Karczma
Karczma (gospoda, zajazd; dawniej też: austeria, arenda, harenda, oberża[1]) – budynek pełniący funkcje wyszynku, miejsca spotkań i zabaw miejscowej ludności oraz domu zajezdnego przeznaczonego dla podróżnych.
Historia[edytuj | edytuj kod]
Historia karczm w Polsce datuje się od wczesnego średniowiecza i związana jest z prawem propinacji. Początkowo stanowiły własność władcy, który nadawał przywilej ich prowadzenia zakonom, rycerstwu, a w okresie kolonizacji na prawie niemieckim sołtysom sprowadzającym osadników. Od 1494 obowiązywało prawo propinacyjne, zastrzegające wyłączność sprzedaży trunków dla właścicieli wiosek. Od tego czasu wina i miody były z karczem systematycznie wypierane przez wódkę.
Dla zwiększenia dochodów wprowadzano przymus propinacyjny nakazujący chłopom kupowanie napojów alkoholowych w karczmach wyznaczonych przez właścicieli majątków oraz tzw. „narzuty”, czyli obowiązek kupowania trunków po cenie narzuconej przez dwory.
Do XVIII wieku karczmy, przeważnie drewniane, stawiano przy głównych traktach, często na rozstajach dróg, na przedmieściach miast, w rynkach miasteczek oraz we wsiach.
Początkowo głównym pomieszczeniem karczmy była duża izba szynkowa, później powiększano je o pokoje zajezdne oraz stajnie i wozownie (stan). Często bryła budynku wyposażona była w ganki oraz podcienia i zwieńczona dachem polskim. W okresie klasycyzmu, w karczmach murowanych, charakterystycznymi elementami architektonicznymi były portyki i ryzality.
W Polsce występowały głównie 2 typy karczm:
- rzadziej spotykana na planie litery T, gdzie stan usytuowany jest prostopadle do budynku mieszkalnego na osi sieni przejazdowej
- na planie prostokąta – stan na przedłużeniu części mieszkalnej, z wjazdem od strony szczytowej przez podsienie.
Nieliczne zachowane karczmy polskie to:
- karczma „Rzym” w Suchej Beskidzkiej – powstała na początku XVIII w.,
- karczma „Budzyń” w Lublinie – obecny budynek ma kształt uformowany w I połowie XIX wieku i jest oznaką przebiegającego tu wcześniej traktu Litewskiego,
- karczma u Karola Malajki w Opolu (XIX w.) zachowana w pierwotnym stanie, nadal pełni swoją funkcję,
- „Stara Karczma” w Jeleśni – prawdopodobnie był to pierwszy dom w Jeleśni, który zbudowali Wołosi, jeszcze przed drewnianym kościołem z 1584[potrzebny przypis],
- karczma w Ptaszkowie – barokowa, z końca XVIII wieku, posiada arkadowy ganek[2]
- karczma w Sławkowie – przypuszczalnie z 1701,
- karczma „Ostatni Grosz” w Głownie z 1740 – prawdopodobnie najstarszy budynek miasta.
- karczma (austeria) wawerska z początku XIX wieku w Wawrze w Warszawie, obecnie Zajazd Napoleoński[3].
We Włoszech występują małe oberże określane jako osterie (wł. osteria).
Galeria[edytuj | edytuj kod]
Karczma „Budzyń” w Lublinie na zdjęciu T. Chrzanowskiego z 1964.
Dawna karczma sądowa w Bukowcu.
Dawna karczma (austeria) wawerska w Wawrze w Warszawie
Karczma z 1784 r. w Głuszycy.
Zajazd z XIX w. w Pstrążnej
Współczesny zajazd w Boboszowie
.JPG)
Zobacz też[edytuj | edytuj kod]
Przypisy[edytuj | edytuj kod]
- ↑ red. W. Doroszewski: Słownik języka polskiego. PWN. [dostęp 2014-05-20].
- ↑ Włodzimierz Łęcki: Wielkopolska. Warszawa: Sport i Turystyka, 1996, s. 410. ISBN 83-7079-589-7.
- ↑ Zajazd Napoleoński – Historia. Zajazd Napoleoński. [dostęp 2013-11-07].
Bibliografia[edytuj | edytuj kod]
- Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 68. ISBN 83-85001-89-1.
Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]
- Karczmy w dawnej Polsce (pol.)
