Kręczynka jesienna
Systematyka[1][2] | |||||
Domena | |||||
---|---|---|---|---|---|
Królestwo | |||||
Podkrólestwo | |||||
Nadgromada | |||||
Gromada | |||||
Podgromada | |||||
Nadklasa | |||||
Klasa | |||||
Nadrząd | |||||
Rząd | |||||
Rodzina | |||||
Podrodzina | |||||
Rodzaj | |||||
Gatunek |
kręczynka jesienna | ||||
Nazwa systematyczna | |||||
Spiranthes spiralis (L.) Chevall. Fl. Gén. Env. Paris 2: 330 1827[3] | |||||
|
Kręczynka jesienna[4] (Spiranthes spiralis (L.) Chevall.) – gatunek byliny z rodziny storczykowatych (Orchidaceae).
Rozmieszczenie geograficzne
[edytuj | edytuj kod]Zwarty zasięg występowania obejmuje całą niemal Europę (bez Szkocji, Islandii i Półwyspu Skandynawskiego). Na południowym wschodzie sięga po Kaukaz i Azję Mniejszą. Występuje również na oderwanych od głównego zasięgu stanowiskach w górach na pobrzeżu Algierii, Sycylii, Krety i Cypru. W Polsce opisano jego występowanie na ponad 100 stanowiskach, jednakże większość z nich jest już historyczna. W latach 2000–2006 potwierdzono jego występowanie tylko na kilkunastu stanowiskach i wszystkie znajdują się w Karpatach. Są to stanowiska: w rejonie Cisownicy i w Lesznej Górnej, dwa stanowiska na pograniczu Beskidu Makowskiego i Pasma Policy koło Juszczyna, w Beskidzie Wyspowym koło Tęgoborza, 8 stanowisk na zachodnim końcu Beskidu Niskiego w miejscowościach Binczarowa, Bogusza, Kamionka Wielka i Nawojowa. W latach 2007–2008 znaleziono nowe stanowisko koło Piwnicznej w Beskidzie Sądeckim[5].
Morfologia
[edytuj | edytuj kod]- Liście
- Liście różyczkowe o długości 1,8–3,5 cm, szerokości 1–1,6 cm, jajowate. Są ciemnozielone i pochwiasto obejmują łodygę. Liści łodygowych jest 3–5 i wyrastają blisko siebie[7].
- Kwiaty
- Zebrane w wierzchołkowy 10–30 kwiatowy kwiatostan o długości 3-1- cm. Jest on filcowato owłosiony białymi włoskami, a kwiaty wyrastają spiralnie[7]. Są białawe i wydzielają delikatny zapach. Przylegające do zalążni przysadki są biało obrzeżone i dłuższe od zalążni. Boczne listki w zewnętrznym okółku kwiatów są zewnątrz owłosione i rozpostarte na boki. Boczne listki okółka wewnętrznego oraz środkowy okółka zewnętrznego tworzą rurkę. Warżka ma długość 5–6 mm i szerokość 3,5–4 mm. Jest odwrotnie jajowata o brzegach faliście karbowanych i poprzecznie podzielona. Jest z zewnątrz biaława, od wewnątrz żółtawozielona i na końcu ma miodniki[7].
- Owoc
- Owłosione, wyrastające na krótkich szypułkach podługowatojajowate torebki o długości 4-7 mm i szerokości 3-4 mm[7].
- Część podziemna
- Wydłużone i owłosione bulwy[6].
-
Kwiatostan
-
Kwiaty
-
Liście
-
Bulwa
Biologia i ekologia
[edytuj | edytuj kod]Bylina, geofit. W Polsce kwitnie od lipca do sierpnia, czasami do pierwszych dni października[5]. Jej przedsłupne kwiaty zapylane są głównie przez trzmiele i gatunki z rodzaju Lasioglossum. Roślina zwabia je zapachem kwiatów oraz nektarem. Współczynnik zawiązywania nasion jest wysoki. Liczba chromosomów 2n = 30[7].
Rośnie głównie na łąkach, szczególnie wilgotnych. Preferuje stanowiska słoneczne i otwarte, gleby świeże, gliniaste, o odczynie obojętnym lub lekko kwaśnym[8]. W Polsce jej stanowiska obecnie znajdują się na wysokości 380 – 560 m n.p.m.[5], w Europie dochodzi do 1640 m[7].
Zagrożenia i ochrona
[edytuj | edytuj kod]Roślina objęta jest w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Jest rośliną niezwykle rzadką. W Polsce rośnie na zaledwie kilkunastu stanowiskach. Również na poszczególnych stanowiskach występuje w niewielkiej ilości osobników i na niewielkim terenie. W ostatnich dziesięcioleciach obserwowany jest duży spadek liczby stanowisk. Przyczyną jest zaniechanie tradycyjnych metod gospodarowania łąkami, co powoduje zmiany ich składu gatunkowego i wzrost liczby roślin zagłuszających kręczynkę jesienną, szczególnie zaś wysokich traw rozłogowych (przy eutrofizacji łąk). Wszystkie znane obecnie stanowiska tego gatunku znajdują się poza obszarami chronionymi. W związku z tym dla ochrony tego gatunku wskazane byłoby objęcie jego stanowisk ochroną, np. w postaci użytków ekologicznych oraz ochroną czynną na stanowisk, gdzie jest zagłuszany przez inne rośliny[5].
Kategorie zagrożenia gatunku:
- Kategoria zagrożenia w Polsce według Czerwonej listy roślin i grzybów Polski (2006)[9]: E (wymierający); 2016: CR (krytycznie zagrożony)[10].
- Kategoria zagrożenia w Polsce według Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (2001, 2014): CR (krytycznie zagrożony wymarciem)[11].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).
- ↑ a b The Plant List. [dostęp 2017-03-21].
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- ↑ a b c d Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa: Czerwona księga Karpat Polskich. Kraków: Instytut Botaniki PAN, 2008. ISBN 978-83-89648-71-6.
- ↑ a b Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
- ↑ a b c d e f Helmut Baumann: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-698-9.
- ↑ Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
- ↑ Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Zbigniew Mirek, Kazimierz Zarzycki, Władysław Wojewoda, Zbigniew Szeląg (red.). Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera, Polska Akademia Nauk, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
- ↑ Zarzycki K., Kaźmierczakowa R., Mirek Z.: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Wyd. III. uaktualnione i rozszerzone. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody PAN, 2014. ISBN 978-83-61191-72-8.
- BioLib: 42118
- EoL: 1130275
- EUNIS: 190081
- FloraWeb: 5747
- GBIF: 2805322
- identyfikator iNaturalist: 118897
- IPNI: 658457-1
- NCBI: 117407
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-194531
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:658457-1
- Tela Botanica: 65818
- identyfikator Tropicos: 23507613
- CoL: 4Z723