Sumokształtne

Sumokształtne
	Siluriformes
	Cuvier, 1816
	Okres istnienia: kreda późna–dziś PreꞒ Ꞓ O S D C P T J K Pg N Q
	; Od góry: Corydoras splendens, Bagre marinus i Hoplosternum littorale
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	promieniopłetwe
Podgromada	nowopłetwe
Infragromada	doskonałokostne
Nadrząd	otwartopęcherzowe
Rząd	sumokształtne
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Sumokształtne^[2] (Siluriformes) – rząd ryb promieniopłetwych (Actinopterygii), pierwotnie słodkowodnych, o dużym zróżnicowaniu pod względem morfologicznym i biologicznym. Obejmuje ponad 3700 gatunków, z których wiele ma duże znaczenie gospodarcze – większe są poławiane w celach konsumpcyjnych, komercyjnie i sportowo, a gatunki o niewielkich rozmiarach są popularne w akwarystyce. Uwzględniając zapis kopalny, sumokształtne są znane ze wszystkich kontynentów. Najstarsze znane otolity sumokształtnych pochodzą z pokładów górnej kredy^[3]. Siluriformes stanowią takson siostrzany strętwokształtnych. Dawniej klasyfikowane były w randze podrzędu o nazwie sumowce^[4] (Siluroidei) w karpiokształtnych.

Zasięg występowania

W zapisie kopalnym znane są ze wszystkich kontynentów (z wyjątkiem Australii). Z Antarktydy opisano ich skamieniałości pochodzące z eocenu i oligocenu. Występują w wodach słodkich, słonych i słonawych. Współcześnie żyjące gatunki rozprzestrzeniły się po całym świecie, najliczniej występują w wodach słodkich obydwu Ameryk (ponad 2050 gatunków), poza tym zasiedliły Afrykę, Europę i Azję. Rodziny Ariidae i Plotosidae to ryby głównie morskie, ale niektórzy ich przedstawiciele są częstymi gośćmi wód słonawych, przybrzeżnych, czasem wpływają do rzek na całym świecie, w tym Australii.

Cechy charakterystyczne

Ciało pokryte płytkami kostnymi lub nagie (bez łusek). W czaszce brak kości spójkowej, podpokrywowej i gnykowej brzusznej. Płetwa grzbietowa i płetwy piersiowe z kolcem, który często jest gruby, twardy, a u wielu gatunków stanowi element mechanizmu blokującego. Kolce, zwłaszcza w płetwie grzbietowej, mogą być połączone z gruczołem jadowym. Heteropneustes fossilis z Indii jest znany z agresywnych zachowań wobec ludzi i ryb, a skaleczenie jego kolcem jest bolesne i potencjalnie niebezpieczne. Skaleczenia kolcem Plotosus lineatus mogą spowodować śmierć^[5].

U większości gatunków występuje płetwa tłuszczowa. Pysk niewysuwalny, kości szczękowe większości (poza Diplomystidae i †Hypsidoridae) nieuzębione. Na głowie zwykle do czterech par wąsików: jedna para wąsików nosowych, jedna szczękowych i dwie żuchwowe (podbródkowe). Oczy z reguły małe. Obecny aparat Webera. Pęcherz pławny otwarty, dwukomorowy. Brak ości. W płetwie ogonowej występuje do 18 (zwykle 17) promieni głównych. Liczba kręgów: od 15 do 100^[6]^[3].

Długość ciała wielu sumokształtnych nie przekracza 12 cm. Paraiba (Brachyplatystoma filamentosum) osiąga 3,6 m, sum pospolity (Silurus glanis) do 3 m długości (sporadycznie spotykane były większe), a niewiele mniejsze są niektóre Pangasiidae i Pimelodidae^[5].

U gatunków żyjących w wartkim nurcie górskich rzek wytworzyły się przyssawki – narządy czepne umożliwiające przyssanie się do podłoża. Gatunki zasiedlające zbiorniki zamulone, o niskiej zawartości tlenu wytworzyły dodatkowe narządy oddechowe (narząd nadskrzelowy u Clariidae i Heteropneustidae), stanowiące przystosowanie do oddychania powietrzem atmosferycznym. Kilka rodzajów w różnych rodzinach sumokształtnych obejmuje ryby zasiedlające zbiorniki podziemne – jaskinie i zbiorniki artezyjskie. Ich oczy są w różnym stopniu zredukowane.

Wiele sumów zakłada gniazda i opiekuje się ikrą, a niektóre również potomstwem. Większość wiedzie drapieżniczy tryb życia, rzadziej żywią się roślinnością, a kilka gatunków (w tym kandyra) pasożytuje na innych rybach.

Systematyka

Filogeneza tej grupy ryb nie została do końca wyjaśniona. Większość badaczy uznaje sumokształtne za takson siostrzany dla Gymnotiformes, choć badania molekularne wskazują na bliższe pokrewieństwo z kąsaczokształtnymi (Characiformes). Ciągle odkrywane są nowe gatunki. Dla odkrytego pod koniec XX w. Lacantunia enigmatica utworzono w 2005 nową rodzinę Lacantuniidae. Na podstawie analiz morfologicznych oraz molekularnych przyjmuje się następującą klasyfikację sumokształtnych (kolejność filogenetyczna)^[7]:

Incertae sedis:

†Andinichthyidae Gayet, 1988

Diplomystoidei:

†Bachmanniidae Azpelicueta & Cione, 2011
Diplomystidae C.H. Eigenmann, 1890

Hypsidoroidei:

Hypsidoroidea

†Hypsidoridae Grande, 1987

Cetopsoidea

Cetopsidae Bleeker, 1858

Loricarioidei:

Trichomycteridae Bleeker, 1858
Nematogenyidae C.H. Eigenmann, 1927
Callichthyidae Bonaparte, 1838 – kiryskowate
Scoloplacidae Bailey & Baskin, 1976
Astroblepidae Bleeker, 1862
Loricariidae Rafinesque, 1815 – zbrojnikowate

Siluroidei:

Siluroidea

Siluridae G. Cuvier, 1816 – sumowate
Austroglanididae T. P. Mo, 1991
Pangasiidae Bleeker, 1862
Chacidae Bleeker, 1858
Plotosidae Bleeker, 1858 – plotosowate
Ritidae Ng, 2003
Ailiidae Bleeker, 1858
Horabagridae de Pinna, 1993
Bagridae Bleeker, 1858 – bagrowate

Sisoroidea:

Akysidae Gill, 1861
Amblycipitidae Day, 1873
Sisoridae Bleeker, 1858
Erethistidae Bleeker, 1862
Amphiliidae Regan, 1911
Malapteruridae Bleeker, 1858 – sumy elektryczne
Mochokidae Jordan, 1923 – pierzastowąsowate
Schilbidae Bleeker, 1858
Auchenoglanididae Jayaram, 1966
Claroteidae Bleeker, 1862
Lacantuniidae Rodiles-Hernández, Hendrickson & Lundberg, 2005

Clarioidea:

Clariidae Bonaparte, 1846 – długowąsowate
Heteropneustidae J. P. Müller, 1840

Arioidea:

Anchariidae Glaw & Vences, 1994
Ariidae L.S. Berg, 1858 – ariusowate

Doradoidea:

Ictaluroidea:

Cranoglanididae G. S. Myers, 1931
Ictaluridae T. N. Gill, 1861 – sumikowate

Pimelodoidea:

Heptapteridae T. N. Gill, 1861
Pimelodidae Swaison, 1838 – mandiowate
Pseudopimelodidae Fernández-Yépez & Antón, 1966

Zobacz też

lista rodzin ryb

Przypisy

↑ Siluriformes, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ Ludwik Żmudziński: Żywe skarby mórz. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1980. ISBN 83-02-01238-6.
↑ ^a ^b Ginter 2012 ↓, s. 237.
↑ Ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, seria: Mały słownik zoologiczny.
↑ ^a ^b Nelson, Grande i Wilson 2016 ↓, s. 208.
↑ Nelson 2006 ↓.
↑ Nelson, Grande i Wilson 2016 ↓.

Bibliografia

Ryby kopalne. red. Michał Ginter. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 346. ISBN 978-83-235-0973-8.
Joseph S. Nelson: Fishes of the World. Wyd. 4. John Wiley & Sons, 2006. ISBN 0-471-25031-7. (ang.).
J.S. Nelson, T.C. Grande, M.V.H. Wilson: Fishes of the World. Wyd. 5. John Wiley & Sons, 2016, s. 752. ISBN 978-1-118-34233-6. (ang.).
Ryby : encyklopedia zwierząt. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN : Dorota Szatańska, 2007. ISBN 978-83-01-15140-9.
G. Nikolski: Ichtiologia szczegółowa. Tłum. Franciszek Staff. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1970.
Włodzimierz Załachowski: Ryby. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12286-2.

[itis-1] Siluriformes, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[Zmud1980-2] Ludwik Żmudziński: Żywe skarby mórz. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1980. ISBN 83-02-01238-6.

[CITEREFGinter2012237-3] Ginter 2012 ↓, s. 237.

[mszR-4] Ryby. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, seria: Mały słownik zoologiczny.

[CITEREFNelsonGrandeWilson2016208-5] Nelson, Grande i Wilson 2016 ↓, s. 208.

[CITEREFNelson2006-6] Nelson 2006 ↓.

[CITEREFNelsonGrandeWilson2016-7] Nelson, Grande i Wilson 2016 ↓.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]