Księga henrykowska
 Pierwsza strona księgi | |
| Autor |
nieznany |
|---|---|
| Typ utworu | |
| Miejsce powstania | |
| Data powstania | |
| Wydanie oryginalne | |
| Język | |
Księga henrykowska, właśc. Liber fundationis claustri sanctae Mariae Virginis in Heinrichow (Księga założenia klasztoru świętej Marii Dziewicy w Henrykowie) – kronika założenia i uposażenia opactwa cystersów w Henrykowie, spisana po łacinie po 1268, zawiera zdanie w języku staropolskim Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai; w 2015 wpisana na listę „Pamięć Świata” UNESCO.
Historia
[edytuj | edytuj kod]Księga powstała początkowo jako spis dóbr klasztornych (w celu wyjaśnienia praw klasztoru do nich), w związku z niestabilną sytuacją (także prawną) po najeździe mongolskim w 1241. Zawiera ona opis dziejów założenia, uposażenia oraz posiadłości należących do klasztoru cystersów w Henrykowie. Klasztor ufundował w roku 1227 Mikołaj notariusz kancelarii księcia wrocławskiego Henryka Brodatego, a pierwszych zakonników sprowadzono z istniejącego wcześniej klasztoru w Lubiążu[1].
Księga jest dokumentem o wielkiej wartości historycznej także ze względu na drobiazgowe opisanie przez jej autora stosunków społecznych Polski w dobie rozbicia dzielnicowego i stanowi jeden z najcenniejszych dokumentów do badań nad dziejami Słowiańszczyzny[2].
Księga przechowywana jest w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu (sygn. V.7)[3], natomiast w klasztorze w Henrykowie znajduje się jej faksymile.
10 marca 2014 Księga henrykowska została nominowana do wpisania, a 9 października 2015 została wpisana na listę „Pamięć Świata” UNESCO[4].
Struktura dzieła oraz autorzy
[edytuj | edytuj kod]Księga henrykowska składa się z dwóch części oraz dodatku wymieniającego biskupów wrocławskich[1]. Autorem części pierwszej obejmującej dzieje klasztoru do 1259 jest Piotr, opat klasztoru[5], który spisał ją w latach 1269–1273[1][6]. Autor drugiej części, nieznany z imienia zakonnik, doprowadził historię opactwa do 1310.
-
-
Pomnik księgi henrykowskiej na dziedzińcu opactwa w Henrykowie -
-
Tablica pamiątkowa w Brukalicach, 1970 (2009)
Zawartość
[edytuj | edytuj kod]Księga stanowi cenny dokument historyczny, prawniczy i językowy, zapisano w niej około 120 nazw miejscowych, informacje o mieszkańcach (od wieśniaków po biskupów wrocławskich) i ich imiona[6][5].
Nazwy miejscowe
[edytuj | edytuj kod]Księga wymienia szereg nazw miejscowych i geograficznych z terenu Dolnego Śląska. W sumie zawarto w niej ok. 120 dolnośląskich nazw miejscowości w przeważającej większości leżących we wschodnio-południowej części dzisiejszego województwa dolnośląskiego. Najczęściej są to osady zlokalizowane w bezpośredniej bliskości klasztoru na terenach obecnych powiatów: ząbkowickiego i strzelińskiego. Wymienione zostały m.in. miejscowości: Bobolice[7], Brukalice[8], Cienkowice[9], Ciepłowody[10], Czesławice[11], Głogów[12], Henryków[13], Jagielno[14], Kobyla Głowa[15], Muszkowice[16], Przychowa[12], Raczyce[17], Pisary[18], Skalice[17], Wadochowice[19], Witostowice[17] i inne.
Zdanie w języku polskim
[edytuj | edytuj kod]W zapiskach z 1270, na karcie 24 (w kopii cyfrowej na str. 53) w wierszu 9. od dołu[3][20] znajduje się zdanie, które jest uważane za najstarsze zapisane w języku polskim[21]:
„Bogwali uxor stabat, ad molam molendo. Cui vir suus idem Bogwalus, compassus dixit: Sine, ut ego etiam molam. Hoc est in polonico: Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai.” – oryginalny cytat Księgi Henrykowskiej po łacinie[22]
Gdy zaś tam przez pewien czas przemieszkiwał, pojął za żonę córkę jakiegoś kleryka, chłopkę grubą i zupełnie niezdarną. Lecz trzeba wiedzieć, że za owych dni były tu w okolicy młyny wodne ogromnie rzadkie, przeto żona tego Bogwała Czecha stała bardzo często przy żarnach mieląc. Litując się nad nią mąż jej Bogwał mówił: „Sine, ut ego etiam molam” – to jest po polsku: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj!”. Tak ów Czech na zmianę mełł z żoną i często obracał kamień tak jak żona[23].
W transliteracji zdanie to brzmi: Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai, w wyniku transkrypcji można je zapisać jako: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj[24], co współcześnie oznacza: Daj, niech ja pomielę, a ty odpoczywaj[21].
Zostało ono wypowiedziane przez osiadłego na Dolnym Śląsku czeskiego rycerza Boguchwała do jego miejscowej żony, gdy ta mełła ziarno na ręcznych żarnach. Znajduje się ono w opisie pochodzenia należącej do dóbr klasztornych pobliskiej wsi Brukalice[6]. Jako że mielenie ziarna było wtedy uważane za pracę niegodną mężczyzny, Czech ten został nazwany przez sąsiadów Brukałą (zbrukany), a przezwisko to dało także miano całej osadzie.
Zdanie to zostało określone przez kronikarza jako polskie, zawiera jednak w sobie charakterystyczne cechy zarówno współczesnego języka polskiego[potrzebny przypis], jak i języka czeskiego oraz dialektu śląskiego[25] – „day” (polska końcówka „-aj”, w czeskim i śląskim „-ej”), „ut” (czeskie „ať”, po śląsku „dyć”, po polsku „niech”, w dawnej polszczyźnie „ać”[26] tzn. „niech”, „oby”[27]), „pobrusa” (staropolska końcówka „-ã”, we współczesnym polskim „-ę”, w czeskim „-ím”, w śląskim „a”).
Do dzisiaj w śląskim i gwarach góralskich funkcjonuje słowo brusić, mające takie samo znaczenie jak polski czasownik ostrzyć[25]. Słowo to w zależności od dialektu śląskiego przyjmuje brzmienie „pobrusza” lub „pobrusa” (mazurzenie/śl. sycenie w części gwar śląskich). Również w językach serbskim i chorwackim istnieje do dzisiaj używane słowo brusiti, które ma identyczne znaczenie jak polskie ostrzyć[28].
Jednak przypisanie końcówki „-a” w pobrusza wyłącznie dialektom śląskiego jest nadużyciem. Ma ją także język kaszubski (do niedawna jeszcze także zwany gwarą polskiego), gwary mazurskie, warmińskie, kujawskie, chełmińskie, krajeńskie, mazowieckie północne i „wyspowo” mazowieckie środkowe i południowe, część wielkopolskich i inne. Jest to cecha charakterystyczna gwar polskich, niewyróżniająca śląskiej.
Należy jednak zauważyć, że i w dawnej polszczyźnie występowało słowo brusić. Słowo to wprawdzie wyszło z użycia w literackiej polszczyźnie, jednak pozostawiło ślady swego istnienia oraz funkcjonowania w systemie językowym. Od niego pochodzą współczesny wyraz obrus i dawne pobruszyć oraz brus czy brusek, które np. w dawnym kowalstwie oznaczały osełkę, samo zaś brusić oznaczało ocierać, wycierać – tu w znaczeniu ostrzyć[29]. Z kolei wyraz obrus jest powiązany z brusić w ten sposób, iż dawniej o obrusy wycierano ręce w warsztatach i gospodarstwach. Od wyrazu brus – osełka pochodzą zaś liczne nazwy miejscowe oraz osobowe.
Do dziś słowo brusić używane jest m.in. w gwarze sądeckiej.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c Wiesław Wydra 1984 ↓, s. 166–167.
- ↑ Stanisław Zarański, Pierwiastki dziejów ojczystych w ich organicznym rozwoju, Kraków 1886, str. 169-171
- ↑ a b Wincenty Urban: Katalog Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu - Rękopisy. Lublin - Włocławek: Ośrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych, 1965 - 1968, s. [219] 21.
- ↑ wroclaw.pl – Księga Henrykowska nominowana do listy UNESCO.
- ↑ a b Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999, s. 63. ISBN 83-229-1867-4.
- ↑ a b c Jadwiga Kotarska, Edmund Kotarski: Średniowiecze, renesans, barok. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia, 2002, s. 169. ISBN 83-7134-121-0.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 14,137.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 14,138.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 14,20,137.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 19.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 116,139.
- ↑ a b Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 131.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 1.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 17.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 42,83.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 16.
- ↑ a b c Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 138.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 28,133–134.
- ↑ Gustav Adolf Stenzel 1854 ↓, s. 92.
- ↑ Księga henrykowska, 1268–1273 [dostęp 2020-01-02].
- ↑ a b Bogdan Walczak: Zarys dziejów języka polskiego. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1999, s. 64. ISBN 83-229-1867-4.
- ↑ Cyfrowa wersja Księgi Henrykowskiej.
- ↑ Przekład Romana Grodeckiego, cyt. za: Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: PWN, 2002, s. 266–267. ISBN 83-01-13842-4.
- ↑ Teresa Michałowska: Średniowiecze. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002, s. 267. ISBN 83-01-13842-4.
- ↑ a b Barbara i Adam Podgórscy: Słownik gwar śląskich. Katowice: Wydawnictwo KOS, 2008, s. 12. ISBN 978-83-60528-54-9.
- ↑ „AĆ” w Słowniku staropolszczyzny.
- ↑ „Ać”-„acz” używane jest wielokrotnie w pierwszym tłumaczeniu tekstu Biblii na język polski tzw. Biblii królowej Zofii z lat 1453–1455 oraz w wierszu z roku 1415 pt. O zachowaniu się przy stole stanowiącym najstarszy znany utwór świecki w języku polskim: „Kto nie wie, przecz by to było, Ja mu powiem, ać mu miło”.
- ↑ Hrvatski jezični portal. [dostęp 2022-04-03]. (chorw.).
- ↑ A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Kraków 1927, 42, 372.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Gustav Adolf Stenzel: Liber Fundationis Claustri Sanctae Mariae Virginis in Henrichow. Breslau: Josef Max & Komp., 1854.
- Wiesław Wydra: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01568-4.