Czyściec kosmaty
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek |
czyściec kosmaty |
Nazwa systematyczna | |
Stachys germanica L. Sp. pl. 581. 1753[3] |
Czyściec kosmaty (Stachys germanica L.) – gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych. Występuje w Europie południowej i środkowej sięgając na północ do Wielkiej Brytanii, Niemiec, Polski, Białorusi i centralnej Rosji. Poza tym rośnie w regionie Kaukazu, w Azji Mniejszej[4] i Iranie[5], w Maroku i na Teneryfie[4][6]. Jako gatunek introdukowany rośnie we wschodniej części Ameryki Północnej[6]. W Polsce spotykany głównie na południowym wschodzie, poza tym rzadki, na północy najdalej sięga wzdłuż krawędzi dolin Odry i Wisły[7]. Roślina zasiedla słoneczne i suche miejsca, często na stokach, poza tym skraje zarośli, odłogi, preferując gleby zasobne w węglan wapnia[7].
Gęsto owłosione liście wykorzystywane były do opatrywania ran[8][5]. Roślina wykorzystywana była także jako lecznicza w bólach brzucha i przy bolesnych menstruacjach[5].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Pokrój
- Roślina zielna osiągająca zwykle od 0,3 do 1 m wysokości, z krótkim, tęgim kłączem. Pędy prosto wzniesione, nierozgałęzione lub słabo rozgałęzione, całe gęsto, srebrzystoszaro owłosione[7]. Z zimujących rozet wyrasta od jednej do 7 czterograniastych łodyg[5].
- Liście
- Ogonkowe (przy czym ogonki ku górze coraz krótsze i najwyższe liście niemal siedzące), naprzeciwległe. Blaszka liściowa eliptycznie jajowata w przypadku dolnych liści i eliptycznie lancetowata w górze pędu. Nasada blaszki jest sercowata, brzeg ząbkowany[7], a jej szczyt jest tępy[9]. Liście są obustronnie owłosione, przy czym z wierzchu delikatnie, a od dołu z gęstym kutnerem barwy srebrzystobiałej. Na wierzchniej stronie liści blaszka jest siatkowato pomarszczona[7].
- Kwiaty
- Zebrane po 15–30 w nibyokółki tworzące w szczytowej części pędu dość luźny nibykłos. Kwiaty są krótkoszypułkowe, wsparte wąskolancetowatymi przysadkami, nieco dłuższymi od kielicha. Silnie owłosione kielichy osiągają do 11 mm długości, z czego 5 mm stanowią szydlaste końce nierównej długości ząbków. Korona jasnopurpurowa, dwuwargowa, dwa razy dłuższa od kielicha, od zewnątrz owłosiona i z pierścieniem włosków w gardzieli. Górna warga niepodzielna, słabo wypukła. Dolna warga złożona z trzech zaokrąglonych klap, z których środkowa jest najszersza, całobrzega lub karbowana. Wewnątrz korony pojedynczy słupek i 4 dwusilne pręciki. Dwa dłuższe pręciki po przekwitnieniu rozchylają się na boki. Szyjka słupka jest dłuższa od pręcików, zgięta[7].
- Owoce
- Trójkanciaste, kulistawe rozłupki barwy brązowej i długości ok. 2 mm[7].
- Gatunki podobne
- Pochodzący z Europy południowo-wschodniej, a w Europie Środkowej uprawiany i czasem dziczejący czyściec wełnisty S. byzantina różni się liśćmi obustronnie srebrzystobiało owłosionymi, na końcach zaostrzonymi i całobrzegimi[9]. W południowej Europie rośnie czyściec szałwiolistny S. cretica, który też ma liście karbowane i zaostrzone na końcu, ale z nasadą zbiegającą lub zaokrągloną, a nie sercowato wyciętą[10][11].
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]Bylina krótkowieczna lub roślina dwuletnia[12][5]. Kwitnie od czerwca do sierpnia[7]. Kwiaty zapylane są przez pszczoły[8][5], ale odwiedzane są także przez muchówki i słodyszka rzepakowca[5]. Owoce dojrzewają od sierpnia do października[8]. Bank nasion w glebie trwały – rośliny pojawiają się czasem ponownie po dłuższym czasie na dawnych stanowiskach po poprawie warunków świetlnych – np. usunięciu zarośli[12].
Czyściec kosmaty rośnie w miejscach nasłonecznionych – w murawach, na skrajach zarośli, lasów i żywopłotów, czasem na odłogach, kamienistych polach i pastwiskach[7][12]. Preferuje gleby na skałach wapiennych[7]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla muraw kserotermicznych z zespołu Origano-Brachypodietum pinnati[13].
Włoski z rośliny zbierane są przez makatkę zbójnicę i używane do wyścielania podziemnych gniazd[5]. Jej nasionami żywi się myszarka zaroślowa, nornica ruda i dzwońce. Pędy zgryzane są przez daniele, zające i króliki[5].
Nazewnictwo
[edytuj | edytuj kod]- Eriostomum germanicum (L.) Hoffmanns. & Link
- Eriostomum lusitanicum Hoffmanns. & Link
- Eriostomum polystachyum (Ten.) C.Presl
- Leonurus germanica (L.) Gueldenst.
- Stachys acutifolia Bory & Chaub.
- Stachys alba Mill.
- Stachys argentea Tausch
- Stachys biennis Roth
- Stachys castellana Willk.
- Stachys cinerea Benth.
- Stachys cordata Klokov
- Stachys dasyanthes var. alpina Heldr. & Sart.
- Stachys elongata Benth.
- Stachys excelsa Benth.
- Stachys fuchsii Bubani
- Stachys heraclea Webb ex Ball
- Stachys heterodonta Zefir.
- Stachys heterophylla Moench
- Stachys hispanica Mill.
- Stachys lanata Crantz
- Stachys lusitanica (Hoffmanns. & Link) Steud.
- Stachys major Garsault
- Stachys nova Sadler ex Rchb.
- Stachys obtusata Boiss.
- Stachys pannonica Láng ex Ten.
- Stachys penicillata Heldr. & Sart. ex Boiss.
- Stachys polystachya Ten.
- Stachys tomentosa Gaterau
- Stachys verbascifolia Benth.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2020-10-18] (ang.).
- ↑ a b Stachys germanica L.. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2020-10-17].
- ↑ a b Taxon: Stachys germanica L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2020-10-18].
- ↑ a b c d e f g h i A. J. Dunn. Stachys germanica L.. „Journal of Ecology”. 85, 4, s. 531-539, 1997.
- ↑ a b Stachys germanica L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2020-10-18].
- ↑ a b c d e f g h i j Kazimierz Zarzycki: Stachys L. Czyściec. W: Flora Polski. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T.11. Bogumił Pawłowski (red.). Warszawa, Kraków: PAN Instytut Botaniki, PWN, 1967, s. 107-108.
- ↑ a b c Stachys germanica - L.. [w:] Plants For A Future [on-line]. [dostęp 2020-10-18].
- ↑ a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, s. 394. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Marjorie Blamey, Christopher Grey-Wilson: Wild Flowers of the Mediterranean. London: A&C Black, 2004, s. 395. ISBN 0-7136-7015-0.
- ↑ Andreas Bartels: Rośliny śródziemnomorskie. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2009, s. 222. ISBN 978-83-7073-683-5.
- ↑ a b c Stachys germanica. [w:] Online Atlas of the British and Irish Flora [on-line]. Botanical Society of Britain and Ireland. [dostęp 2020-10-18].
- ↑ Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4.
- BioLib: 41068
- EoL: 578464
- EUNIS: 174844
- FloraWeb: 5757
- GBIF: 2927297
- identyfikator iNaturalist: 82989
- IPNI: 459557-1
- ITIS: 32339
- NCBI: 876252
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-195092
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:459557-1
- Tela Botanica: 75392
- identyfikator Tropicos: 17600366
- USDA PLANTS: STGE
- CoL: 4ZFK5