Przejdź do zawartości

Dialekty kaszubskie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Dialekty kaszubskie na początku XX wieku według F. Lorentza

Dialekty kaszubskie lub dialekty pomorskie – grupa dialektów środkowolechickich zaliczana do odmian języka regionalnego kaszubskiego.

Cechy językowe

[edytuj | edytuj kod]

Szereg cech fonetycznych łączy obszar kaszubski z obszarem wschodniolechickim (polskim), a zarazem odróżnia od zachodniolechickiego:

Z drugiej strony istnieją cechy odróżniające obszar środkowolechicki od wschodniolechickiego, a łączące z zachodniolechickim:

  • Brak dyspalatalizacji zgłoskotwórczego *ŕ przed twardymi przedniojęzykowymi w wyniku przegłosu lechickiego, tj. zamiast wschodniolechickiego ar powstało zmiękczające ’ar[1], por. płn.-kasz. cvjardi z pol. twardy i płb. tjordĕ.
  • Rozwój grup typu *TorT do TarT zamiast TroT, np. charst, bardówka wobec pol. chrust (stpol. chróst), brodawka[3]. Jest cechą wypieraną z kaszubszczyzny, co pokazują hiperpoprawne formy typu gronk, grȯsc zamiast garnk i gårsc[3].
  • Zmieszanie sylabotwórczych *l i *ĺ do , co najlepiej zachowało się w gwarze słowińskiej, np. våu̯na, våu̯k, måu̯čec[3], por. pol. wełna, wilk, milczeć.
  • Zmieszanie grup *TolT i *TelT, które, szczególnie konsekwentnie w gwarze słowińskiej, dawały TłoT, np. mlȯko, mlȯč, ploc, mloc, slodzëna (l pochodzi z ł wskutek bylaczenia)[4] wobec pol. mleko, mlecz, pleć, mleć, śledziona.
  • Akcent ruchomy[4].

Oprócz tego z gwarami północnej Polski, przede wszystkim z dialektem mazowieckim, w mniejszym stopniu z dialektem wielkopolskim kaszubszczyznę łączą cechy takie jak:

  • Przejście *ra- > re-, np. porenk[4] ‘poranek’.
  • Zanik samogłoski ruchomej w sufiksach -ek i -ec, np. garnk, kóńc[4], pol. garnek, koniec.
  • Forma liczebnika ‘siedem’ brzmiąca na północy Kaszub setmë, a na Warmii śėtem. W XV i XVI wieku forma z -t- była powszechna na Mazowszu, trafiała się też w Wielkopolsce[4].

Charakterystycznymi zmianami właściwie kaszubskimi są:

  • Zwężenie psł. *ę przed spółgłoską miękką do į, stąd np. słowińskie liczebniki pjinc, dzevjinc, tësinc[5].
  • Powstanie tzw. szwy kaszubskiej z krótkich i, y oraz w większości gwar też z krótkiego u[5].

Podział

[edytuj | edytuj kod]

Najczęściej wyróżnia się trzy ugrupowania gwar kaszubskich: dialekt południowokaszubski, mający wiele cech wspólnych z dialektem wielkopolskim, dialekt środkowokaszubski oraz dialekt północnokaszubski, w skład którego wchodzi położona na zachodnich peryferiach kaszubszczyzny przełomu XIX i XX wieku gwara słowińska.

Dialekt północny charakteryzuje się przede wszystkim (szczególnie na wybrzeżu) zachowaniem akcentu ruchomego, częstym i lub ë na miejscu dawnego kaszubskiego į < ę, formami typu cvjardi (wobec południowych tvardi)[6]

Peryferyjna gwara Słowińców wyróżniała się licznymi archaizmami pomorskimi, takimi jak rozwój sonantu typu våu̯k wobec występującego już w Powiecie puckim vjilk[3].

Dialekt południowy wyróżnia się akcentem na pierwszą sylabę, a także szeregiem różnic w fonetyce i morfologii[6].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. a b c d Stieber 1965 ↓, s. 31.
  2. Stieber 1965 ↓, s. 25.
  3. a b c d Stieber 1965 ↓, s. 32.
  4. a b c d e Stieber 1965 ↓, s. 33.
  5. a b Stieber 1965 ↓, s. 33-34.
  6. a b Stieber 1965 ↓, s. 30.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]
  • Zdzisław Stieber: Zarys dialektologii języków zachodniosłowiańskich. Warszawa: PWN, 1965.