Karczma

Karczma na Wyspie Młyńskiej w Bydgoszczy

Jan Feliks Piwarski Karczma „Ostatni Grosz”

Rozkład pomieszczeń w karczmie I typu

Rozkład pomieszczeń w karczmie II typu

Karczma (gospoda, zajazd; dawniej też: austeria, arenda, harenda, oberża) – budynek pełniący funkcje wyszynku, miejsca spotkań i zabaw miejscowej ludności oraz domu zajezdnego przeznaczonego dla podróżnych.

Historia

Historia karczm w Polsce datuje się od wczesnego średniowiecza i związana jest z prawem propinacji. Początkowo stanowiły własność władcy, który nadawał przywilej ich prowadzenia zakonom, rycerstwu, a w okresie kolonizacji na prawie niemieckim sołtysom sprowadzającym osadników. Od 1494 obowiązywało prawo propinacyjne, zastrzegające wyłączność sprzedaży trunków dla właścicieli wiosek. Od tego czasu wina i miody były z karczem systematycznie wypierane przez wódkę.

Dla zwiększenia dochodów wprowadzano przymus propinacyjny nakazujący chłopom kupowanie napojów alkoholowych w karczmach wyznaczonych przez właścicieli majątków oraz tzw. „narzuty”, czyli obowiązek kupowania trunków po cenie narzuconej przez dwory.

Do XVIII wieku karczmy, przeważnie drewniane, stawiano przy głównych traktach, często na rozstajach dróg, na przedmieściach miast, w rynkach miasteczek oraz we wsiach.

W XIX wieku pojawił się nowy typ karczem, wzorowany na francuskich i niemieckich Établissement. Były to przedsiębiorstwa rozrywkowo-rekreacyjne otoczone ogrodem lub małym parkiem, zlokalizowane na przedmieściach i terenach podmiejskich wielkich i średnich miast. Najbardziej znanym przykładem karczmy nowego typu jest Żółta Karczma na Służewie (Warszawa), o formie italianizującej, zbudowana w 1846 r. wg projektu Franciszka Marii Lanciego

Początkowo głównym pomieszczeniem karczmy była duża izba szynkowa, później powiększano je o pokoje zajezdne oraz stajnie i wozownie (stan). Często bryła budynku wyposażona była w ganki oraz podcienia i zwieńczona dachem polskim. W okresie klasycyzmu, w karczmach murowanych, charakterystycznymi elementami architektonicznymi były portyki i ryzality.

W Polsce występowały głównie 2 typy karczm:

• rzadziej spotykana na planie litery T, gdzie stan usytuowany jest prostopadle do budynku mieszkalnego na osi sieni przejazdowej
• na planie prostokąta – stan na przedłużeniu części mieszkalnej, z wjazdem od strony szczytowej przez podsienie.

Nieliczne zachowane karczmy polskie to:

• karczma „Rzym” w Suchej Beskidzkiej – powstała na początku XVIII w.,
• karczma „Budzyń” w Lublinie – obecny budynek ma kształt uformowany w I połowie XIX wieku i jest oznaką przebiegającego tu wcześniej traktu Litewskiego,
• karczma u Karola Malajki w Opolu (XIX w.) zachowana w pierwotnym stanie, nadal pełni swoją funkcję,
• „Stara Karczma” w Jeleśni – prawdopodobnie był to pierwszy dom w Jeleśni, który zbudowali Wołosi, jeszcze przed drewnianym kościołem z 1584^{[potrzebny przypis]},
• karczma w Ptaszkowie – barokowa, z końca XVIII wieku, posiada arkadowy ganek
• karczma w Sławkowie – przypuszczalnie z 1701,
• karczma „Ostatni Grosz” w Głownie z 1740 – prawdopodobnie najstarszy budynek miasta.
• karczma (austeria) wawerska z początku XIX wieku w Wawrze w Warszawie, obecnie Zajazd Napoleoński.

We Włoszech występują małe oberże określane jako osterie (wł. osteria).

Galeria

• 

  Z. Gloger „Encyklopedia staropolska” gospoda XVIII wiek w Osowcu.

• 

  Karczma „Budzyń” w Lublinie na zdjęciu T. Chrzanowskiego z 1964.

• 

  Dawna karczma sądowa w Bukowcu.

• 

  Austeria w Sławkowie.

• 

  Karczma w Jeleśni.

• 

  Karczma w Ptaszkowie.

• 

  Dawna karczma (austeria) wawerska w Wawrze w Warszawie

• 

  Karczma z 1784 r. w Głuszycy.

• 

  Zajazd z XIX w. w Pstrążnej

• 

  Żółta Karczma w Służewie (Warszawa) z 1846 r. – siedziba Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego

• 

  Współczesny zajazd w Boboszowie

Zobacz też

• piwiarnia
• pub
• restauracja
• tawerna

Bibliografia

• Witold Szolginia: Architektura. Warszawa: Sigma NOT, 1992, s. 68. ISBN 83-85001-89-1.

Linki zewnętrzne

• Karczmy w dawnej Polsce (pol.)