Tkanina z Bayeux
 Tkanina w muzeum | |
| Rodzaj | |
|---|---|
| Data powstania |
XI w. |
| Medium |
haft |
| Wymiary |
68,38 × 0,5 m |
Tkanina z Bayeux (ang. Bayeux Tapestry, fr. Tapisserie de Bayeux) – ręcznie haftowane płótno przedstawiające podbój Anglii przez Wilhelma I Zdobywcę i bitwę pod Hastings w 1066 roku; dzieło sztuki świeckiej; cenne ikonograficzne źródło historyczne.
W roku 2007 została wpisana na listę UNESCO Pamięć Świata.
Pochodzenie
[edytuj | edytuj kod]Pochodzenie tkaniny nie jest udokumentowane[1]. Na podstawie analizy samej tkaniny, specjaliści w większości zgadzają się, że tkanina została wykonana w XI w., niedługo po inwazji na Anglię[1]. Niektóre źródła datują jej powstanie na okres przed 1092 rokiem[2]. Jako że tkanina wykazuje podobieństwa z XI-wiecznymi pracami angielskimi, niektórzy uznają jej angielską proweniencję – nie zostało to jednak jednoznacznie potwierdzone[2]. Za angielskim pochodzeniem dzieła przemawiać miały również błędy w inskrypcjach łacińskich oraz użycie imion anglosaskich[3].
W XVIII w. jej autorstwo przypisywano królowej Matyldzie (1031–1083), żonie Wilhelma, nie jest to jednak teza potwierdzona[2][1].
Tkanina mogła powstać na zlecenie biskupa Odona z Bayeux (1049–1097), przyrodniego brata Wilhelma I[2][1]. Teza ta postawiona w 1824 roku przez Honoré François Delauneya zyskała wielu zwolenników[4].
Od 1732 roku argumentowano, że tkanina powstała dla uczczenia konsekracji katedry Odona w Bayeux w 1077 roku[5]. Hipoteza ta uległa jednak tezie o sekularnym charakterze dzieła, które miało zdobić wnętrza rezydencji prywatnej[5].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Początkowo tkanina była najprawdopodobniej wystawiana w różnych miejscach – kościołach i klasztorach na terenie Normandii i Anglii[6]. Pierwsza wzmianka na jej temat pochodzi ze spisu majątkowego katedry w Bayeux z 1476 roku[1]. Tkanina była wystawiana na widok publiczny raz do roku – była wywieszana w nawie katedry w okresie od 24 czerwca do dnia wigilii rocznicy konsekracji świątyni[1][a]. Była ponownie wzmiankowana przez intendenta Caen N.J. Faucaulta na początku XVIII w.[1] W 1724 roku Antoine Lancelot (1675–1740) sporządził raport na temat tkaniny dla Akademii Inskrypcji i Literatury Pięknej[1].
Po raz pierwszy zabytek został gruntownie zbadany i opisany w latach 1729–1730 przez benedyktyńskiego uczonego Bernarda de Montfaucona (1655–1741), który opublikował wyniki swojej pracy w dziele Les monuments de la monarchie française[1]. Obiektem zainteresowali się także angielscy antykwariusze – w 1752 roku Andrew Ducarel (1713–1785), a w latach 1818–1820 Charles Alfred Stothard (1786–1821)[1].
W 1792 roku tkanina została skonfiskowana przez państwo, by przykryć wozy bojowe[1]. Została jednak uratowana dzięki interwencji prawnika z Bayeux, Léonarda Leforestiera[1]. W 1804 roku dzieło zostało wystawione w paryskim Luwrze w kontekście planowania przez Napoleona inwazji na Anglię[1]. Następnie tkanina została zwrócona mieszkańcom Bayeux[1] i od 1842 roku udostępniona na stałe dla publiczności[6]. Była przechowywana w bibliotece miejskiej, a w 1913 roku wraz ze zbiorami bibliotecznymi została przeniesiona do dawnego domu diakona katedry[1]. Po 1860 roku została poddana kompleksowej restauracji, materiał został zacerowany w 120 miejscach i załatany w 518 miejscach[7]. W 1885 roku sporządzono wierną kopię dzieła, która znajduje się w Reading Museum w Reading w Wielkiej Brytanii[8].
II wojnę światową tkanina przetrwała w Luwrze, gdzie była badana przez niemieckiego historyka Herberta Jankuhna (1905–1990)[1].
Od 1983 roku zabytek wystawiony jest w XVII-wiecznym gmachu seminarium w Bayeux, gdzie urządzono muzeum poświęcone tkaninie[1].
W roku 2007 tkanina z Bayeux została wpisana na listę UNESCO Pamięć Świata[9]. W 2018 roku Wielka Brytania i Francja podpisały porozumienie o wypożyczeniu tkaniny Wielkiej Brytanii w 2022 roku – poprzednie starania brytyjskie o wypożyczenie dzieła, by uświetnić koronację królowej w 1953 roku czy 900. rocznicę bitwy pod Hastings w 1966 roku były odrzucane[10].
Opis
[edytuj | edytuj kod]Wymiary
[edytuj | edytuj kod]Tkanina ma długość 68,38 m[7][b]. Złożona jest z 9 paneli o szerokości 0,5 metra i różnej długości – od 13,90 do 2,43 m[7].
Materiał
[edytuj | edytuj kod]Tkanina wykonana jest z materiału płóciennego[7]. Haft wykonano przy użyciu przędzy wełnianej w 10 odcieniach[7] (niektóre źródła wymieniają osiem kolorów: popielaty, żółty, jasny i ciemny zielony, trzy odcienie niebieskiego – jeden tak ciemny, że niemal czarny – i czerwony[12]). Kolory przędzy uzyskano poprzez farbowanie jej trzema barwnikami – kolor czerwony uzyskano poprzez zastosowanie marzany, żółty poprzez zastosowanie rezedy żółtawej, a niebieski i zielony poprzez użycie barwnika indygo pozyskanego z urzetu barwierskiego[7].
Tkanina była przymocowana do innego materiału, który wywieszany był w nawie katedry w Bayeux[7]. Na tym podkładzie znaleziono numery oznaczające indywidualne sceny, które naniesiono pod koniec XVIII w.[7] W 1724 roku tkanina została podszyta podszewką[7].
Haft
[edytuj | edytuj kod]Inskrypcje i wzory liniowe wykonano przy użyciu stębnówki – ozdobnego ściegu na wierzchniej stronie materiału tworzącego nieprzerwaną linię[7]. Większe powierzchnie pokryto ściegiem łączącym[7]. Ścieg łańcuszkowy dodano podczas współczesnych prac restauracyjnych[11]. Przy hafcie pracowało jednocześnie wiele osób[7].
Na płótnie nie odkryto żadnych śladów szkiców czy wskazówek odnośnie do użycia kolorów[11]. Przyjmuje się jednak, że musiał istnieć jakiś wzór[11].
Na materiale widnieją wizerunki 626 postaci[13], 202 koni, 55 psów i 505 innych zwierząt, a także przedstawienia 37 budowli, 41 statków i 49 drzew[14].
Tkanina ma trzy pasy poziomie ciągnące się na całej jej długości – pomiędzy górnym a dolnym pasem o szerokości 7 cm znajduje się pas środkowy o szerokości 33 cm[7][11]. Historia podboju Anglii ukazana jest w pasie środkowym, natomiast pas dolny i górny ukazują motywy ikonograficzne, których związek ze scenami pasa środkowego nie jest do końca określony[15]. W pasach dolnych i górnych umieszczono przedstawienia zwierząt (m.in. ptaków, lwów, psów, jeleni i wielbłądów) oraz stworzeń fikcyjnych (m.in. smoków ziejących ogniem, gryfów czy centaurów)[15]. Na początku tkaniny zidentyfikowano postaci z bajek Fedrusa (15? p.n.e.–50? n.e.) (m.in. lisa i kruka, wilka i jagnię, wilka i żurawia)[15]. Dolny pas przedstawia również sceny z życia codziennego (m.in. sceny polowań i pracy w polu) oraz przedstawienia nagich kobiet i mężczyzn, których związek z historią pasa środkowego pozostaje niejasny[15].
Sceny pasa środkowego
[edytuj | edytuj kod]Na płótnie w pasie środkowym wyhaftowano kilkadziesiąt scen przedstawiających podbój Anglii przez Wilhelma I Zdobywcę w 1066 roku i wydarzenia go poprzedzające. Przy scenach znajdują się inskrypcje po łacinie[16].
Opowieść zaczyna się od podróży Harolda II do Normandii – lądowania w Ponthieu, spotkania z księciem Wilhelmem, wyprawy do Bretanii i złożenia przysięgi na relikwie z Bayeux[17]. Następnie ukazany jest powrót Harolda do Anglii i jego koronacja na króla Anglii po śmierci Edwarda Wyznawcy[17]. Dalej przedstawiono przygotowania Wilhelma do inwazji na Anglię i jego przeprawę przez kanał La Manche[17]. Całość kończą sceny bitwy pod Hastings w 1066 roku[17].
Przedstawienie historii inwazji jest ogólnie zbieżne z przekazami kronikarzy z XI w. takich jak: Wilhelm z Jumieges, Wilhelm z Poitiers czy Orderic Vitalis[17].
Tkanina upamiętnia także pojawienie się komety Halleya, co miało miejsce w tym samym roku co bitwa pod Hastings[18].
| Scena | Inskrypcja[c] | Tłumaczenie[d] | Zdjęcie |
|---|---|---|---|
| 1 | EDWARD[US][e] REX | Król Edward | 
|
| 2–3 | UBI HAROLD DUX ANGLORUM ET SUI MILITES EQUITANT AD BOSHAM ECCLESIA[M] | Gdzie Harold, duke Anglików i jego rycerze jadą do kościoła w Bosham | 
|
| 4 | HIC HAROLD MARE NAVIGAVIT | Tu Harold żeglował przez morze | 
|
| 5 | ET VELIS VENTO PLENIS VENIT IN TERRA WIDONIS COMITIS | i z żaglami wypełnionymi wiatrem przybył do ziemi hrabiego Wido | 
|
| 6 | HAROLD | Harold |  Detal |
| 7 | HIC APPREHENDIT WIDO HAROLDU[M] | Oto Wido pojmał Harolda | 
|
| 8 | ET DUXIT EUM AD BELREM ET IBI EUM TENUIT | i zaprowadził go do Beaurainville, gdzie go przetrzymywał | 
|
| 9 | UBI HAROLD ⁊[f] WIDO PARABOLANT | Gdzie Harold i Wido rozmawiają | 
|
| 10 | UBI NUNTII WILLELMI DUCIS VENERUNT AD WIDONE[M] | Gdzie posłańcy księcia Wilhelma przyszli do Wido | 
|
| TUROLD | Turold[g] | 
| |
| 11 | NUNTII WILLELMI | Posłańcy Wilhelma | 
|
| 12 | HIC VENIT NUNTIUS AD WILGELMUM DUCEM | Oto posłaniec przychodzi do księcia Wilhelma | 
|
| 13 | HIC WIDO ADDUXIT HAROLDUM AD WILGELMUM NORMANNORUM DUCEM | Oto Wido prowadzi Harolda do księcia Normanów Wilhelma | 
|
| 14 | HIC DUX WILGELM[US] CUM HAROLDO VENIT AD PALATIU[M] SUU[M] | Oto książę Wilhelm idzie z Haroldem do jego pałacu | 
|
| 15 | UBI UNUS CLERICUS ET ÆLFGYVA | Gdzie pewien kleryk i Ælfgyva...[h] |  Detal |
| 16 | HIC WILLEM[US] DUX ET EXERCITUS EIUS VENERUNT AD MONTE[M] MICHAELIS | Oto książę Wilhelm i jego armia doszli do Mont Saint-Michel | 
|
| 17 | ET HIC TRANSIERUNT FLUMEN COSNONIS | a tu przeszli przez rzekę Couesnon |  Detal |
| HIC HAROLD DUX TRAHEBAT EOS DE ARENA | Oto duke Harald wyciągnął ich z piasku | ||
| 18 | ET VENERUNT AD DOL ET CONAN FUGA VERTIT | i doszli do Dol i Conan rzucił się do ucieczki | 
|
| REDNES | Rennes | 
| |
| 19 | HIC MILITES WILLELMI DUCIS PUGNANT CONTRA DINANTES | Oto rycerze księcia Wilhelma walczą z Dinan |  Detal |
| 20 | ET CUNAN CLAVES PORREXIT | i Conan oddał klucze | 
|
| 21 | HIC WILLELM[US] DEDIT ARMA HAROLDO | Oto Wilhelm dał broń Haroldowi | 
|
| 22 | HIE[i] WILLELM[US] VENIT BAGIAS | Oto Wilhelm przybył do Bayeux | 
|
| 23 | UBI HAROLD SACRAMENTUM FECIT WILLELMO DUCI | Gdzie Harold złożył przysięgę księciu Wilhelmowi | 
|
| 24 | HIC HAROLD DUX REVERSUS EST AD ANGLICAM TERRAM | Oto duke Harold wrócił na ziemię angielską | 
|
| 25 | ET VENIT AD EDWARDU[M] REGEM | i poszedł do króla Edwarda | 
|
| 26 | HIC PORTATUR CORPUS EADWARDI REGIS AD ECCLESIAM S[AN]C[T]I PETRI AP[OSTO]LI | Oto ciało króla Edwarda jest niesione do kościoła św. Piotra apostoła[j] | 
|
| 27 | HIC EADWARDUS REX IN LECTO ALLOQUIT[UR] FIDELES | Oto król Edward na łożu przemawia do swoich wiernych zwolenników |  Detal |
| 28 | ET HIC DEFUNCTUS EST | i tu umiera | |
| 29 | HIC DEDERUNT HAROLDO CORONA[M] REGIS | Oto przekazali koronę króla Haroldowi | 
|
| 30 | HIC RESIDET HAROLD REX ANGLORUM | Oto siedzi król Anglików Harold |  Detal |
| 31 | STIGANT ARCHIEP[ISCOPU]S | Arcybiskup Stigand | |
| 32 | ISTI MIRANT[UR] STELLA[M] | Ci [ludzie] podziwiali gwiazdę[k] | 
|
| 33 | HAROLD | Harold | 
|
| 34 | HIC NAVIS ANGLICA VENIT IN TERRAM WILLELMI DUCIS | Oto angielski statek przybył do ziemi księcia Wilhelma | 
|
| 35 | HIC WILLELM[US] DUX JUSSIT NAVES [A]EDIFICARE | Oto książę Wilhelm wydaje rozkaz budowy statków | 
|
| 36 | HIC TRAHUNT NAVES AD MARE | Oto ciągną statki do morza | 
|
| 37 | ISTI PORTANT ARMAS AD NAVES ET HIC TRAHUNT CARRUM CUM VINO ET ARMIS | Ci [ludzie] niosą broń na statki i tu ciągną wóz z winem i bronią | 
|
| 38 | HIC WILLELM[US] DUX IN MAGNO NAVIGIO MARE TRANSIVIT ET VENIT AD PEVENESÆ | Oto książę Wilhelm przebył morze na wielkim statku i przyszedł do Pevensey | 
|
| 39 | HIC EXEUNT CABALLI DE NAVIBUS | Oto konie opuszczają statki | 
|
| 40 | ET HIC MILITES FESTINAVERUNT HESTINGA UT CIBUM RAPERENTUR | i oto rycerze pospieszyli do Hastings zabrać żywność |  Detal |
| 41 | HIC EST WADARD | Oto jest Wadard[l] | 
|
| 42 | HIC COQUITUR CARO ET HIC MINISTRAVERUNT MINISTRI | Oto gotowane jest mięso i tu słudzy [je] podają | 
|
| 43 | HIC FECERUN[T] PRANDIUM | Oto mają posiłek | 
|
| HIC EPISCOPUS CIBU[M] ET POTU[M] BENEDICIT | Oto biskup błogosławi jedzenie i picie |  Detal | |
| 44 | ODO EP[ISCOPU]S WILLEM[US] ROTBERT | Odon z Bayeux, Wilhelm, Robert | 
|
| 45 | ISTE JUSSIT UT FODERETUR CASTELLUM AT HESTENGA | Rozkazał by zbudowano zamek w [obozie w] Hastings |  Detal |
| CEASTRA[m] | obozie | ||
| 46 | HIC NUNTIATUM EST WILLELM[O] DE HAROLD[O] | Oto Wilhelmowi powiedziano o Haroldzie | 
|
| 47 | HIC DOMUS INCENDITUR | Oto pali się dom | 
|
| 48 | HIC MILITES EXIERUNT DE HESTENGA ET VENERUNT AD PR[O]ELIUM CONTRA HAROLDUM REGE[M] | Oto rycerze zostawili Hastings i poszli na bitwę z królem Haroldem |  Detal |
| 49 | HIC WILLELM[US] DUX INTERROGAT VITAL[EM] SI VIDISSET HAROLDI EXERCITU[M] | Oto książę Wilhelm pyta Vitala[n] czy widział armię Harolda | 
|
| 50 | ISTE NUNTIAT HAROLDUM REGE[M] DE EXERCITU WILLELMI DUCIS | Ten opowiada królowi Haroldowi o armii księcia Wilhelma | 
|
| 51 | HIC WILLELM[US] DUX ALLOQUITUR SUIS MILITIBUS UT PREPAREN[T] SE VIRILITER ET SAPIENTER AD PR[O]ELIUM CONTRA ANGLORUM EXERCITU[M] | Oto książę Wilhelm przemawia swoich rycerzy, by przygotować się mężnie i mądrze do bitwy z armią Anglików |  
|
| 52 | HIC CECIDERUNT LEWINE ET GYRD FRATRES HAROLDI REGIS | Oto padli Leofwine i Gyrth, bracia króla Harolda |  
|
| 53 | HIC CECIDERUNT SIMUL ANGLI ET FRANCI IN PR[O]ELIO | Oto Anglicy i Francuzi padli w walce w tym samym czasie |  Detal |
| 54 | HIC ODO EP[ISCOPU]S BACULU[M] TENENS CONFORTAT PUEROS | Oto biskup Odon, trzymając kij, zachęca chłopców | 
|
| 55 | HIC EST WILLEL[MUS] DUX | Oto jest książę Wilhelm | 
|
| 56 | E[USTA]TIUS | Eustachy |  Detal |
| HIC FRANCI PUGNANT ET CECIDERUNT QUI ERANT CUM HAROLDO | Oto walczą Francuzi i zabili tych co byli z Haroldem | 
| |
| 57 | HIC HAROLD REX INTERFECTUS EST | Oto został zabity Harold |  Detal |
| 58 | ET FUGA VERTERUNT ANGLI[o] | i Anglicy rzucili się do ucieczki |  Detal |
_-_WGA24162.jpg){kind=link}
_-_WGA24166.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
_-_WGA24168.jpg){kind=link}
_-_WGA24171.jpg){kind=link}
.jpg){kind=link}
_-_WGA24165.jpg){kind=link}
Znaczenie
[edytuj | edytuj kod]Tkanina to nie tylko dzieło sztuki, ale cenne źródło historyczne na temat podboju Anglii przez Normanów[2][28]. Brzegi tkaniny natomiast mają znaczenie dla badań średniowiecznych baśni[2]. Tkanina zawiera niewiele odniesień do codziennego życia poza przedstawieniami ówczesnej broni i taktyki bitewnej[2]. Dla poznania uzbrojenia wojowników z połowy XI w. jest to dzieło fundamentalne – jedno z dwóch najważniejszych (drugim jest o ok. 100 lat późniejszy Roman de Rou, którego autor, Robert Wace mógł korzystać z tkaniny jako źródła dla swego poematu)[29].
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Strona muzeum podaje, że tkanina wystawiana była pomiędzy 1 a 8 lipca[6]. A Lewis (2017) pisze o tym, że tkanina była wietrzona od 24 czerwca do końca lipca[5].
- ↑ Musset podaje, że długość tkaniny to 64,38 m[11].
- ↑ Litery w kwadratowych nawiasach nie są przedstawione na tkaninie, gdzie inskrypcje wykonano często w formie skrótowej; część liter jest sugerowana poprzez użycie znaków diakrytycznych umieszczonych nad literami poprzedzającymi.
- ↑ Wolne tłumaczenie na język polski na bazie tłumaczeń na język angielski u Musseta (2011).
- ↑ Francuski historyk Lucien Musset (1922–2004) argumentował, że „Edward” jest anachronizmem, który został dodany w okresie późniejszym przez konserwatorów tkaniny[19].
- ↑ Symbol ten przypominający cyfrę 7 to skrótowy zapis w systemie not tyrońskich łacińskiego „et” (pol. spójnik „i”)[16].
- ↑ Prawdopodobnie członek orszaku Wilhelma lub biskupa Odo[20].
- ↑ Inskrypcja nie zawiera czasownika – jest to jedyna niepełna inskrypcja na tkaninie. Twarzy Ælfgyvy dotyka kleryk. Nie wiadomo jaką rolę w historii podboju Anglii odegrała Ælfgyva. Niektórzy historycy, bazując na przedstawieniu oraz umieszczonej poniżej postaci nagiego mężczyzny, sugerują, że scena może odnosić się do powszechnie wówczas znanego skandalu obyczajowego. Inni badacze dopatrują się tu odniesienia do negocjacji pomiędzy Haroldem a Wilhelmem, których elementem mogło być zawarcie małżeństwa dla zapewnienia pokoju[21].
- ↑ Słowo jest błędnym zapisem zaimka przysłownego „hic”[22].
- ↑ Kościół św. Piotra apostoła to kolegiata św. Piotra w Westminsterze[23]. Scena ta zaburza porządek chronologiczny wydarzeń – scena konduktu żałobnego poprzedza scenę śmierci monarchy[24].
- ↑ Gwiazda odnosi się do komety Halleya, która została zaobserwowana 24 kwietnia 1066 roku[18].
- ↑ Wadard był wasalem biskupa Odo[25].
- ↑ AT HESTENGA CEASTRA jest błędnym zapisem łacińskiego ad Hestingae castra[26].
- ↑ Vital był prawdopodobnie wasalem biskupa Odona[27].
- ↑ Tej inskrypcji brakuje w XIX-wiecznej kopii, Musset uważa ją za wynik topornej restauracji[27].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q Musset 2005 ↓, s. 14–17.
- ↑ a b c d e f g Bayeux Tapestry, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2019-02-20] (ang.).
- ↑ Lewis 2017 ↓, s. 235.
- ↑ Lewis 2017 ↓, s. 233–234.
- ↑ a b c Lewis 2017 ↓, s. 234.
- ↑ a b c History of the Masterpiece (11th-21st Century). [w:] www.bayeuxmuseum.com [on-line]. [dostęp 2019-02-24]. (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m Une œuvre textile. [w:] www.bayeuxmuseum.com [on-line]. [dostęp 2019-02-24]. (fr.).
- ↑ Reading Museum: Bayeux Gallery. [w:] www.readingmuseum.org.uk [on-line]. [dostęp 2019-02-24]. (ang.).
- ↑ Bayeux Tapestry. unesco.org. [dostęp 2019-02-20]. (ang.).
- ↑ Anglo-French pact sees Bayeux Tapestry return to UK. 2018-07-05. [dostęp 2019-02-24]. (ang.).
- ↑ a b c d e Musset 2005 ↓, s. 19.
- ↑ Oakeshott 1994 ↓, s. 174.
- ↑ Musset 2005 ↓, s. v.
- ↑ Bridgeford 2017 ↓, s. 5.
- ↑ a b c d The friezes. [w:] www.bayeuxmuseum.com [on-line]. [dostęp 2019-02-24]. (ang.).
- ↑ a b Musset 2005 ↓, s. 35.
- ↑ a b c d e A historical document. [w:] www.bayeuxmuseum.com [on-line]. [dostęp 2019-02-24]. (ang.).
- ↑ a b Hicks 2011 ↓, s. 12.
- ↑ Musset 2005 ↓, s. 88.
- ↑ Musset 2005 ↓, s. 112.
- ↑ Hicks 2011 ↓, s. 8.
- ↑ Musset 2005 ↓, s. 114.
- ↑ Jenkyns 2011 ↓, s. 130.
- ↑ Hicks 2011 ↓, s. 11.
- ↑ Musset 2005 ↓, s. 208.
- ↑ Musset 2005 ↓, s. iv.
- ↑ a b Musset 2005 ↓, s. 224.
- ↑ Lewis 2017 ↓, s. 228.
- ↑ Oakeshott 1994 ↓, s. 174–175.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Lucien Musset: The Bayeux Tapestry. Boydell Press, 2005. ISBN 978-1-84383-163-1. [dostęp 2019-02-20]. (ang.).
- Ewart Oakeshott: The archaeology of weapons: arms and armour from prehistory to the age of chivalry. Woodbridge, Suffolk, UK: Boydell Press, 1994. ISBN 0-85115-559-6. (ang.).
- Carola Hicks: The Bayeux Tapestry: The Life Story of a Masterpiece. Random House, 2011. ISBN 978-1-4070-6588-5. [dostęp 2019-02-20]. (ang.).
- Richard Jenkyns: Westminster Abbey: A thousand years of national pageantry. Profile Books, 2011. ISBN 978-1-84765-082-5. [dostęp 2019-02-24].
- Micheal Lewis: The Bayeaux Tapestry: Window to a World of Continuity and Change. W: Dawn M. Hadley, Christopher Dyer: The Archaeology of the 11th Century: Continuities and Transformations. Taylor & Francis, 2017. ISBN 978-1-315-31292-7. [dostęp 2019-02-24].
- Andrew Bridgeford: 1066: The Hidden History of the Bayeux Tapestry. HarperCollins UK, 2017. ISBN 978-0-00-739413-5. [dostęp 2019-02-24].