Podział orograficzny Karakorum

Dodaj linki
Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

Podział orograficzny Karakorum – wyodrębnienie i nazwanie poszczególnych jednostek niższego rzędu (takich podobszarów jak pasma i masywy górskie) w obrębie łańcucha gór Karakorum oraz ustalenie granic tego łańcucha, wyznaczanych np. przez rzeki i potoki, przełęcze, lodowce i doliny. W ciągu ostatnich ponad 150 lat zaproponowano co najmniej dwie koncepcje podziału regionalnego Karakorum, także co do ich granic nie ma jednego, uznanego standardu międzynarodowego[1]. Od połowy XIX wieku prowadzono systematyczne prace kartograficzne z ramienia brytyjskiego urzędu geodezji Survey of India(inne języki). W 1938 urząd ten i Królewskie Towarzystwo Geograficzne (RGS) ogłosiły w specjalnym raporcie wyniki wspólnych prac w ramach tzw. Karakoram Conference. Zaproponowany orograficzny podział Karakorum i jego nazewnictwo zostały oficjalnie przyjęte przez rząd Indii Brytyjskich[2]. Jedyne radykalne od niego odejście zaproponował w 1990 zespół pod kierownictwem Jerzego Wali[3]. Wraz z postępem eksploracji uszczegółowiono mapy, ogólny podział Karakorum i większość toponimów przedstawionych w raporcie z 1938 są nadal powszechnie stosowane[4].

Regionalny podział Karakorum z 1938 jest odnośnie jednostek wyższego rzędu następujący (dalsze szczegóły w części poniżej dot. historii)[5]:

Ogólny podział Karakorum wg Karakoram Conference, 1938
Pasmo Masyw Pasmo Masyw
I Great Karakoram 1. Batura Muztagh

2. Hispar Muztagh

3. Panmah Muztagh

4. Baltoro Muztagh

5. Siachen Muztagh

6. Rimo Muztagh

7. Saser Muztagh

II Lesser Karakoram 1. na północ od Great Karakoram

1.a Lupghar Group

1.b Ghujerab Mountains

2. Rakaposhi Range

Za punkty i linie graniczne w raporcie Karakoram Conference – toponimy wg tego raportu – przyjęto[6]:

Na południu: rzekę Shyok od jej zakola na λ ok. 78° 15' do połączenia z rzeką Indus na λ ok. 75° 55'; następnie rzekę Indus do jej połączenia z rzeką Gilgit na λ ok. 74° 40' i rzekę Gilgit do zbiegu z rzeką Ishkoman na λ ok. dł. 73° 45'. Na zachodzie: rzeki Ishkoman i Karumbar do przełęczy Ghilinji. Na północy: od przełęczy Chilinji, w dół rzeki Chapursan(inne języki), przez przełęcz Kermin do Rich i w dół rzeki Kilik do jej połączenia z Khunjerab(inne języki); następnie w górę rzeki Khunjerab do przełęczy Khunjerab, przez Oprang Pamir do przełęczy Oprang i w dół rzeki Oprang do jej połączenia z Shaksgam(inne języki); następnie w górę rzeki Shaksgam do jej źródła na przełęczy G, wg Woods, (dla której proponuje się nazwę Przełęcz Shaksgam); następnie do lodowcowego źródła rzeki Rimo-Yarkand i wzdłuż lewego skraju lodowca Rimo do połączenia rzek Rimo i Chip Chap(inne języki). Na wschodzie: przez górny bieg Shyok od skrzyżowania Rimo-Chip Chap do wielkiego zakola tej rzeki na λ ok. 78° 15'.

Postanowienia raportu z 1938 ustalały w użyciu angielskojęzycznym nazwę gór w brzmieniu ‘Karakoram’. W języku polskim pisownia ‘Karakorum’ przyjęta jest przez polski Urząd Geodezji I Kartografii (publikacje w 2023 i 2019) jako obowiązująca, pozostałe nazwy nie mają ustalonego polskiego brzmienia; dlatego też określenie ‘Mniejsze / Wielkie Pasmo Karakorum’ nie występują w fachowej literaturze przedmiotu[7][8]. W polskim autorskim opracowaniu historii himalaizmu (Na szczytach Himalajów, 1983) nazwy te podane są z zastrzeżeniem „tzw.”, natomiast nazwy podobszarów mają oryginalne brzmienie angielskie[9]. Orograficzny podział Karakorum i jego toponimy wypracowane w 1938 i powszechnie przyjęte, stały się co prawda podstawą prac następnych badaczy i kartografów (np. Günter Oskar Dyhrenfurth, Hans-Jochen Schneider(inne języki)), ale proponowano też modyfikacje, a nawet dalej idące zmiany[10]. Krytycznie do tego podziału nastawiony jest kartograf i alpinista Jerzy Wala, tak formułujący swe stanowisko[3]:

Podział całego Karakorum na wymienione dwa podobszary przetrwał do obecnych czasów w literaturze górskiej, choć nie znajduje uzasadnienia w morfologii terenu, ani nie odpowiada obecnym zasadom klasyfikacji terenów górskich. [...] Lepsza znajomość terenu i bardziej zaawansowana eksploracja wymagały odejścia od ustaleń konferencji z 1938 roku. Odstąpiliśmy więc od nieuzasadnionego podziału na Great i Lesser Karakoram [...].

Rezultatem tego radykalnego odejście od ustaleń raportu z 1938 jest orograficzna mapa Karakorum przedstawiona przez zespół Jerzego Wali i opublikowana przez Swiss Foundation for Alpine Research w 1990[11]. Według niej podstawowy podział (dalsze szczegóły w części poniżej dot. historii) gór Karakorum jest następujący:

Ogólny podział Karakorum wg zespołu Jerzego Wali, 1990
Góry Podobszar
Karakorum 1. Eastern Karakoram
2. Central Karakoram
3. Western Karakoram
4. Northern Karakoram (lub Ghujerab Mountains)

Według stanowiska Jerzego Wali łańcuch Karakorum ograniczają od północnego zachodu w kierunku wskazówek zegara doliny rzek i przełęcze: przeł. Khora Bhurt(inne języki), przeł. Kōtale Ersad Ovin (Irshād Pass(inne języki)), Chapursan River, Khunjerab River, Hunza River, Gilgit River, Ishkuman River I Karambar River[12]. W tekstach publikowanych w „Taterniku”, oficjalnym organie Polskiego Związku Alpinizmu, stosowane są za zgodą Jerzego Wali równolegle nazwy angielskie i cztery polszczone, np. ‘Zachodnie Karakorum’[13]. Mimo iż podziały na mapie orograficznej Wali uznano za „ważne i logiczne”, to jej ogólną koncepcję skrytykowano jako „w praktyce mało przejrzystą i zbyt skomplikowaną”[4].

Wydane w 2001 w Japonii dwa tomy map i opisów Karakorum i Hindukuszu, opracowane przez Tsuneo Miyamori i Sadao Karibe, odwołują się w zasadzie do podziału z 1938 i stosują angielską nomenklaturę przyjętą przez Survey of India. Karakorum przedstawione jest na ośmiu mapach w skali 1 : 1500 000[14]. Według Mountaineering Maps Miyamori podział Karakorum jest następujący[4]:

Ogólny podział Karakorum wg map T. Miyamori i S. Karibe, 2001
I Great Karakoram 1. Batura Muztagh II Lesser Karakoram
2. Hispar Muztagh 1. Rakaposh Range
3. Panmah Muztagh 2. Haramosh Range
4. Insgati Muztagh 3. North of Haramosh Range
5. Baltoro Muztagh 4. Masherbrum Range
6. Siachen Muztagh 5. Saltoro Range
7. Rimo Muztagh 6. North of Hunza Mountains
8. Saser Muztagh

Mapy orograficzne Miyamori z dalszym podpodziałami są cytowane w późniejszych opracowaniach, jak np. w artykule w „Taterniku”[15], w niemieckojęzycznym opracowaniu historii eksploracji Karakorum Chronik der Erschließung des Karakorum (część 1. w 2003 i część 2. w 2010)[4] i częściowo na portalu internetowym himalaya-info[16].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Lodowiec Hispar na mapie sporządzonej przez M. Conwaya po pomiarach w 1892
Lodowiec Czogolungma i Hispar na mapie sporządzonej po wyprawie Fanny i Williama Workmanów w 1903

Publikacją, o której powiedziano[17], że dostarczyła po raz pierwszy bardziej precyzyjnego kartograficznego odwzorowania rejonu lodowców Baltoro, Biafo, Czogolungma była praca angielskiego topografa Henry'ego H. Godwin-Austena(inne języki), zamieszczona w „Journal of the Royal Geographical Society of London”[18] w 1864[19]. Mimo wysiłków Survey of India(inne języki) (do 1852 Great Trigonometrical Survey of India) nie zdołano w XIX wieku opracować kartograficznej reprezentacji całego Karakorum[20]. W kolejnych dekadach, zasób wiedzy na temat glacjologii i geomorfologii poszczególnych regionów Karakorum rósł wraz z coraz częstszymi wyprawami rekonesansowymi badaczy brytyjskich (m.in. Martin Conway w 1892[21], Francis Younghusband w 1887[22]), amerykańskich (inicjowanych przez Fanny Bullock Workman siedem eksploracji od 1899 do 1912), włoskich (np. wyprawa na K2 Ludwika Sabaudzkiego, księcia Abruzzi, w 1909) czy ściśle topograficznymi badaniami, np. niemieckiej wyprawy w 1927-1928 pod kierownictwem Emila Triklera[17]. W 1929 uczestnikiem włoskiej wyprawy pod K2 był geolog i kartograf Ardito Desio[23], który w jej trakcie przeprowadził znaczące prace topograficzne w nieskartowanym jeszcze wówczas terenie[24]. Jednocześnie z kartowaniem nowych obszarów pojawiały się niejasności dotyczących nazewnictwa[25], nieustalona pozostawała też nazwa całego łańcucha[26]. Na potrzebę ich wyjaśnienia oraz uzgodnienia wspólnych danych kartograficznych zwrócił uwagę na przełomie 1926 i 1927 geograf i kartograf Kenneth Mason zwracając się do agencji Survey of India i Królewskiego Towarzystwa Geograficznego (RGS)[2]. Powołano specjalny zespół badawczy pod nazwą Karakoram Conference, który zimą 1936 uzgodnił wspólną koncepcję mapy całego łańcucha[27]. Opracowany podział orograficzny Karakorum opisany został w stosownym artykule pod tytułem Karakoram Conference Report i opublikowany w 1938 w organie RSG „The Geographical Journal”[28], wydawanym w Londynie, i równolegle w organie Himalayan Club „The Himalayan Journal”[29], wydawanym W Mumbaju. Kwestie nazewnictwa (np. ustalanie i przyjmowanie nazw lokalnych) i dzieje organizacji samej konferencji karakorumskiej Mason przedstawił w opublikowanych jednocześnie w dwóch, zbieżnych treściowo, artykułach: w „The Himalayan Journal” (tom 10)[30] i w „The Geographical Journal” (tom 91)[31], pod tym samym tytułem Karakoram Nomenclature. Regionalny podział Karakorum przedstawiony w raporcie stał się podstawą powszechnie przyjętego na Zachodzie nazewnictwa, także w Polsce[9]. W miarę precyzyjnie ustalono granice łańcucha Karakorum i podział na poszczególne pasma, przy określaniu toponimów odwołując się do przyjętych, głównie wywiedzionych z lokalnego słownictwa, nazw lodowców. W 1940 opublikowana została mapa Karakorum w skali 1 : 750 000[32], uwzględniająca ustalenia konferencji[33], odbiegając od nich jedynie w nieznacznym stopniu[34]. Szczegółowy podział orograficzny Karakorum wg ustaleń Karakoram Conference (oryginalne nazewnictwo angielskie) jest następujący[35]:

Szczegółowy podział orograficzny Karakorum wg ustaleń Karakoram Conference, 1938
Łańcuch Pasmo Muztagh (masyw) Group (grupa) Pasmo Range (masyw) Grupa
Karakoram Great Karakoram Batura Muztagh Koz Group Lesser Karakoram north of the Great Karakoran Lupghar Group
Yashkuk Group
Kampire Dior Group
Kuk Group
Batura Group Ghujerab Mountains Chapchingal Group
Pasu Group
Atabad Group Karun Kuh Group
Hispar Muztagh Momhil Group
Disteghil Group south of the Great Karakoram Rakaposhi Range Rakaposhi Group
Yazghil Group Bagrot Group
Kanjut Group Phuparash Group
Khurdopin Group Chogo Lungma Group
Virjerab Group Hispar Wall
Panmah Muztagh Nobande Sobande Group Ganchen Group (subsidiary group)
Drenmang Group Meru Group (subsidiary group)
Chiring Group Haramosh Range
Choktoi Group Masherbrum Range Koser Gugne Group
Latok Group Mango Gusor Group
Baltoro Muztagh Paiju Group Masherbrum Group
Trango Group Chogolisa Group
Lobsang Group Group east of Thalle valley (subsidiary group)
K2 Group Group east of Hushe Valley (subsidiary group)
'Broad' Group Saltoro Range Kondus Group
Gasherbrum Group Saltoro Group
Siachen Muztagh Sia Group Chumik Group
Staghar Group Dansam Group
Singhi Group Chulung Group
Teram Kangri Group
Kyagar Group
Teram Shehr Group
Rimo Muztagh Rimo Group
North Terong Group
South Terong Group
Shelkar Group
Kumdan Group
Saser Muztagh Saser Group
Chhushku Group
Shukpa Group
Arganglas Group
Kunzang Group
Shyok Group
Lodowiec Hispar and Hispar Muztagh na fotografii wykonanej z ISS

Obszary w podziale Great Karakoram nazwano muztagh – określeniem w języku balti[19], złożonym z muz, czyli śnieg, i tagh, czyli góra. Autorzy raportu podkreślili, że pisownia *mustagh jest nieprawidłowa. Występuje ona np. w publikacji Günthera Oskara Dyhrenfurtha Baltoro. Ein Himalaya Buch (1939) i pojawia się w literaturze niemieckojęzycznej[3] dla zachowania wymowy ‘z’ w środku wyrazu. Każdy z siedmiu masywów, muztagh, dzieli się na grupy i raport precyzyjne określa ich punkty przyjęte za graniczne.

Potok na lodowcu Hispar

Po ustaleniu w 1947 nowego porządku politycznego na północy subkontynentu, niektóre jego rejony stały się ze względu na spory graniczne praktycznie niedostępne dla systematycznej eksploracji, były to np. część Ladakhu i Kaszmiru kontrolowana przez Indie, region Gilgit-Baltistan pod administracją pakistańską i dolina Shaksgam pod kontrolą Chińskiej Republiki Ludowej[34]. Znaczne postępy w eksploracją i kartowaniu trudniej dostępnych rejonów poczyniono w połowie XX wieku dzięki działalności włoskich kartografów, choć nierozwiązana pozostawała kwestia precyzyjnego określenia zakresu podobszarów[10]. W latach 50. na terenie Karakorum szczególnie aktywny był nadal Ardito Desio (pierwsza ekspedycja w 1929), uczestnicząc w trzech włoskich wyprawach alpinistycznych w latach 1952-1955[23][36]. Dalsze prace kartograficzne prowadzono przy wyprawach Karl-Marii Herrligkofera w 1954, japońskiej pod egidą uniwersytetu w Kyoto w 1957 i in. (szczegółowo omówione w Chronik der Erschließung des Karakorum, 2010[37]). Nowego bodźca do przepracowania ustaleń Karakoram Conference dostarczyła publikacja geologa i znawcy tego rejonu Güntera Oskara Dyhrenfurtha Der Dritte Pol w 1961, który zachował jednak angielską nomenklaturę ze swoich wcześniejszych publikacji[38]. W 1976 alpinista i kartograf Jerzy Wala opublikował szkicową mapę całego Karakorum w skali 1 : 250 000 i pracował przez następne dekady nad jej udoskonaleniem[34].

Coraz dokładniejsze eksploracje Karakorum pod koniec XX wieku wymusiły wprowadzenie dalszych grup górskich, jednakowoż te nowe opracowania (np. mapa japońska z 2001[14]) i gruntowne opracowanie historii eksploracji Karakorum Wolfganga Heichela (Chronik der Erschließung des Karakorum, 2010) trzymają się zasadniczo podziału z 1938. Całkowicie odstąpił od niego działający od 1985[3] międzynarodowy zespół w składzie: polski kartograf i znawca Karakorum Jerzy Wala, szwedzki historyk himalaizmu Anders Bolinder, polski badacz tematyki himalajskiej i geodeta Zbigniew Kowalewski oraz niemiecki badacz tej dziedziny Eberhard Jurgalski[39], który opublikował w 1990 w Zurychu zestaw map pod tytułem Karakoram: orographical sketch map. Scale 1:250,000[40]. Mapy sporządzone według tego nowego konceptu proponują następujący podział regionalny Karakorum na Mountain Provinces i Mountain Groups[41]:

Szczegółowy podział orograficzny Karakorum wg zespołu Jerzego Wali
Łańcuch Karakoram
Pasmo (Mountain province) Eastern Karakoram Central Karakoram Western Karakoram Northern Karakoram /

Ghujerab Mountains

Masyw / grupa górska

(Mountain group)

Saser Muztagh Kailas Mountains /

South Saltoro Mountains

Naltar Mountains South Ghujerab Mountains
Saltoro Mountains
Masherbrum Mountains
Nubra Valley Shimshak Mountains
Mango Gusor Mountains Batura Muztagh
Rimo Muztagh Shigar Valley
Baltoro Muztagh North Ghujerab Mountains
North-East Rimo Mountains Wesm Mountains
Panmah Muztagh Lupghar Mountains
Siachen Muztagh Hispar Muztagh
Spantik-Sosbun Mountains
Rakaposhi-Haramosh Mountains

Wewnątrz niektórych grup górskich wyodrębniono mniejsze jednostki, np. Batura Muztagh podzielona jest na: Batura Muztagh East, Batura Muztagh West i Purian Sar Mountains[13], Rakaposhi-Haramosh Mountains podzielone są na 9 mniejszych grup: Rakaposhi, Silkiang, Diran, Bilchar Dobani, Phuparash, Koro, East Miar Glacier, Malubiting i Laila[42]. Wraz z obrazowaniem przestrzennym udostępnionym z ISS prace kartograficzne uzyskały nową jakość i niepodważalne narządzie ewaluacji wcześniejszych dokonań. Obszar całego terytorium Karakorum i jego sąsiedztwa[43], przedstawiony na ilustracji w artykule Reassessing the Karakoram Through Historical Archives, opublikowanym w 2022 w tomie Environmental Change in South Asia[44], obrazuje np. rozbieżności (planimetric shift) co do przebiegu granic Karakorum przyjmowanych przez kartografów od Survey of India i Royal Geographical Society po najnowsze mapy Jerzego Wali na tle obrazu satelitarnego uzyskanego w ramach programu Landsat[45]. Ten artykuł zawiera też opracowane przez ośmioosobowy zespół kartografów indyjskich szczegółowe zestawienie wszystkich prac kartograficznych dotyczących Karakorum w chronologicznym porządku i z podstawowymi informacjami[46].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Bhambri 2022 ↓, s. 139-140.
  2. ↑ a b Mason 1955 ↓, s. 18.
  3. ↑ a b c d Wala 2004 ↓, s. 2.
  4. ↑ a b c d Heichel 2010 ↓, s. 16.
  5. ↑ Mason 1938b ↓, s. 129-131.
  6. ↑ Mason 1938b ↓, s. 129.
  7. ↑ Maciej Zych (red.), Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, wyd. II, Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2019, s. 388-389, 406, ISBN 978-83-254-2578-4.
  8. ↑ Wersja 'Karakoram' podawana jest przez: Służba Topograficzna Wojska Polskiego (red.): Atlas świata. Państwowe Wydawnictwo Naukowe: Warszawa, 1962, s. 253-254.
  9. ↑ a b Kowalewski i Kurczab 1983 ↓, s. 23-27.
  10. ↑ a b Heichel 2010 ↓, s. 13-14.
  11. ↑ Karakoram : orographical sketch map | WorldCat.org [online], search.worldcat.org [dostęp 2024-02-11] (ang.).
  12. ↑ Wala 2004 ↓, s. 4.
  13. ↑ a b Wala 2004 ↓, s. 3.
  14. ↑ a b Book Reviews, [w:] Goeffrey Templeman (red.), The Alpine Jounal, t. 107, London: The Alpine Club, 2002, s. 328-329 [zarchiwizowane].
  15. ↑ Wala 2004 ↓, s. 3-4.
  16. ↑ Wszystkie wymienione tu mapy, od tych przygotowanych przez Karakoram Conference, są objęte prawami autorskimi, czyli, jako znajdujące się poza domeną publiczną, nie mają plików na Wikipedia Commons.
  17. ↑ a b Heichel 2010 ↓, s. 13.
  18. ↑ H.H. Godwin-Austen, On the Glaciers of the Mustakh Range, [w:] The Journal of the Royal Geographical Society of London, t. Vol. 34, London: Wiley on behalf of The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers), 1864, s. 19-56 [zarchiwizowane].
  19. ↑ a b Bhambri 2022 ↓, s. 155.
  20. ↑ Bhambri 2022 ↓, s. 156.
  21. ↑ Mason 1955 ↓, s. 103-104.
  22. ↑ Mason 1955 ↓, s. 100-101.
  23. ↑ a b Kowalewski i Kurczab 1983 ↓, s. 188.
  24. ↑ Maria Bianca Cita, The legacy of Ardito Desio concerning the geological exploration of Karakorum, [w:] Vincenzo Aquilanti (red.), Rendiconti Lincei – Scienze Fisiche e Naturali, t. 27(2), Springer, 2015, s. 145–156, DOI: 10.1007/s12210-015-0483-5 [zarchiwizowane].
  25. ↑ Kenneth Mason, Karakoram Nomenclature, [w:] The Geographical Journal, t. Vol. 91, No. 2, 1938, s. 123-152, DOI: 10.2307/1788003, JSTOR: 1788003 [zarchiwizowane].
  26. ↑ Bhambri 2022 ↓, s. 157-158.
  27. ↑ Mason 1938a ↓, s. 123.
  28. ↑ Mason 1938b ↓, s. 129-152.
  29. ↑ The HJ/10/8 KARAKORAM CONFERENCE REPORT [online], The HJ/10/8 KARAKORAM CONFERENCE REPORT [dostęp 2024-02-11] (ang.).
  30. ↑ The HJ/10/7 KARAKORAM NOMENCLATURE [online], The HJ/10/7 KARAKORAM NOMENCLATURE [dostęp 2024-02-12] (ang.).
  31. ↑ Mason 1938a ↓, s. 123-128.
  32. ↑ Reports and other publications, [w:] Nature, t. May 25, VoL. 145, 1940, s. 832 [zarchiwizowane].
  33. ↑ The HJ/12/13 NOTES [online], The HJ/12/13 NOTES [dostęp 2024-02-12] (ang.).
  34. ↑ a b c Bhambri 2022 ↓, s. 159.
  35. ↑ Kenneth Mason, Karakoram Conference Report, [w:] The Geographical Journal, t. Vol. 91, No. 2, London: The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers), 1938, s. 123-152, DOI: 10.2307/1788003, JSTOR: 1788003.
  36. ↑ Heichel 2010 ↓, s. 146-148.
  37. ↑ Heichel 2010 ↓, s. 148-167 i in..
  38. ↑ Heichel 2010 ↓, s. 14.
  39. ↑ Beka Brakai Chhok and Simone Moro [online], www.8000ers.com [dostęp 2024-02-12].
  40. ↑ Karakoram : orographical sketch map | WorldCat.org [online], search.worldcat.org [dostęp 2024-02-12] (ang.).
  41. ↑ Heichel 2010 ↓, s. 18.
  42. ↑ Heichel 2010 ↓, s. 15.
  43. ↑ TARL - CONSULTANCY/DATA [online], sites.google.com [dostęp 2024-02-12] (pol.).
  44. ↑ Anup Saikia, Pankaj Thapa, Environmental Change in South Asia: Essays in Honor of Mohammed Taher, Springer Nature, 11 listopada 2022, s. 141, ISBN 978-3-030-47660-1 [dostęp 2024-02-12] (ang.).
  45. ↑ Bhambri 2022 ↓, s. 141.
  46. ↑ Bhambri 2022 ↓, s. 144-153 i 162.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Rakesh Bhambri: „Reassessing the Karakoram Through Historical Archives”. W: Anup Saikia (red.), Pankaj Thapa (red.): Environmental Change in South Asia. Essays in Honor of Mohammed Taher. Cham: Springer, 2022. ISBN 978-3030476595.

Jan Flis: Szkolny słownik geograficzny. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1977.

Wolfgang Heichel: Chronik der Erschließung des Karakorum Teil II - Central Karakorum I. Neubiberg: Universität der Bundeswehr München, 2010. ISBN 978-3-00-032841-1.

Zbigniew Kowalewski, Janusz Kurczab: Na szczytach Himalajów. Warszawa: Wydawnictwo Sport i Turystyka, 1983. ISBN 83-217-2412-4.

„Karakoram Conference Report”. W: Kenneth Mason (red.): The Himalayan Journal, Volume 10. Mumbai: The Himalayan Club, 1938.

Kenneth Mason: Abode of Snow. A History of Himalayan Exploration and Mountaineering. London: Rupert Hart-Davis, 1955.

Kenneth Mason. Karakoram Nomenclature. „The Geographical Journal”. 10, s. 123-128, Feb. 1938. London: The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers). DOI: 10.2307/1788003. 

Kenneth Mason. Karakoram Conference Report. „The Geographical Journal”. 10, s. 129-152, Feb. 1938. London: The Royal Geographical Society (with the Institute of British Geographers). DOI: 10.2307/1788003. 

Jerzy Wala. Karakorum Zachodnie. „Taternik”, s. 2-39, 2004. Warszawa: Polski Związek Alpinizmu. 

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Podział_orograficzny_Karakorum&oldid=73154659”