Państwo dobrobytu

Państwo dobrobytu (również państwo opiekuńcze lub państwo socjalne, ang. welfare state) – koncepcja państwa stawiająca za cel zabezpieczenie obywateli przed ryzykami wiążącymi się z funkcjonowaniem gospodarki rynkowej.

Koncepcja ta powstała pod wpływem tzw. ekonomii dobrobytu, ukształtowana po II wojnie światowej. Była głoszona w szczególności w latach 70.-80. XX wieku. Państwo opiekuńcze to państwo o gospodarce rynkowej z silnym interwencjonizmem państwowym, będącym przeciwieństwem liberalizmu ekonomicznego, ma kłaść szczególny nacisk na rozwiązywanie problemów społecznych.

Popierają ją najczęściej partie socjaldemokratyczne i centrowe.

Cele państwa socjalnego

Prawodawstwo państwa opiekuńczego ma służyć przede wszystkim zabezpieczeniu przed podstawowymi ryzykami życiowymi, takimi jak: starość, choroby, niepełnosprawność czy bezrobocie. Stąd powszechny dostęp do państwowego szkolnictwa i opieki zdrowotnej, osłony socjalne w postaci ulg różnego rodzaju, zasiłki dla bezrobotnych, budownictwo komunalne, wyższe emerytury i renty, dotacje do eksportu itp. Wydatki socjalne finansowane są wysokimi podatkami. Współcześnie duża część wydatków realizowana jest poprzez finansowanie organizacji pozarządowych.

W analizach porównawczych modeli państwa opiekuńczego rozwinięto rozmaite typologie. Esping-Andersen rozróżnia na przykład trzy typy państwa dobrobytu: reżimy liberalne (np. USA), reżimy konserwatywne (np. Niemcy) oraz reżimy socjaldemokratyczne (np. Szwecja). Kategoryzacja ta bazuje na trzech czynnikach: zależności między państwem a rynkiem w oferowaniu usług społecznych, jakości i rodzaju tych usług oraz oddziaływaniu polityki społecznej na społeczne rozwarstwienie i podział władzy.

Klasyfikacja rezydualna i instytucjonalna

Harold L. Wilensky i Charles N. Lebeaux w książce pt. Industrial Society and Social Welfare („Społeczeństwo przemysłowe i pomoc socjalna”) przedstawili dwie koncepcje welfare state, które dominują w USA:

• Koncepcja rezydualna polega na tym, że rodzina i rynek w normalnym społeczeństwie zaspokajają potrzeby socjalne ludzi. Czasem pojawia się też trzecia struktura występująca w postaci socjalnej – gdy dwie pierwsze struktury mają problem z funkcjonowaniem, życie rodzinne jest zakłócone, a w gospodarce panuje kryzys. Ta koncepcja była popularna w Stanach Zjednoczonych przed kryzysem w 1929 roku, ponieważ lepiej przystawała do tradycyjnej amerykańskiej idei odpowiedzialności jednostkowej.
• Koncepcja instytucjonalna polega na zaspokojeniu standardowych potrzeb życiowych, np. zdrowotnych. Pomoc socjalna jest normalną i akceptowalną funkcją nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego. Przyjęcie pomocy nie może nikogo stygmatyzować, należy pomagać jednostkom w samorealizacji. Socjaldemokratyczne wartości takie jak: bezpieczeństwo, równość, humanitaryzm tworzą pojęcie „klasy nieszczęśliwców”.

W praktyce Stanów Zjednoczonych realizuje się koncepcję pośrednią, ponieważ używane są obydwie koncepcje. Wilensky i Lebeaux nie zgadzają się z twierdzeniem, że umacnianie się drugiej koncepcji podważa indywidualistyczny charakter amerykańskiej struktury społecznej i kultury. Kilka lat później typologię Wilensky’ego i Lebeaux wzbogacił Richard H. Titmuss, dodając do niej przemysłowy model osiągnięciowo-wykonawczy. W modelu tym „potrzeby socjalne zaspokajane są na podstawie merytokratycznej, na podstawie osiągnięć w pracy i wydajności”.

Klasyfikacja polityczna

• Liberalne państwo opiekuńcze – przykładami tego są USA, Kanada i Australia. W tych krajach pomoc socjalna jest bardzo skromna. Pomoc socjalna przyjmowana jest przez ludzi o niskich dochodach, których jest jednak niewielu. Model ten sprzyja dualizmowi klasowo-politycznemu, jego dekomodyfikacja jest niska.
• Konserwatywne (korporacjonistyczne) państwo opiekuńcze – przykładami są Niemcy, Austria, Francja, Włochy. W tych krajach prawa socjalne nabywało się przez różnice statusowe, co było uwarunkowane dziedzictwem korporacjonistyczno-państwowym oraz spuścizną po feudalizmie. To państwo nadawało te prawa. Na kształtowanie modelu miał wpływ socjalizm oraz Kościół, który podkreślając konieczność zachowania zasady pomocniczości określił rolę państwa jako instytucji pomocniczej. Dekomodyfikacja jest w tym reżymie średnia.
• Socjaldemokratyczne państwo opiekuńcze – w tym państwie dekomodyfikacja jest bardzo wysoka. Tutaj przykładem są kraje skandynawskie, gdzie pomoc socjalną przyjmują nie tylko klasy robotnicze, ale też klasy średnie. W tych krajach odrzucony jest dualizm państwa i rynku. Państwo chce zapewniać jak najwyższe standardy, a nie tylko pomoc najuboższym. Ideałem w tym wzorze jest rozwój niezależności jednostkowej. Państwo swą odpowiedzialnością obejmuje wszystkie osoby w państwie od tych najmłodszych aż po ludzi starszych, biednych, bezrobotnych. Państwo kładzie bardzo duży nacisk na łączenie pomocy socjalnej i pracy. Koszty utrzymywania tego uniwersalistycznego, socjaldemokratycznego i dekomodyfikacyjnego systemu pomocy socjalnej są bardzo wysokie, tak wysokie, że zagrożone akumulacją.

Klasyfikacja transferowa

James M. Buchanan zbudował typologię welfare state opartą na sposobach dokonywania transferów przez państwo. Wyróżnił on dwa typy państwa:

• Państwo socjalistyczne, bierze na siebie zadanie zapewnienia ludziom dóbr i usług wcześniej przez siebie wyprodukowanych.

• Państwo transferowe, nie dostarcza ludziom dóbr i usług, ale każe płacić jednym podatki, aby następnie oddać je w postaci pomocy socjalnej dla drugich.
  • Państwo opiekuńcze – w którym transfer pomocy socjalnej dokonuje się zgodnie z wyraźnie zdefiniowanymi normatywnymi zasadami ustalonymi w procesie ustawodawczym.
  • Państwo przemiałowe (churning state – określenie Anthony’ego de Jasaya) – siła przetargowa rozmaitych interesów decyduje od kogo i w jakiej wysokości bierze się podatki, a następnie komu się je transferuje, stąd określenie „społeczeństwo przemiałowe”.

Krytyka

Idea państwa opiekuńczego ma wielu krytyków. Lewicowi krytycy akcentują klasowy charakter państwa, istnienie obok państwowej i społecznej, również prywatnej własności środków produkcji oraz istnienie rynku i brak planowości w sferze ekonomicznej. Według Leszka Balcerowicza państwo tworzy klientów systemów społecznych na czym traci najbardziej młodzież i kobiety. Mart Laar uważa, że model ten uzależnia od siebie ludzi.

Podobne zastrzeżenia zawarte są w encyklice Centesimus annus: „Interweniując bezpośrednio i pozbawiając społeczeństwo odpowiedzialności, Państwo opiekuńcze powoduje utratę ludzkich energii i przesadny wzrost publicznych struktur, w których – przy ogromnych kosztach – raczej dominuje logika biurokratyczna, aniżeli troska o to, by służyć korzystającym z nich ludziom.

Literatura

• G. Esping-Andersen: Trzy światy kapitalistycznego państwa dobrobytu. Warszawa 2010.
• N. Luhmann: Teoria polityczna państwa bezpieczeństwa socjalnego. Warszawa 1994
• S. Zawadzki: Państwo o orientacji społecznej: geneza-doświadczenia-perspektywy. Warszawa 1996.
• Theresa Kulawik: Wohlfahrtsstaaten und Geschlechterregime im internationalen Vergleich. http://archive.is/lzKXz
• Mechthild Veil: Wohlfahrtsstaatliche Konzepte, Kinderbetreuungskulturen und Geschlechterarrangements in Europa. http://archive.is/zkIog

Bibliografia

• WitoldW. Morawski WitoldW., Socjologia ekonomiczna, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13389-9, OCLC 830215723 . Brak numerów stron w książce