Fritz Ketz

Fritz Ketz

Fritz Ketz w 1950
Imię i nazwisko	Friedrich Adolf Ketz
Data i miejsce urodzenia	12 czerwca 1903 Duisburg, Królestwo Prus
Data i miejsce śmierci	15 lipca 1983 Pfullingen, Badenia-Wirtembergia, Niemcy
Narodowość	niemiecka
Dziedzina sztuki	malarstwo, grafika
Epoka	realizm ekspresyjny
Podpis Fritza Ketza

Fritz Ketz, właśc. Friedrich Adolf Ketz (ur. 12 czerwca 1903 w Duisburgu, zm. 15 lipca 1983 w Pfullingen) – niemiecki malarz i grafik, reprezentant realizmu ekspresyjnego. Był znaczącym przedstawicielem malarstwa akwarelowego w niemieckiej sztuce XX wieku.

Życiorys

Dzieciństwo i młodość

Urodził się 12 czerwca 1903 roku w Duisburgu-Hambornie jako najmłodszy syn z siedmiorga dzieci, przybyłego z Schönerswalde, pow. Rosenberg (pol. Szeplerzyzna, pow. Susz) w ówczesnych Prusach Zachodnich Hermanna Ketza i pochodzącej z Herford (Westfalia) Marthy Ketz, z domu Austmann. W 1918 r. przeniósł się z rodzicami w rodzinne strony ojca do Karrasch (pol. Karaś) koło Deutsch-Eylau (Iława, woj. warmińsko-mazurskie). Sytuacja finansowa rodziców nie pozwalała mu na podjęcie studiów w zakresie sztuk pięknych, zdecydował się więc wstąpić do wojska, gdyż po 12-letniej służbie mógł otrzymać gratyfikacje umożliwiające dalszą edukację.

W 1920 roku 17-letni Ketz wstąpił do Reichswehry; po ukończeniu dwuletniego szkolenia podstawowego w Marienburgu (pol. Malbork) został rysownikiem wojskowym, co przybliżało go do jego zasadniczego celu, jakim było zostanie artystą. Stacjonował w różnych miejscach Prus Wschodnich i Zachodnich, głównie w Königsbergu (pol. Królewiec, ros. Kaliningrad), a następnie w Berlinie. W 1929 r. znalazł się w Ludwigsburgu koło Stuttgartu. W ostatnich trzech latach służby wojskowej pobierał nauki u stuttgarckich artystów malarzy i uczęszczał jako wolny słuchacz na zajęcia w Szkole Rzemiosła Artystycznego w Stuttgarcie, brał też prywatne lekcje rysunku: aktu u Wilhelma Blutbachera, głowy u Brunona von Sandena.

Po zwolnieniu z wojska w 1932 r. rozpoczął studia w Kunstakademie Stuttgart (Akademii Sztuk Pięknych w Stuttgarcie), której dyrektorem był wówczas (do 1937) Bernhard Pankok. Ketz osiedlił się początkowo w Neckarweihingen koło Ludwigsburga, a później w Stuttgarcie. Jego nauczycielami w Akademii Sztuk Pięknych byli m.in. Hans Spiegel, Alexander Eckener i Anton Kolig.

W 1933 r. ożenił się z Elisabeth Freiberg, w 1941 r. małżeństwo to zostało rozwiązane.

Okres przedwojenny i lata wojny

W latach 1934–1935 odbyły się w Stuttgarcie indywidualne wystawy Ketza. Jednak obraz przeznaczony na pierwszą Wielką Wystawę Sztuki Niemieckiej w 1937 r. w monachijskim Haus der Kunst został odrzucony. W 1938 r. Ketz brał udział w wystawach zbiorowych organizowanych przez Wirtemberskie Towarzystwo Sztuk Pięknych i Związek Artystów w Stuttgarcie, wówczas też wprowadził się do atelier u prof. Hansa Spiegla.

Na początku 1938 r. wraz z kolegą, malarzem Gustlem (Augustem) Illenbergerem, odbył podróż do Włoch, w czasie której powstały liczne akwarele, rysunki i kilka obrazów olejnych. Pod koniec lat 30. i na początku 40. XX w. Ketz, jako niezależny artysta, coraz bardziej popadał w konflikt z narodowym socjalizmem. Tworzył krytyczne prace, m.in. akwarele i rysunki, które musiał ukrywać.

W 1943 r. pojechał – choć było to niebezpieczne – po raz ostatni do Karrasch (pol. Karaś), by odwiedzić matkę, która dwa lata później zmarła podczas wysiedlania Niemców z Prus Wschodnich w 1945 r.

Po donosie, złożonym do gestapo w 1944 r. przez konkurujących z nim kolegów malarzy na temat jego krytycznych prac oraz poglądów, Ketz zniszczył większą część obrazów, a nieliczne pozostałe nosił przy sobie w walizce w obawie przed rewizjami domowymi. W ten sposób przetrwały III Rzeszę i zostały opublikowane po 1945 r. ze wstępem Jakoba Witscha.

Podczas nalotu na Stuttgart w 1944 r. spłonęły prawie wszystkie jego prace z wczesnego okresu, sam artysta uratował się przez przypadek. Ketz musiał się ukrywać, w czym pomogli mu stuttgarccy przyjaciele i architekt szwajcarski Attilio Calegari. Zaprzyjaźniona rodzina Scholkmannów z Pfullingen ulokowała go w domku letnim niedaleko zamku Lichtenstein w Jurze Szwabskiej, gdzie doczekał szczęśliwie końca wojny.

Lata powojenne

Selbst (1-11-45)

Po wojnie Ketz znalazł dzięki swym mecenasom schronienie w pewnym majątku koło Pfullingen. W 1953 r. zbudował sobie sam atelier (według planów Calegariego), które rozbudował w 1972 r. Mieszkał tam i pracował do śmierci w 1983 r. Na początku lat 50. otrzymał zaproszenia do objęcia profesury w akademiach sztuk pięknych w Karlsruhe, Dreźnie oraz w Toronto (Kanada), których jednak nie przyjął.

Tuż po wojnie i nawet jeszcze w latach 50. był w dużym stopniu zależny od pomocy przyjaciół, m.in. historyka sztuki Rainera Hartmanna i jego rodziny, a także od okolicznych rolników. Farby i duże ilości papieru rysunkowego dostawał przeważnie od pewnego fabrykanta papieru. Za żywność często płacił rysunkami lub obrazami. Do dziś można spotkać jego obrazy w chłopskich domach koło Pfullingen lub w pobliskich gospodach, np. w gospodzie „Pod Łabędziem” w Metzingen jest „izba Ketza” obwieszona jego licznymi akwarelami.

Dopiero w latach 70. XX w. do domu malarza podłączono elektryczność i wodę. Przedtem Ketz korzystał tylko ze studni i generatora prądu, ale zbudował sobie i wyposażył małe obserwatorium astronomiczne – astronomia stała się jego drugą pasją.

W latach 1950 i 1952 odwiedzał kilkakrotnie Zagłębie Ruhry. Powstałe tam liczne rysunki i akwarele przedstawiają ludzi pracujących w portach rzecznych i kopalniach.

Około 1953 r. Ketz dołączył do telegramm-gruppe w Reutlingen, założonej w 1952 r. przez pisarzy Güntera Brunona Fuchsa i Richarda Salisa oraz malarza Winanda Victora. Celem grupy było wydawanie czasopisma w formie pism ulotnych na temat literatury i sztuki, tzw. telegramów. Do 1958 r. grupa wydawała szyfrowane wiadomości skierowane przeciw wojnie i przemocy z ilustracjami Ketza. Pozostałymi członkami grupy byli: pisarze Dietrich Kirsch, Werner Dohm, Willy Leygraf i Rudolf Paul oraz muzyk i kompozytor Walther Hecklinger. Z grupą związany był też pisarz Martin Gregor-Dellin. W telegramme (ukazało się w sumie 15 numerów pisma). publikowali też swoje teksty młodzi autorzy (Peter Härtling, Helmut Heißenbüttel, Heinz Piontek, Johannes Poethen). Ketz współpracował również z powstałym w 1951 r. w Pfullingen wydawnictwem Günter Neske Verlag (w 1993 zostało przejęte przez wydawnictwo Klett-Cotta), będącym ważnym forum dyskusyjnym poświęconym literaturze, sztuce i filozofii młodej Republiki Federalnej.

Na przełomie lat 50. i 60. Ketz bywał kilkakrotnie w Szwajcarii (miał kilka wystaw w Zurychu i Bernie), był też w Lüneburger Heide, a w 1972 r. w Danii i w 1975 r. w Szwecji. Podróże te przyniosły obfity plon w postaci pejzaży – obrazów i rysunków.

Twórczość (wybór)

Mädchen (29-3-61)

Frau in Blau (1-5-71)

Pierwszą publikacją prac Ketza po wojnie była teka „Gestalten und Bilder” (Postacie i obrazy), wydana w 1947 r. przez wydawnictwo Witscha w Reutlingen, zawierająca reprodukcje ośmiu uratowanych z wojny akwarel wykonanych tuszem. Artysta przedstawił w nich koszmar tamtych czasów, rozpacz i nieszczęścia ludzi: deportowanych Żydów, żołnierzy ruszających na front, matek opłakujących poległych synów, młodziutkiego partyzanta. O pracach tych pisał historyk sztuki i krytyk Otto Gillen. Jedna z nich znajduje się dziś w zbiorach Niemieckiego Muzeum Historycznego (Deutsches Historisches Museum) w Berlinie.

Ketz stosunkowo wcześnie zainteresował się akwarelą. Technika ta, obok rysunku, najbardziej odpowiadała jego temperamentowi artystycznemu, wymagającemu szybkiego utrwalenia nastroju chwili. Obrazy Ketza nie mają tytułów, opatrzone są tylko podpisem i najczęściej dokładną datą. Jego ulubione tematy po wojnie to – w rysunku tuszem – praca szwabskich chłopów, a w żywych barwach akwareli – krajobraz Jury Szwabskiej o różnych porach roku i przede wszystkim kwiaty ze znajdującego się w sąsiedztwie atelier ogrodu. W swych pracach przedstawiał robotników z Zagłębia Ruhry, nieobca była mu też tematyka religijna – m.in. w latach 1946–1947 powstał „Passionszyklus” (cykl pasyjny) w akwareli tuszem. „Posępna skarga”, „rzucona na papier w upiornym milczeniu” – tak Werner Steinberg scharakteryzował w 1945 r. czarno-białe prace Ketza.

Od delikatnych, raczej niewielkich akwarel z lat 40. Ketz przechodził w latach 50. do coraz większych formatów i takiej intensywności koloru, która siłę wyrazu jego akwarel zbliżała do malarstwa olejnego. Około 1960 r. zdecydował się na format 70×80 cm, najlepiej odpowiadający jego dynamicznej metodzie pracy, i w tym formacie powstała już większość jego akwarel i obrazów olejnych. Malował przeważnie mokro na suchym, używając papieru rysunkowego, któremu nadawał drucianą szczotką i papierem ściernym specjalną fakturę, aby farba miała oparcie, a wilgoć mogła wsiąknąć. Ketz nie robił szkiców wstępnych, malował bezpośrednio z natury. Poza portretami prawie wszystkie jego prace powstawały w plenerze, niezależnie od pogody. Są obrazy, na których widać ślady kropli deszczu czy piasku z wydm, są też akwarele zimowe ze śladami mrozu w postaci kwiatów lodowych. Artysta wymrażał je na wolnym powietrzu, aby w atelier zamarznięta farba nie rozlała się na papierze. W ten sposób w procesie malowania nakładały się na siebie nie tylko farby, lecz także struktury rozmaitego pochodzenia.

Malarstwo plenerowe wymaga dużego tempa pracy. Powstawały więc całe serie akwarel na ten sam temat. W atelier Ketz przyglądał się im krytycznie całymi dniami, aby większość spalić. Pozostawały tylko te, które uznał za najbardziej udane. W wielkoformatowych akwarelach odnajdujemy znaną z rysunków kreskę, ale zaznaczoną przez pociągnięcie grubszego lub cienkiego pędzla. Ketz łączył wszelkie techniki rysunku, malarstwa olejnego i akwarelowego, by w kombinacjach barw i form przedstawiać pejzaż, kwiat, człowieka, zwierzę, las czy porę roku. Około 1960 r. pojawił się w jego akwarelach styl pisany. Zarówno temat, jak i tło malował mocnymi, szerokimi pociągnięciami, zdecydowanie i grubo nakładał farby obok siebie lub warstwami. Kładąc bardzo suche farby przy lub na partiach wilgotnych czy wręcz rozpływających się, artysta uzyskiwał efekt graficznego szyfru. W ten sposób zamieniał odnoszący się do konkretnego wyobrażenia temat obrazu w różnobarwne i różnokształtne abstrakcyjne znaki.

Tło na brzegach i w rogach prac niejako się usamodzielnia, tworząc własne obrazy i odniesienia. Widać tu pokrewieństwo z surowością art brut czy spontanicznością action painting, tymi pracami Ketz zaznaczył swoją obecność w art informel lat 60. XX w.

Około 1970 r. w obrazach Ketza konkretne motywy coraz częściej prowadzą grę z tłem, wyłaniają się z tła, wnikają w tło lub stanowią dlań kontrapunkt. Mimo że często sprawiają wrażenie plakatu, to jednak obrazy te za pomocą barw i form opowiadają historie. Także do nich można zastosować słowa Ernsta Ludwiga Kirchnera:

Nie powinno się oceniać moich obrazów pod kątem wierności rzeczywistości, nie są one bowiem odwzorowaniami określonych rzeczy czy istot, lecz samodzielnymi organizmami składającymi się z linii, płaszczyzn i kolorów; formy naturalne występują tu tylko o tyle, o ile stanowią klucz do zrozumienia przesłania. Moje obrazy są przypowieściami, nie ilustracjami. Formy i barwy nie są piękne same w sobie, lecz takie, jak je odbiera nasza psychika. Jest coś z tajemnicy w relacji między człowiekiem a rzeczami, podobnie jak w tym, co kryją farby i rama. I to łączy wszystko z życiem, ze sprawami oczywistymi ; właśnie takiego piękna poszukuję…

Herbsbäume (29-10-62)

Iris (8-6-71)

Mohn (8-6-71)

Dänemark Limfjord (18-8-72)

Herbst (2-11-81)

Obrazy pędzla Fritza Ketza

Ketza nie interesowały zbytnio formalne aspekty kompozycji kolorystycznej czy figuralnej, mimo że zapewne dokładnie je studiował. W obrazach jego nauczycieli z akademii stuttgarckiej są one bardzo widoczne, częściowo także w jego własnych wczesnych pracach, o ile można to wywnioskować na podstawie tych nielicznych, które się zachowały. Natomiast prace z dojrzałego okresu twórczości (od końca lat 40.), szczególnie rysunki i akwarele, świadczą o tym, że w konfrontacji z tematem artysta kierował się bezpośrednim zaangażowaniem i za najważniejszy uważał swój emocjonalny stosunek do tego, co chciał przedstawić. Być może to jedna z przyczyn tego, że w akwarelach Ketza przedstawiających pejzaże czy kwiaty – inaczej niż na rysunkach – prawie nigdy nie pojawiają się ludzie. Artysta usuwa ich ze swoich obrazów zdecydowanie i równie konsekwentnie, jak Caspar David Friedrich 150 lat wcześniej odwracał swoje słynne postacie tyłem do widza, przeznaczając im rolę obserwatorów podziwiających potęgę natury.

Spuścizna

Spuścizną po Fritzu Ketzu zarządzają jego synowie – Jörn-Uwe Droemann i Jens-Christian Rehm oraz matka ostatniego Barbara Rehm. Duża część spuścizny obejmującej kilka tysięcy akwarel, obrazów olejnych, rysunków i grafik została skatalogowana i zinwentaryzowana przez Galerie Schlichtenmaier z siedzibą w Stuttgarcie i Dätzingen.

Wystawy (wybór)

1934–1935

• pierwsza wystawa indywidualna, Stuttgart

1938

• Wystawa Styczniowa Wirtemberskiego Towarzystwa Sztuk Pięknych, Stuttgart
• Wystawa Wiosenna Związku Artystów, Stuttgart

1939

• wystawa Wirtemberskiego Towarzystwa Sztuk Pięknych, Stuttgart
• wystawa Wirtemberskiego Związku Artystów w Towarzystwie Sztuk Pięknych, Stuttgart

1942

• Kunsthaus Schaller, Stuttgart

1943

• wystawa Towarzystwa Sztuk Pięknych, Ulm
• Wystawa Artystów Stuttgarckich w Kunsthalle, Mülhausen (Alzacja)

1946

• wystawa indywidualna w Reutlinger Heimatmuseum, Reutlingen

1949

• Galeria Państwowa (z Hansem Molfenterem), Stuttgart

1952 i 1953

• wystawa zbiorowa w Spendhaus (m.in. z Giselą Bär, Margheritą Böhringer, Ilse i Robertem-Heinrichem Nachbauerami, Riką Unger, Martinem Seitzem), Reutlingen

1956

• wystawa telegramm-gruppe w Monachium, zorganizowana przez Związek Artystów Plastyków (Schutzverband bildender Künstler, SBK) w pawilonie wystawowym Starego Ogrodu Botanicznego

1956

• wystawa zbiorowa w Spendhaus (z Winandem Victorem, Giselą Bär, Klausem Wrage), Reutlingen

1958 i 1969

• Galeria „Insel”, Karlsruhe

1961

• Galerie des Deutschen Bücherbundes (Galeria Niemieckiego Towarzystwa Książki), Karlsruhe
• Technisches Rathaus, Tybinga
• Galerie Valentien, Stuttgart

1962, 1963, 1964, 1968

• Galerie Kirchgasse, Zurych

1963

• Galerie Dobiaschofsky, Berno

1965

• wystawy indywidualne, Amsterdam, Wiedeń

1967

• Galerie Dahms, Wiesbaden

1968

• Musée des Beaux-Arts et d’Archéologie Joseph Déchelette (z Winandem Victorem i Karlem Kürnerem), Roanne (Francja)

1970

• Galerie Seifert-Binder, Monachium

1976

• Spendhaus, Reutlingen
• 1980
• Galeria m. Paderborn „Am Abdinghof”

1982

• galeria miejska, Bad Oeynhausen
• Galerie im Kolpinghaus, Stuttgart-Bad Cannstatt

1983

• wystawy z okazji 80. urodzin:
  • Ratusz m. Reutlingen (ostatnia wystawa otwarta przez artystę)
  • Galeria m. Pfullingen „Im Kloster” (ostatnia wystawa przygotowana przez artystę, otwarta po jego śmierci)

1984 i 2002

• Gustav-Lübcke-Museum, Hamm (Westfalia)

1985

• zamek Neuhaus, Paderborn
• Uniwersytet w Bielefeldzie

1989 i 1993

• Galerie Schlichtenmaier na zamku Dätzingen, Grafenau

2007

• wystawa Fritz Ketz (1903–1983). Malarz między epokami w muzeum miejskim, Ludwigsburg

2011

• wystawa Fritz Ketz. Anarchia piękna, piękno anarchii na zamku Lüdinghausen

2012

• Muzeum Nysa, „Piękno anarchii” – grafika, rysunek i malarstwo Fritza Ketza

2014

• Fundacja Borussia, „Dom Mendelssohna, Olsztyn, Fritz Ketz Rysunek Malarstwo

2023

• Gminny Ośrodek Kultury, Laseczno (Iława), "Siła wrażeń, siła wyrazu - malarza w Karasiu"

Bibliografia

• Otto Gillen, Der Maler Fritz Ketz, „Der Deutsche im Osten” 1943, Heft 3, s. 146–147.
• Fritz Ketz, Jakob Witsch (Słowo wstępne), Gestalten und Bilder, Teka z 8 oryginalnymi reprodukcjami odręcznych rysunków, Księgarnia Witsch, Reutlingen 1947.
• Clemens Münster, Bilder und Welten. Neue Bildmappen, „Frankfurter Hefte. Zeitschrift für Kultur und Politik” 1947, Zeszyt 6, s. 621–623.
• Passion, Filmbandstreifen, Westfälische Frauenhülfe, Münster b.r.
• Günter Bruno Fuchs, Ketz, Victor, Reutlingen [1955].
• Günter Bruno Fuchs, Die Jungen vom Teufelsmoor. Eine Erzählung für Jungen, z 6 rysunkami Fritza Ketza, Quell-Verlag, Stuttgart 1956.
• Pär Lagerkvist, Barabbas, z reprodukcjami grafik do Passion Fritza Ketza, „Der Kirchenbote” 1956, s. 42–44.
• Otto Gillen, Der Maler und Zeichner Fritz Ketz, „Artis. Zeitschrift für alte und neue Kunst” luty1961, s. 19–21.
• E. Frommhold, E. Niekisch (Przedmowa), Kunst im Widerstand, Malerei, Graphik, Plastik 1922 bis 1945, Verlag der Kunst, Dresden 1968.
• Otto Gillen, Das Portrait. Fritz Ketz, „Baden-Württemberg” 1971, Zeszyt 2, s. 13.
• Fritz Ketz. Aquarelle und Zeichnungen, Paderborn 1980.
• Fritz Ketz. Aquarelle, Zeich., Stuttgart-Bad Cannstatt 1982.
• Fritz Ketz. Gemälde, Aquarelle, Zeichnungen, Reutlingen 1983.
• Rainer Zimmermann, Die Kunst der verschollenen Generation. Deutsche Malerei des Expressiven Realismus von 1925 bis 1975, Econ-Verlag, München, 1984.
• Günther Wirth, Verbotene Kunst. Verfolgte Künstler im deutschen Südwesten 1933–1945. Hatje-Verlag, Stuttgart 1987.
• Fritz Ketz 1903–1983, Katalog wystawy Galerie Schlichtenmaier, Schloß Dätzingen, Grafenau 1989, ISBN 3-89298-037-3.
• Rainer Hartmann, Fritz Ketz. Leben und Werk, Edition Schlichtenmaier, Grafenau 1993.
• Rainer Zimmermann, Expressiver Realismus. Malerei der Verschollenen Generation, Hirmer-Verlag, München 1994.
• Verfemt – Vergessen – Wiederentdeckt. Kunst expressiver Gegenständlichkeit aus der Sammlung Gerhard Schneider, z okazji wystaw pod tym samym tytułem Kunstverein Südsauerland Olpe (1999/2000); Museum Baden, Solingen-Gräfrath (1999–2000), Rolf Jessewitsch und Gerhard Schneider, Wienand, Köln 1999.
• Angriff auf die Kunst, wystawa w Lübcke Museum, Hamm 2002.
• Reutlinger Künstler-Lexikon. Bildende Künstlerinnen und Künstler mit Bezug zu Stadt und Kreis Reutlingen vom Mittelalter bis zur Gegenwart, Thomas Leon Heck, Joachim Liebchen, Reutlingen, Nous-Verlag Heck, Tübingen 1999, ISBN 3-924249-26-1.