Operacja północnotaurydzka
| wojna domowa w Rosji | |||
 Czerwoni przy zdobytym czołgu białych po bitwie pod Kachowką | |||
| Czas |
6 czerwca – 27 października 1920 | ||
|---|---|---|---|
| Miejsce |
północna Tauryda | ||
| Przyczyna |
próba wyjścia białych z Krymu | ||
| Wynik |
zwycięstwo czerwonych | ||
| Strony konfliktu | |||
| |||
| Dowódcy | |||
| |||
Operacja północnotaurydzka – działania wojenne białej Armii Rosyjskiej gen. Piotra Wrangla przeciwko Frontowi Południowemu Armii Czerwonej prowadzone w dniach 6 czerwca – 27 października 1920 r. Ich celem było powiększenie terytorium kontrolowanego przez wojska Wrangla, by zwiększyć szanse przetrwania, wyżywienia i wzmocnienia Armii Rosyjskiej. Wykorzystując osłabienie czerwonego Frontu Południowego z racji przerzucenia części sił na wojnę z Polską, biali odnieśli pewne sukcesy, zajmując część obszaru Taurydy Północnej z Melitopolem i Mariupolem. W ostatecznym jednak rozrachunku zostali zmuszeni do wycofania się na powrót na Krym, gdyż po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej, 28 października czerwoni przeszli do kontrofensywy.
Tło wydarzeń
[edytuj | edytuj kod]W toku kolejnych faz operacji północnokaukaskiej w lutym-marcu 1920 r. Armia Czerwona wyparła białe Siły Zbrojne Południa Rosji z Kaukazu Północnego i Kubania. W końcu marca 35 tys. białych żołnierzy na czele z dowódcą Sił Zbrojnych Południa Rosji gen. Antonem Denikinem na brytyjskich okrętach ewakuowała się z Noworosyjska na wciąż kontrolowany przez białych Krym[1]. 4 kwietnia 1920 r. nowym dowódcą Sił Zbrojnych Południa Rosji został gen. Piotr Wrangel, który zreorganizował je i 11 maja 1920 r. przemianował na Armię Rosyjską[2][3].
Zdając sobie sprawę z ogromnej przewagi czerwonych w wojnie domowej, Wrangel mimo wszystko postanowił jeszcze w kwietniu 1920 r. podjąć działania zaczepne, wykorzystując zaangażowanie Armii Czerwonej w wojnę z Polską[2] i fakt, że w związku z nim Front Południowy Armii Czerwonej został osłabiony. Do walki z Polską skierowano m.in. 1 Armię Konną[4], pozostawiając w składzie Frontu 6 i 13 Armię oraz 2 Armię Konną[5]. Wrangel przeprowadził na Krymie mobilizację mężczyzn z roczników 1900 i 1901; w ten sposób na początku czerwca 1920 r. miał pod swoimi rozkazami ok. 40 tys. żołnierzy[6].
Przebieg operacji
[edytuj | edytuj kod]Ofensywa białych
[edytuj | edytuj kod]Plan Wrangla zakładał wyjście z Krymu i opanowanie obszaru Taurydy Północnej, co ułatwiłoby wyżywienie białej armii i umocniłoby jej pozycje obronne[7]. 6 czerwca 1920 r. 2 korpus armijny pod dowództwem gen. Jakowa Słaszczowa wylądował pod Kiriłłowką na brzegu Morza Azowskiego, na tyłach czerwonej 13 Armii. Równocześnie 1 korpus armijny dowodzony przez gen. Aleksandra Kutiepowa związał główne siły przeciwnika, przekraczając Przesmyk Perekopski, zaś korpus gen. Piotra Pisariewa, złożony głównie z Kozaków kubańskich, zaatakował czerwonych z kierunku Czongaru. Białym udało się osiągnąć efekt zaskoczenia i zmusić 13 Armię do odwrotu[7]. W ciągu kolejnych kilku dni oddziały gen. Pisariewa zdobyły Melitopol[7], zaś 1 korpus armijny dotarł do Aleksandrowska i zagroził Jekatierinosławiowi[8]. Biali wzięli do niewoli 8 tys. jeńców, zdobyli 30 dział i dwa pociągi pancerne[9]. Dowódca Armii Rosyjskiej zdecydował się jednak nie kontynuować dalszego marszu na północ, wiedząc, że 13 Armia nie została rozbita, a jego własne oddziały są nadal zbyt słabe. Wrangel miał nadzieję na dalszą rozbudowę swoich wojsk na zdobytym terytorium, dwa razy większym niż to, które kontrolowali biali na południu Rosji w momencie ewakuacji na Krym[7].
Pod koniec czerwca dowództwo 13 Armii skierowało przeciwko 1 korpusowi korpus kawalerii pod dowództwem Dmitrija Żłoby, stawiając przed nim zadanie odcięcia sił białych uczestniczących w operacji od Krymu. Bardzo złe dowodzenie Żłoby pozwoliło białym na odniesienie zdecydowanego zwycięstwa; w rejonie Wierchniego Tokmaku oraz niemieckich osad Lindenau i Heidelberg siły Żłoby zostały całkowicie rozbite[9]. W lipcu 1920 r. Wrangel zdecydował się jedynie skierować dwa niewielkie oddziały na północne wybrzeże Morza Azowskiego. Pierwsza, 1000-osobowa grupa wylądowała na wschód od Mariupola i na krótko zajęła stanicę Nikołajewską, zanim została rozbita przez czerwonych. Druga, 800-osobowa pod dowództwem pułkownika Nazarowa, zdołała pozyskać dalszych 700 ochotników i przez kilka tygodni prowadziła przeciwko bolszewikom działania partyzanckie, ostatecznie jednak ponosząc klęskę[10]. Tymczasem 7 sierpnia 1920 r. jednostki 13 Armii, dowodzonej przez Roberta Ejdemana, przeprawiły się przez Dniepr w rejonie wsi Bolsza Kachowka (ob. miasto Kachowka), by stworzyć przyczółek na lewym brzegu rzeki, powstrzymać spodziewane dalsze działania ofensywne białych, a następnie zmusić ich do odejścia na Krym[9].
Po zwycięstwie wojsk polskich w bitwie warszawskiej i odwrocie Armii Czerwonej z Polski sytuacja na Froncie Południowym całkowicie zmieniła się na niekorzyść białych. Rozbicie sił białych w północnej Taurydzie i na Krymie[11] stało się jednym z głównych, obok zawarcia traktatu pokojowego z Polską[12], celów bolszewickiego rządu. 19 sierpnia 1920 r. bolszewickie Politbiuro wskazało front walki z Wranglem za główne zagrożenie[13]. Tymczasem jeszcze w pierwszej połowie września 2 korpus armijny Słaszczowa zdołał przemieścić się wzdłuż północnego wybrzeża Morza Azowskiego i 15 września zdobył Mariupol[11].
27 września dowódcą Frontu Południowego został mianowany Michaił Frunze, który polecił również 1 Armii Konnej Siemiona Budionnego dołączyć do sił Frontu. Przybycia Budionnego na lewy brzeg Dniepru spodziewano się w połowie października 1920 r.[5] Bolszewicy zdołali ponadto ponownie porozumieć się z Nestorem Machną[11]. W tej sytuacji Wrangel nakazał podjęcie próby likwidacji przyczółka kachowskiego, zanim 1 Armia Konna włączy się do walk. Postanowił nie wycofywać się i nie przechodzić do obrony na samym tylko Krymie, by jego żołnierze nie zrozumieli, że sytuacja Armii Rosyjskiej była już w gruncie rzeczy beznadziejna i by nie wybuchła wśród nich panika[5]. 6 października grupa wojsk pod dowództwem gen. Daniiła Dracenki przekroczyła Dniepr pod Chortycą i na krótko zajęła Nikopol[8], jednak pierwszy efekt zaskoczenia został szybko stracony. Błędy popełnione przez Dracenkę w dowodzeniu doprowadziły ostatecznie do jego porażki i wymuszonego odwrotu na lewy brzeg Dniepru 13 października[5]. Następnego dnia klęską białych zakończył się szturm na przyczółek kachowski[14].
Kontrofensywa czerwonych
[edytuj | edytuj kod]
Przewaga czerwonego Frontu Południowego nad siłami Wrangla pod koniec października 1920 r. była ponad trzykrotna. Czerwoni posiadali ponad 133 tys. żołnierzy (99 tys. piechoty i 33 tys. kawalerii), biali - 35 tys. (ponad 23 tys. piechoty i blisko 12 tys. kawalerii)[15]. Mieli również zdecydowaną przewagę w liczbie karabinów maszynowych[15]. 28 października 1920 r. jednostki czerwonej 6 Armii pod dowództwem Augusta Korka oraz 1 Armii Konnej pod dowództwem Siemiona Budionnego zaatakowały białych z przyczółka kachowskiego i przerwały linie obronne białych[16]. 29 października 51 dywizja strzelecka dowodzona przez Wasilija Blüchera dotarła do Przesmyku Perekopskiego, uniemożliwiając białym odwrót na Krym tą drogą. 30 października jednostki 1 Armii Konnej opanowały stanicę Salkowo, co oznaczało, iż również przejście przez Czongar stało się dla żołnierzy Wrangla niemożliwe[16]. W pierwszych dniach listopada korpus konny gen. Iwana Barbowicza przeprowadził udany kontratak przeciwko 1 Armii Konnej, wyrzucając ją z Salkowa i Rożdiestwienskiego, dzięki czemu biali zdołali odejść na Krym. 3 listopada czerwoni ponownie zajęli Salkowo i Czongar, ale zostali odrzuceni od samego Krymu[16]. Na innych odcinkach frontu czerwoni nie odnieśli jednak podobnie szybkich sukcesów. Marsz 2 Armii Konnej pod dowództwem Filippa Mironowa został powstrzymany przez kawalerię Kozaków dońskich[16]. Podobnie 13 Armia, idąca od wschodu, natrafiła na poważniejszy opór 1 korpusu Kutiepowa[15] w rejonie Melitopola[16]. W rezultacie czerwonym nie udało się całkowicie rozbić zgrupowania białych ani otoczyć go w Taurydzie Północnej[16][15].
Wobec faktu, iż już pod koniec października w Północnej Taurydzie zaczęły się ostre mrozy, czerwoni nie mogli odkładać dalszych działań[17][16]. 7 listopada rozpoczął się szturm umocnień Krymu: operacja perekopsko-czongarska[17].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ P. Kenez, Red Advance..., s. 251-252.
- ↑ a b J.D. Smele: The „Russian”..., s. 166-168.
- ↑ P. Kenez, Red Advance..., s. 277.
- ↑ P. Kenez, Red Advance..., s. 265-266.
- ↑ a b c d P. Kenez, Red Advance..., s. 304.
- ↑ P. Kenez, Red Advance..., s. 265.
- ↑ a b c d P. Kenez, Red Advance..., s. 267.
- ↑ a b J. Smele, The "Russian"..., s. 169.
- ↑ a b c E. Mawdsley, Wojna..., s. 334.
- ↑ P. Kenez, Red Advance..., s. 298-299.
- ↑ a b c J.D. Smele: The „Russian”..., s. 169.
- ↑ P. Kenez, Red Advance..., s. 302-303.
- ↑ E. Mawdsley, Wojna..., s. 330.
- ↑ J. Bielasz, Оборона Каховского плацдарма [online], warspot.ru [dostęp 2020-02-10] (ros.).
- ↑ a b c d P. Kenez, Red Advance..., s. 306.
- ↑ a b c d e f g Северная Таврия [online], www.hrono.ru [dostęp 2020-03-26].
- ↑ a b J. Smele, The "Russian"..., s. 170.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- P. Kenez: Red Advance, White Defeat. Civil War in South Russia 1919–1920. Washington DC: New Academia Publishing, 2004. ISBN 0-9744934-5-7.
- E. Mawdsley: Wojna domowa w Rosji 1917–1920. Warszawa: Bellona, 2010. ISBN 978-83-11-11638-2.
- J.D. Smele: The „Russian” Civil Wars 1916–1926. Ten Years That Shook the World. London: Hurst&Company, 2015. ISBN 978-1-84904-721-0.