern Wilhelm Hohenzollern Jan Albrecht Hohenzollern Fryderyk Albrecht Gumbert
Żona	Dorota Oldenburg Anna Maria Brunszwicka
Dzieci	Anna Zofia Katarzyna Fryderyk Albrecht Lucia Dorota Lucia Albrecht Elżbieta Albrecht Fryderyk Hohenzollern

Pomnik wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna na Zamku w Malborku

Hołd pruski (obraz Jana Matejki) (1882)

Albrecht Hohenzollern, niem. Albrecht von Brandenburg-Ansbach (ur. 17 maja 1490, zm. 20 marca 1568 w Tapiewie) – ostatni wielki mistrz zakonu krzyżackiego przed sekularyzacją państwa zakonnego, w latach 1511–1525. Wystąpił z niego razem ze znaczną liczbą innych rycerzy, co praktycznie zakończyło działalność zakonu w Prusach. 10 kwietnia 1525 złożył hołd lenny królowi Polski Zygmuntowi Staremu w Krakowie (nazwany później hołdem pruskim) i od tego czasu, aż do śmierci w 1568 r. sprawował władzę książęcą w dawnym państwie zakonnym przemianowanym na Prusy Książęce, kanonik gnieźnieński.

W 1525 roku został głową pierwszego protestanckiego państwa (pozostającego pod polskim zwierzchnictwem), którego oficjalnie panującym wyznaniem był luteranizm.

Pochodzenie

Albrecht urodził się 17 maja 1490 w Ansbach na terenie Frankonii. Był synem Fryderyka Hohenzollerna i Zofii Jagiellonki – córki Kazimierza Jagiellończyka, czyli siostrzeńcem Zygmunta Starego.

Kariera w zakonie krzyżackim

Albrecht jako rycerz zakonny występował pod imieniem Albrecht von Brandenburg-Ansbach. Wybrany został na urząd wielkiego mistrza przy poparciu cesarza Maksymiliana I. W czasie pełnienia funkcji wielkiego mistrza zlikwidował urzędy wielkiego szpitalnika i wielkiego szafarza, które setki lat istniały w ramach zakonu.

Na terenie Prus Krzyżackich postępował proces laicyzacji wśród braci zakonnych, jak i wyższego duchowieństwa diecezjalnego. Zachowane były jednak zewnętrzne pozory religijności. W 1519 odbyła się wielka procesja wielkopostna, w której obok Albrechta uczestniczyli m.in.: jego brat Wilhelm, książę brunszwicki Erich oraz biskupi sambijski i pomezański. W roku tym Albrecht odbył też pielgrzymkę do Świętej Lipki do istniejącej wówczas tam kaplicy (druga kaplica w Świętej Lipce przed wybudowaniem obecnego kościoła powstała dzięki Stefanowi Sadorskiemu). Albrecht z Królewca dojechał do Sępopola (województwo warmińsko-mazurskie), a dalej szedł pieszo cztery mile pruskie, tj. 30 km.

W latach 1519–1521 Albrecht prowadził ostatnią, zakończoną niekorzystnym dla zakonu rozejmem, wojnę zakonu krzyżackiego z Polską.

Dwór Albrechta wraz z konwentem liczył 400 osób i od początku przypominał raczej dwór monarchy niż rycerza zakonnego. Na zamku w Królewcu odbywały się turnieje rycerskie i inne zabawy, jak na dworach królewskich. Albrecht nawiązał kontakty z Marcinem Lutrem, rozmawiał z nim w latach 1523 i 1524. W roku 1524 dotychczasowy katolicki biskup sambijski Georg von Polentz przeszedł oficjalnie na luteranizm i objął nowo utworzoną diecezję luterańską w Królewcu, nota bene – pierwszą oficjalnie uznaną przez Lutra strukturę tego Kościoła w Europie. W wyniku sekularyzacji państwa krzyżackiego w 1525 powstały Prusy Książęce. Sekularyzacji zakonu nie uznawali cesarze i książęta niemieccy, a Albrecht musiał szukać wsparcia w Krakowie.

Hołd pruski

W 1525 r. skończył się czteroletni rozejm po wojnie z Polską z lat 1519–1521. Albrecht wiedział, że w ewentualnej wojnie nie uzyska wsparcia z Rzeszy, co z góry przesądzało jej wynik. Nie pozostawało mu więc nic innego jak złożyć hołd lenny królowi Zygmuntowi. Postanowił to jednak zrobić już jako książę świecki.

Pertraktacje króla polskiego z udziałem senatorów Korony z księciem Albrechtem i przedstawicielami stanów pruskich prowadzono w marcu 1525 roku we Wrocławiu. Traktat pokojowy podpisany został 8 kwietnia 1525 w Krakowie przez króla, Albrechta, księcia Fryderyka legnickiego oraz margrabiego Jerzego von Hohenzollerna. W następnym dniu na oddzielnych dokumentach podpisanych także przez króla i Albrechta postanowienia traktatu ratyfikowała delegacja stanów pruskich z przedstawicielami zakonu z Prus Krzyżackich. W dniu 10 kwietnia 1525 r. na rynku krakowskim Albrecht złożył uroczysty hołd.

Rządy Albrechta (Alberta) jako świeckiego księcia

Grosz pruski Albrechta Hohenzollerna z 1534 z inskrypcją „Iustus ex fide vivit” – sprawiedliwy z wiary żyć będzie

Karta herbarza J. Siebmachera z herbem księcia Prus (pierwszy z lewej w dolnym rzędzie), 1605

Książę Albrecht (używano teraz też spolszczonej formy jego imienia Albert), już jako władca świecki, w dniu 28 maja 1525 przyjął w Królewcu hołd od swoich poddanych, także od dotychczasowych braci zakonnych, którzy masowo zrzucali białe krzyżackie płaszcze, stając się tym samym zwykłymi świeckimi rycerzami, poddanymi księcia Albrechta. Zakon utrzymał się w Niemczech, co było jednym z czynników wrogiego nastawienia cesarstwa do księcia Albrechta. W tym samym roku stłumił powstanie chłopskie w Sambii.

Albrecht był przez cały okres swojego panowania lojalnym lennikiem Polski. Był m.in. doradcą króla Polski w sprawach bałtyckich. Książę Albrecht marzył o polskim tronie i jak się wydaje w tym celu utrzymywał szerokie kontakty z osobistościami politycznymi ówczesnej Rzeczypospolitej oraz był mecenasem polskich uczonych i artystów. W roku 1543 zalecił staroście z Ełku ochronę dzikich koni.

Książę Albrecht (Albert) w 1544 r. założył w Królewcu uniwersytet, nazwany od jego imienia (Albert) Uniwersytetem Albertyna, któremu przywilejem z 1560 r. król Zygmunt August nadał takie prawa jakie miała Akademia Krakowska.

Książę Albrecht był protektorem luteranizmu w I Rzeczypospolitej. Ufundował liczne stypendia dla młodzieży protestanckiej na uniwersytecie królewieckim, ale nie tylko: zapewnił też hojne stypendium (50 srebrnych marek) Janowi Kochanowskiemu, który był katolikiem. W 1553, dzięki jego wsparciu Stanisław Murzynowski ukończył pierwszy przekład Nowego Testamentu na język polski. Na książęcym dworze w Królewcu bawił jako dworzanin syn Mikołaja Reja, a Jan Kochanowski bywał tam w latach 1551, 1552 i 1555 – (przypuszczalnie wówczas Kochanowski napisał hymn „Czego chcesz od nas Panie za Twe hojne dary”). Dbał też o rozwój literatury religijnej w językach litewskim i – w już ograniczonej formie – pruskim (pastor Abel Will z Pobethen). Również sam tworzył pieśni kościelne.

Małżeństwa i dziedzictwo

Albrecht był dwukrotnie żonaty. Pierwszą żoną Albrechta (ślub 1 lipca 1526) była Dorota Oldenburg, córka króla Danii i Norwegii – Fryderyka I i Anny Hohenzollern. Para miała szóstkę dzieci:

• Anna Zofia (1527–1591) żona księcia Meklemburgii Jana Albrechta I
• Katarzyna (1528)
• Fryderyk Albrecht (1529–1530)
• Lucia Dorota (1531–1532)
• Lucia (1537–1539)
• Albrecht (1539)

Drugą żoną Albrechta była od 1550 Anna Maria, córka Eryka I Starszego księcia brunszwickiego i Elżbiety Hohenzollern. Z drugiego związku narodzili się:

• Elżbieta (1551–1596)
• Albrecht Fryderyk (1553–1618) – książę w Prusach.

Albrecht zmarł 20 marca 1568 w Tapiawie (niem. Tapiau, ros. Gwardiejsk w obecnym obwodzie kaliningradzkim). Pochowany został w Królewcu. W zniszczonej w czasie II wojny światowej katedrze sambijskiej (od 1525 luterańska) zachowała się na ścianie wschodniej prezbiterium część pomnika grobowego księcia Albrechta z 1572. Wcześniej przy ścianie południowej prezbiterium pochowana została pierwsza żona Albrechta – Dorota Duńska (epitafium z 1549). W prezbiterium znajduje się również częściowo zniszczone (wykonane w alabastrze), późniejsze epitafium Bogusława Radziwiłła i jego żony Anny Marii.

Genealogia

Prapradziadkowie	burgrabia Norymbergi Fryderyk V Hohenzollern (1333–1398) ∞1350 Elżbieta Wettyn (1329–1375)	książę Bawarii-Landshut Fryderyk Wittelsbach (1339–1393) ∞1381 Magdalena Visconti (1366–1404)	elektor Saksonii Fryderyk I Wettyn (1370–1428) ∞1402 Katarzyna Welf (1395–1442)	arcyksiążę Styrii, Karyntii i Krainy Ernest Habsburg (1377–1424) ∞1412 Cymbarka mazowiecka (1393–1429)	wielki książę Litwy Olgierd Giedyminowic (1296–1377) ∞1350 Julianna twerska (1325–1392)	Andrzej Holszański (–1420) ∞ Aleksandra Drucka (1380–1426)	książę Austrii Albrecht IV Habsburg (1377–1404) ∞1390 Joanna Zofia Wittelsbach (1373–1410)	cesarz rzymski, król Czech i Węgier Zygmunt Luksemburski (1368–1437) ∞1408 Barbara Cylejska (1390–1451)
Pradziadkowie	elektor Brandenburgii Fryderyk I Hohenzollern (1371–1440) ∞1401 Elżbieta Wittelsbach (1383–1442)		elektor Saksonii Fryderyk II Wettyn (1412–1464) ∞1431 Małgorzata Habsburg (1416–1486)		król Polski, wielki książę Litwy Władysław II Jagiełło (1362–1434) ∞1422 Zofia Holszańska (1405–1461)		król Niemiec, Czech i Węgier Albrecht II Habsburg (1397–1439) ∞1421 Elżbieta Luksemburska (1409–1442)
Dziadkowie	elektor Brandenburgii Albrecht III Achilles Hohenzollern (1414–1486) ∞1458 Anna Wettyn (1437–1512)				król Polski, wielki książę Litwy Kazimierz IV Jagiellończyk (1427–1492) ∞1454 Elżbieta Habsburg (1436–1505)
Rodzice	margrabia Ansbach i Bayreuth Fryderyk Hohenzollern (1460–1536) ∞1479 Zofia Jagiellonka (1464–1512)
Albrecht Hohenzollern (1490–1568)

Bibliografia

• Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.
• Stanisław Bodniak, w: Polski Słownik Biograficzny. T. 1. Polska Akademia Umiejętności – Skład Główny w Księgarniach Gebethnera i Wolffa, 1935, s. 48–52.