Przejdź do zawartości

Liczyrzepa

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Ten artykuł dotyczy postaci fikcyjnej. Zobacz też: film o takim tytule.
Rübenczal, najstarsze wyobrażenie na mapie Śląska Martina Helwiga wydanej w 1561 roku

Duch Gór (Liczyrzepa, Karkonosz, Rzepiór, Rzepolicz, niem. Rübezahl, czes. Krakonoš, Krkonoš, Rýbrcoul) – postać fantastyczna, bohater licznych legend związany z obszarem Karkonoszy.

Na temat Liczyrzepy powstało wiele dzieł literackich i muzycznych, w tym opera Carla Marii von Webera (nieukończona). Duch Gór jest też przedmiotem badań naukowców i mitografów – napisano o nim ok. 200 prac naukowych, w tym prace doktorskie i habilitacyjne. Johann Karl August Musäus opracował literacko legendy o Liczyrzepie w drugim tomie Volksmärchen der Deutschen.

Legendy

[edytuj | edytuj kod]

Legenda Ducha Gór sięga średniowiecza – jej początki wiążą się prawdopodobnie z pogańskim kultem źródeł Łaby. Początkowo był personifikacją sił przyrody w tym miejscu związaną z kultem Świętowita (Swantewita), któremu składano w ofierze czarne koguty. Podczas chrystianizacji usiłowano wykorzenić dawne zwyczaje, zastępując Swantewita świętym Witem (czes. svatý Vít), którego atrybutem stał się w rejonie sudeckim czarny kogut. Dla walki z dawnymi wierzeniami wykorzystywano też w Karkonoszach postacie innych świętych. Kaplicę św. Wawrzyńca wznieśli w 1681 na Śnieżce (więc w samym sercu krainy Ducha Gór) katoliccy książęta Schaffgotschowie i był to element „odczarowywania” pogańskiego genius loci Karkonoszy (podobny charakter miało egzorcyzmowanie Ducha Gór po czeskiej stronie – u źródeł Łaby)[1]. Ducha Gór nazywano też czasem „Panem Janem” (Dominus Johannes), a wynikało to z wprowadzenia kultu św. Jana Chrzciciela w miejsce pogańskich obrzędów przesilenia letniego[2].

Opowieści o Duchu Gór wciąż jednak były popularne. Początkowo był przedstawiany jako zły duch lub demon. Pierwsze znane przedstawienie graficzne postaci Liczyrzepy pochodzi z mapy Śląska autorstwa śląskiego kartografa Martina Helwiga z 1561 roku[3]. Jest to niezwykły stwór, przypominający nieco jelenia stojącego na tylnych nogach, a nieco może nawet gryfa. Posiada rosochate rogi i diabelski ogon, koźle kopyta, w łapach trzyma wysoki, pionowo stojący kij. Ukazany jest z profilu, z paszczą zwróconą w prawą stronę. Ten wizerunek Ducha Gór jest dziś mało znany, choć powoli powraca i uważniejsi turyści pewnie zwracają na ten motyw uwagę (choćby na biletach do Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze). Również odsłonięte ostatnio pomniki Liczyrzepy, znajdujące się w Karpaczu (od 11 lipca 2012) i Szklarskiej Porębie (od 2010), nawiązują do tego pierwszego znanego przedstawienia Ducha Gór.

Według legendy sudeckiej, Liczyrzepa stworzył również Błędne Skały[4].

Etymologia nazwy

[edytuj | edytuj kod]

O wiele popularniejszy i bardziej znany jest wizerunek Liczyrzepy jako starego mężczyzny podpierającego się kosturem, czasem w ubraniu myśliwego. Od XVII wieku przestał być już tylko demonem wzbudzającym strach i powstało o nim wiele legend – jedna z nich mówi o tym, jak Liczyrzepa porwał świdnicką księżniczkę, która dla odwrócenia jego uwagi kazała mu liczyć rzepę w polu, a następnie, korzystając z okazji, uciekła. Jest to jednak opowieść wymyślona dla wyjaśnienia pochodzenia imienia Liczyrzepa. Prawdziwa jego etymologia jest bardzo niejasna. Polska forma „Liczący rzodkiewki”[5] została wprowadzona przez Stanisława Bełzę (brata Władysława Bełzy) w 1898 roku i jest literacką próbą tłumaczenia niemieckiego imienia Rübezahl. W przytaczanej przez Bełzę wersji opowieści to właśnie liczenie rzodkiewek było okazją do ucieczki wybranki Rübezahla[6]. Przedtem Maciej Bogusz Stęczyński w swoim poemacie Śląsk[7] stosował formę Rzepolicz; używano także formy Rzepiór (zbitka wyrazów rzepa i upiór). Później Józef Sykulski użył określenia „Liczyrzepa”[8].

Rübezahls Grab, symboliczny grób w Szklarskiej Porębie

Istnieje jednak problem, bo wydaje się, że niemiecki wyraz Rübezahl czy też Rübenzahl nie pochodzi od słów Rübe (rzepa, burak) i zählen (liczyć), lecz prawdopodobnie[potrzebny przypis] jest on związany ze słowami Rabe (kruk) i staroniemieckim Zabel (diabeł). Według innego poglądu w niemieckiej nazwie człon zahl nie wywodzi się od zählen, a od staroniemieckiego Zal, Zagel, czyli chwost albo ogon[9]. Część uczonych twierdzi, że pierwszy człon pochodzi od dawnej nazwy Karkonoszy – Góry Ryfejskie (Riphaei Montes). Jednak mimo fałszywej etymologii, imię Liczyrzepa/Rübezahl jest powszechnie stosowane w odniesieniu do Ducha Karkonoszy zarówno w języku polskim, jak i w niemieckim. Po czesku używa się formy Krakonoš lub Krkonoš.

Kultura

[edytuj | edytuj kod]

W Görlitz znajduje się Muzeum Liczyrzepy (Rübezahl-Museum).

W okresie PRL funkcjonowała na Dolnym Śląsku regionalna loteryjna gra liczbowa pod nazwą Liczyrzepka, uruchomiona w maju 1957.

W czeskim Trutnovie miejscowy browar produkuje piwo pod nazwą Krakonoš. W 2013 wzniesiono tu Fontannę Karkonosza wraz z 3-metrowy pomnikiem przedstawiającym Ducha Gór w formie Martina Helwiga z XVI w.

Od 2010 corocznie w Kotlinie Jeleniogórskiej odbywa się Maraton Rowerowy Liczyrzepa[10].

Bajka o Liczyrzepie pojawiła się w polskim serialu Siedem życzeń (Poltel, 1984). Opowiadał ją swoim uczniom nauczyciel geografii (odcinek 2 i 7).

W 1916 roku powstał film niemy nakręcony przez Paula Wegenera pt. Rübezahls Hochzeit[11].

W latach 1974–1984 Telewizja Czechosłowacka emitowała serial Baśnie karkonoskie (czes. Krkonošské pohádky), w którym występowała postać Liczyrzepy[12].

Polski pisarz fantasy Andrzej Sapkowski wspomina o postaci Ribezahla, demona Karkonoszy w II tomie Trylogii Husyckiej – Bożych Bojownikach.

W Kowarach od 2000 r. funkcjonuje podziemna trasa turystyczna Sztolnie Kowary w miejscu dawnej kopalni fluorytu „Rübezahl”, po II wojnie światowej znanej jako „Liczyrzepa” i zajmującej się wydobyciem rudy uranu[13].

Postać pojawia się w niemiecko-czeskim filmie Duch gór (Rübezahls Schatz)

Liczyrzepa wspominany jest także w polskim serialu telewizyjnym Znaki wyprodukowanym przez Netflix w latach 2018-2020, którego akcja rozgrywa się w Sudetach.

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ Cyprian Skała, Sudety – przewodnik tur., s.93, wyd. "Pascal", Bielsko-Biała 2004
  2. ↑ Duch gór. [dostęp 2008-10-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-05-27)].
  3. ↑ Por. wersje mapy z 1738 i 1776 roku udostępnione w Polonie.
  4. ↑ Legendy polskich Gór
  5. ↑ Rozdział VII. W: Stanisław Bełza: W Górach Olbrzymich. Kraków: Gebethner i Wolff, 1898, s. 51.
  6. ↑ Rozdział VI. W: Stanisław Bełza: W Górach Olbrzymich. Kraków: Gebethner i Wolff, 1898, s. 44-49.
  7. ↑ (Maciej) Bogusz Stęczyński: Śląsk. 1853.
  8. ↑ Józef Sykulski: Liczyrzepa, zły duch Karkonoszy i Jeleniej Góry. Jelenia Góra: 1945.
  9. ↑ Steć T. & Walczak W., 1962: Karkonosze, strona 87. Wyd. Sport i Turystyka.
  10. ↑ Strona maratonu. [dostęp 2012-03-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-03-30)].
  11. ↑ Rübezahls Hochzeit. [dostęp 2020-04-18].
  12. ↑ Krkonošské pohádky
  13. ↑ O nas [online], Jelenia Struga Medical SPA [dostęp 2020-07-07] (pol.).

Linki zewnętrzne

[edytuj | edytuj kod]
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Liczyrzepa&oldid=75039755”