Przejdź do zawartości

Fenkuł włoski

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Fenkuł włoski
Ilustracja
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

selerowce

Rodzina

selerowate

Rodzaj

fenkuł

Gatunek

fenkuł włoski

Nazwa systematyczna
Foeniculum vulgare Mill.
Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754
Synonimy
  • Feniculum Gilibert[3]
  • Anethum foeniculum L.
  • Foeniculum dulce Mill.[4]
  • Foeniculum capillaceum Gilib[5].
„Bulwa” fenkułu, czyli zgrubiałe pochwy liściowe tworzące cebulę.
Owoce
Roślina kwitnąca

Fenkuł włoski, koper włoski[6], koper słodki[7] (Foeniculum vulgare Mill.) – gatunek rośliny dwuletniej, czasem byliny, zaliczany do rodziny selerowatych (Apiaceae). Gatunek jest bardzo zmienny (dwa podgatunki z kilkoma odmianami), uważany za jedynego przedstawiciela rodzaju fenkuł (Foeniculum Mill.)[4][8] lub część zaliczanych tu taksonów wyodrębnianych jest w randze osobnych gatunków[9].

Rozmieszczenie geograficzne

[edytuj | edytuj kod]

Występuje dziko w strefie śródziemnomorskiej oraz w Pakistanie, Iranie, Afganistanie[4], najdalej na wschodzie sięgając Nepalu[9]. Rozprzestrzenił się także jako gatunek zawleczony poza obszarami swojego rodzimego występowania: w Mikronezji, Australii, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Meksyku, USA, na Hawajach, w Makaronezji oraz w Środkowej i Południowej Ameryce[4].

Jest uprawiany w wielu rejonach świata[9], w tym także w Polsce[6].

Morfologia

[edytuj | edytuj kod]
Pokrój
Naga[10] roślina zielna osiągająca wysokość od 0,8 do 1,5 m[11], czasem do 2 m[9].
Korzeń
Wrzecionowaty, o grubości do 1 cm, białawy[10].
Łodyga
Rozgałęziająca się, pełna, obła i kreskowana na powierzchni, pokryta nalotem woskowym nadającym jej modry kolor[10].
Liście
Dolne ogonkowe, górne siedzące na pochwiastych nasadach. Pochwy liściowe rozdęte. Blaszki liści w zarysie trójkątnie jajowate lub trójkątne, trzykrotnie lub czterokrotnie pierzaste, o odcinkach równowąskich, na końcach z chrząstkowatym ostrzem[10].
Kwiaty
Drobne, zwykle obupłciowe, żółte, zebrane w baldaszki, a te w liczbie od 4 do 25 w baldachy złożone tworzące się na szczytach pędów. Pokryw i pokrywek brak. Kielich jest wałeczkowaty, bez ząbków. Płatki osiągają 1 mm długości, na szczycie słabo lub wcale nie wycięte, ale zwieńczone łatką[10].
Owoce
Rozłupnie o prawie walcowatym kształcie, z zaokrągloną podstawą i węższym szczytem uwieńczonym dużym podszyjczem. Zazwyczaj ma 3–12 mm długości i 3–4 mm szerokości. Rozłupki są gładkie. Każda ma 5 wyraźnych, drobnych, wypukłych żeberek. Owoc odmiany gorzkiej jest barwy zielonawobrunatnej, brunatnej lub zielonej, natomiast odmiany słodkiej jest jasnozielony lub jasnożółtawobrunatny[12].

Biologia

[edytuj | edytuj kod]

Roślina dwuletnia i bylina, czasem w uprawie jako roślina jednoroczna. Kwitnie od lipca do października[10]. Liczba chromosomów 2n = 22[11].

Podgatunki i odmiany

[edytuj | edytuj kod]
  • Foeniculum vulgare Mill. subsp. piperitum (Ucria) Cout. (syn. Foeniculum piperitum (Ucria) Sweet)[4] – fenkuł włoski pieprzowy[13]
  • Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare – fenkuł włoski zwyczajny[13]
    • var. vulgare[4] – odmiana zwyczajna (gorzka)[13]
    • var. dulce (Mill.) Batt.[4] – odmiana słodka[13]
    • var. azoricum (Mill.) Thell.[4] – odmiana azorska[13]

Zastosowanie

[edytuj | edytuj kod]
Surowiec zielarski
  • Owoc kopru włoskiego odmiany gorzkiej (Foeniculi amari fructus) – suche rozłupnie i rozłupki odmiany vulgare zawierającej nie mniej niż 40 ml/kg olejku eterycznego, w którego skład wchodzi co najmniej 60,0% anetolu oraz 15,0% fenchonu[12].
  • Owoc kopru włoskiego odmiany słodkiej (Foeniculi dulcis fructus) – suche rozłupnie i rozłupki odmiany dulce zawierającej nie mniej niż 20 ml/kg olejku eterycznego, w którego skład wchodzi minimum 80,0% anetolu[12].
Działanie
Owoce są używane jako środek wykrztuśny, dzięki zawartym w nich olejkowi eterycznemu, który pobudza błony śluzowe dróg oddechowych[14]. Działa mlekopędnie i przeciwzapalnie[14].

Roślina kosmetyczna

[edytuj | edytuj kod]

Napar może być stosowany do przemywania tłustej skóry. Olejek fenkułowy stosowany jest w mieszankach zapachowych dodawanych do past do zębów, płynów do płukania ust, mydeł i innych kosmetyków[15]. Nasiona fenkułu żuje się dla odświeżenia oddechu[16].

Sztuka kulinarna

[edytuj | edytuj kod]

Ze względu na wysoką zawartość olejków eterycznych anyżu, napar z nasion kopru włoskiego jest popularnym napojem – np. w Niemczech.

  • Liście. Drobnymi, pierzastymi liśćmi przyprawia się przede wszystkim potrawy z ryb[19].
  • Zgrubiałe pochwy liściowe zachodzące na siebie i tworzące coś na kształt cebuli. Jadane na surowo w formie surówek, a także w formie pieczonej i gotowanej[20].

Roślina ozdobna

[edytuj | edytuj kod]
Liście odmiany czerwonolistnej

Bywa uprawiany jako kwiatowe obramowanie rabaty. Istnieje ozdobna odmiana 'Purpurascens' o drobno dzielonych liściach, brązowych za młodu[21].

Uprawa

[edytuj | edytuj kod]

Ma duże wymagania termiczne, preferuje ciepłe, dobrze nasłonecznione, osłonięte od wiatru miejsca. Strefy mrozoodporności 5–10[21]. Gleby o dużej zawartości próchnicy, przepuszczalne, o wysokiej zawartości składników pokarmowych i odczynie zasadowym. Rozmnaża się przez nasiona, które wysiewa się na rozsadniku w kwietniu–maju. Plon z jednego hektara wynosi 1–2 ton.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
  3. Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-03].
  4. a b c d e f g h Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-05-05].
  5. Informacje o gatunku [online], info.botany.pl [dostęp 2017-11-23] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-09].
  6. a b Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 84, ISBN 978-83-62975-45-7.
  7. Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8.
  8. David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 368, DOI10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  9. a b c d Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 312. ISBN 0-333-74890-5.
  10. a b c d e f Marian Koczwara, Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 87-88.
  11. a b Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 339. ISBN 83-01-14342-8.
  12. a b c Farmakopea Polska X, Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne, Warszawa: Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, 2014, s. 4276, ISBN 978-83-63724-47-4.
  13. a b c d e Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989, s. 91-92. ISBN 83-09-00256-4.
  14. a b Świat roślin, skał i minerałów. Ladislav Šomšák (red. nauk.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1982, s. 294. ISBN 83-09-00462-1.
  15. Bohumír Hlava: Rośliny kosmetyczne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, s. 108. ISBN 83-09-00765-5.
  16. a b c d e f Fennel seeds. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).
  17. a b c d e f g Biruta Markuza: Zioła i inne przyprawy mojej kuchni. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo, 2010 (cop.), s. 40. ISBN 978-83-7506-424-7.
  18. a b „Przyprawy i zioła”. W: Adiraja dasa: Kuchnia Kryszny: indyjskie potrawy wegetariańskie. ok. 1995, s. 73. ISBN 91-7149-184-8.
  19. Fennel leaf. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).
  20. Fennel bulb. [w:] BBC Good Food: Glossary [on-line]. BBC Worldwide Ltd.. [dostęp 2017-06-01]. (ang.).
  21. a b Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134.