Historia Żydów w Nowej Rudzie

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Budynek dawnej szkoły żydowskiej w Nowej Rudzie

Historia Żydów w Nowej Rudzie – historia niemieckich i polskich Żydów zamieszkujących Nową Rudę.

Żydzi niemieccy[edytuj | edytuj kod]

Historia obecności Żydów w Nowej Rudzie sięga XIV w. W latach 1347–1350 miejscowość była przedmiotem zastawu u kłodzkiego Żyda Schmoyela[1]. Jednak w następnym wieku wskutek działalności i kazań Jana Kapistrana, znanego jako „bicz na Hebrajczyków”, doszło i tutaj do wystąpień antysemickich. Zmusiły one kłodzkich Żydów do opuszczenia miast. Jeśli się pojawiali, to tylko przejazdem w celach handlowych.

Sytuację zmienił edykt emancypacyjny Fryderyka Wilhelma III z 1812 r. Żydzi ponownie zamieszkali w Nowej Rudzie. W XIX w. liczba mieszkańców pochodzenia żydowskiego była niewielka: 4 (1849), 20 (1895), podobnie w XX w. 14 (1905), 20 (1925), co uniemożliwiało utworzenie gminy żydowskiej. Antysemickie ustawy norymberskie oraz wydarzenia nocy kryształowej 9 listopada 1938 r., w tym spalenie kłodzkiej synagogi, stanowiącej miejsce kultu Żydów z całej ziemi kłodzkiej, skłoniły część żydowskich mieszkańców do emigracji. Ci, którzy nie uciekli, wkrótce zostali deportowani do obozów koncentracyjnych[2].

Przyjazd i obecność Żydów polskich[edytuj | edytuj kod]

Po zakończeniu II wojny światowej w transportach repatriantów do Nowej Rudy zaczęli przybywać Żydzi. Proces ten rozpoczął się już na początku 1946 roku. Na teren powiatu kłodzkiego skierowano Żydów z obszaru Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, których osiedlano nie tylko w Nowej Rudzie, ale także w Dusznikach-Zdroju, Kłodzku, Ludwikowicach Kłodzkich oraz w Polanicy-Zdroju (wtedy Puszczykowie)[3].

Populacja. Spółdzielnie żydowskie[edytuj | edytuj kod]

W sierpniu 1946 r. w powiecie kłodzkim mieszkało 3790 Żydów, w tym w Kłodzku 1630. W Nowej Rudzie w 1947 r. również mieszkała spora grupa 475 Żydów (231 mężczyzn i 244 kobiet)[4], w tym 50 górników zatrudnionych w miejscowej kopalni węgla kamiennego.

W 1946 r. na obszarze powiatu funkcjonowało osiem spółdzielni żydowskich, w tym po trzy w Nowej Rudzie i Kłodzku oraz po jednej w Dusznikach-Zdroju i w Ludwikowicach Kłodzkich, w których w sumie pracowało 198 osób[5].

Miejski Komitet Żydowski[edytuj | edytuj kod]

Po przybyciu Żydów w miejscowościach na Dolnym Śląsku zaczęły powstawać Miejskie Komitety Żydowskie. Przewodniczącym MKŻ w Nowej Rudzie w okresie bezpośrednio powojennym był Henryk Goldberg, który w czasie podróży służbowej do Wałbrzycha, we wrześniu 1946 r., został postrzelony i zmarł miesiąc później wskutek odniesionych ran. Jego pogrzeb odbył się w Głuszycy. Obok MKŻ przy obecnej ul. Niepodległości 7/9 w maju lub czerwcu 1946 r. utworzono oddział Towarzystwa Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej z ambulatorium i żłobkiem dla 30 dzieci[6].

W inwentarzu Wydziału Młodzieżowego Centralnego Komitetu Żydów w Polsce (sygnatura akt 303/XI) pod pozycją 142 (Nowa Ruda) znajdują się akta organizacyjne Miejskiego Komitetu Żydowskiego ; sprawozdania, w tym kasowe bursy; dane statystyczne; wykazy imienne wychowanków bursy i młodzieży pracującej; plan pracy bursy; spisy inwentaryzacyjne; natomiast pod pozycją 143 (Nowa Ruda) akta personalne, życiorysy wychowanków burs oraz indeks osób[potrzebny przypis].

Żydowska Szkoła Powszechna[edytuj | edytuj kod]

Żydowska Szkoła Powszechna im. Szolema Alejchema[a] z przedszkolem i półinternatem w Nowej Rudzie w latach 1946–1948 mieściła się przy ul. Żeromskiego 3. Bursa młodzieżowa dla osób w wieku 14–23 lat przy Miejskim Komitecie Żydowskim w Nowej Rudzie miała siedzibę w budynku przy ul. Kłodzkiej 7/9 (obecnie ul. Niepodległości klatka 7 i 9) i istniała przez kilka lat. W 1946 r. do szkoły żydowskiej w Nowej Rudzie uczęszczało 26 dzieci, których uczyło dwoje nauczycieli, natomiast w Ludwikowicach Kłodzkich działała szkoła z wykładowym językiem hebrajskim, ze 120 uczniami[b]. Z półinternatu w 1946 r. korzystało 70 dzieci w wieku 3–17 lat pod opieką 11 osób (w tym 3 wychowawców, 2 pracowników administracji). Przedszkole istniało do 1949 r.[7]

Partie i organizacje żydowskie w Nowej Rudzie[edytuj | edytuj kod]

  • Ogólnożydowski Związek Robotniczy Bund
  • Poalej Syjon
  • Ichud, który prowadził kibuc do 1949 r. Jego członkami byli żołnierze WP
  • Ha-Noar ha-Cijoni (organizacja młodzieżowa)
  • Dror, organizacja prowadziła ośrodek produktywizacji[6].

Schyłek obecności żydowskiej w Nowej Rudzie[edytuj | edytuj kod]

Przez cały ten okres trwała jednocześnie masowa emigracja. Przyczynami była m.in. chęć łączenia rodzin, obawa, zwłaszcza części osób religijnych przed nadchodzącym ustrojem komunistycznym oraz strach po pogromie kieleckim w lipcu 1946 r. W wyniku paniki ok. 35 tys. Żydów opuściło Dolny Śląsk, udając się do tzw. Obozów dla osób przemieszczonych w Niemczech, Austrii i we Włoszech. W latach 1945–1948 w pobliskim Kłodzku działał obóz przejściowy Brichy, organizacji masowej i nielegalnej emigracji do Brytyjskiego Mandatu Palestyny[8]. W grudniu 1949 r. władze państwowe zlikwidowały wszystkie partie i organizacje syjonistyczne[9]. Żydowscy mieszkańcy regionu byli inwigilowani przez aparat bezpieczeństwa[10]. W regionie mieszkało ok. 30 tys. Żydów, a wyemigrowało 11 tys.[11]. Po wydarzeniach Października 1956 wyjechała również część żydowskich funkcjonariuszy władzy komunistycznej. Pozostała społeczność żydowska stopniowo odchodziła od judaizmu[10].

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Uwagi[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Szolem Alejchem – żydowski pisarz, jeden z klasyków literatury jidysz. Najbardziej znanym jego utworem są Dzieje Tewji Mleczarza (Tewje der Milchiker), na podstawie którego powstał głośny musical Skrzypek na dachu.
  2. ↑ Informacje dotyczące ilości uczniów w Ludwikowicach Kłodzkich są prawdopodobnie sporo zawyżone, ponieważ mało realne jest przebywanie w tej miejscowości tak sporej liczby dzieci w wieku szkolnym. Dodatkowo żydowscy mieszkańcy Ludwikowic byli w większości byłymi więźniami filii obozu koncentracyjnego Gross-Rosen.

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Joseph Wittig. Kronika miasta Nowa Ruda. Cz. 1. Kolebka i rozwój przestrzenny miasta Nowa Ruda, tłum. Artur Olkisz, red. Wojciech Grzybowski, Nowa Ruda: Wyd. „Maria”, 2004, s. 34–35. ISBN 83-88842-66-8.
  2. ↑ Grzybowski Henryk. Nieoczekiwane wskrzeszenie kłodzkiej synagogi. „Gazeta Prowincjonalna Ziemi Kłodzkiej”. 2016 (02), s. 25, 2016-02-02. OW Brama. [dostęp 2018-12-04]. (pol.). 
  3. ↑ Tamara Włodarczyk, Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950 (na przykładzie Kłodzka), rozdz. III. Społeczność żydowska w Kłodzku w latach 1945–1950, Wrocław 2010, s. 54.
  4. ↑ Sprawozdanie Wydziału Ewidencji i Statystyki Centralnego Komitetu Żydowskiego w Polsce za kwiecień 1947 r.
  5. ↑ Rozdział III. Społeczność żydowska w Kłodzku w latach 1945–1950. Biblioteka cyfrowa. [dostęp 2014-12-30].
  6. ↑ a b Tamara Włodarczyk, Ignacy Einhorn Przewodnik po żydowskim Dolnym Śląsku. Region wałbrzyski, ISBN 978-83-65895-68-4, s. 135.
  7. ↑ Tamara Włodarczyk, Ignacy Einhorn Przewodnik po żydowskim Dolnym Śląsku. Region wałbrzyski, ISBN 978-83-65895-68-4, s. 137.
  8. ↑ Tamara Włodarczyk: Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950 (na przykładzie Kłodzka) – praca magisterska, rozdział 4. [dostęp 2021-04-18]. (pol.).
  9. ↑ Tamara Włodarczyk: Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950 (na przykładzie Kłodzka) – praca magisterska, rozdz. 5. [dostęp 2021-04-18]. (pol.).
  10. ↑ a b Ewa Waszkiewicz: Powstanie, rozwój i zanik skupiska Żydów na Dolnym Śląsku (1945–1968). W: Współcześni Żydzi – Polska i diaspora. Ewa Waszkiewicz (red.). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2007, s. 13–30. ISBN 978-83-229-2899-8.
  11. ↑ Tamara Włodarczyk: Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950 (na przykładzie Kłodzka) – praca magisterska, rozdział 3. [dostęp 2021-04-18]. (pol.).

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Tamara Włodarczyk, Ignacy Einhorn Przewodnik po żydowskim Dolnym Śląsku. Region wałbrzyski, ISBN 978-83-65895-68-4, s. 133–146
  • Tamara Włodarczyk, Osiedle żydowskie na Dolnym Śląsku w latach 1945–1950 (na przykładzie Kłodzka), rozdz. 3–5. Społeczność żydowska w Kłodzku w latach 1945–1950, Wrocław 2010
  • Pogrzeb Henryka Goldberga
  • Sprawozdanie Komisarza Wojewódzkiego do Spraw Produktywizacji Ludności Żydowskiej na województwo wrocławskie za okres od dnia 10 do 25 sierpnia 1946 r., APW, zespół: KW PPR, sygn. 48
  • Stan szkolnictwa CKŻP na 1 grudnia 1946 r., cyt. za: H. Datner, Szkoły Centralnego Komitetu Żydów w Polsce w latach 1944–1949, „Biuletyn ŻIH”, 1994, nr 1–3
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Historia_Żydów_w_Nowej_Rudzie&oldid=72352223”