Tytoń (roślina)

Tytoń
	; Tytoń szlachetny (Nicotiana tabacum)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	psiankowce
Rodzina	psiankowate
Rodzaj	tytoń
	Nazwa systematyczna
	Nicotiana L.; Sp. Pl. 180. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Nicotiana tabacum L.
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Hasło w Wikisłowniku

Tytoń (Nicotiana L.) – rodzaj roślin zielnych z rodziny psiankowatych^[4]. Obejmuje ok. 70^[5]–75^[6] gatunków pochodzących z obydwu Ameryk oraz z Australii^[7]^[6]. Szereg gatunków uprawianych jest też w wielu innych rejonach świata. Rośliny te, a zwłaszcza tytoń szlachetny N. tabacum i tytoń bakun N. rustica są stosowane na całym świecie do wyrobu produktów tytoniowych^[6]. Szereg gatunków uprawia się jako rośliny ozdobne, najczęściej jednoroczne: tytoń oskrzydlony N. alata i tytoń Sandera N. × sanderae^[5].

W Polsce uprawiane są do celów przemysłowych i ozdobnych głównie: tytoń szlachetny N. tabacum, tytoń bakun N. rustica, tytoń oskrzydlony N. alata^[8], rzadziej inne gatunki^[9].

Morfologia

Pokrój: Rośliny jednoroczne, dwuletnie, byliny oraz okazałe krzewy osiągające ok. 5 m wysokości^[5].
Liście: Pojedyncze, często miękkie i gruczołowato owłosione^[5].
Kwiaty: Pięciokrotne, zebrane w luźnych kwiatostanach. Kielich zrosłodziałkowy, rurkowaty. Korona kwiatu zwykle na ponad połowie swojej długości z płatkami zrośniętymi w wąską rurkę, na końcu z mniej lub bardziej rozchylonymi łatkami. Barwy białej, żółtej, różowej, fioletowej lub zielonkawej. Pręcików jest 5, podobnych długością lub jeden z nich wyraźnie jest krótszy. Zalążnia górna, dwukomorowa, z licznymi zalążkami, szyjka słupka pojedyncza, zakończona zaokrąglonym znamieniem^[5].
Owoce: Suche torebki otwierające się dwiema lub czterema klapkami, zawierające dużą liczbę drobnych, brązowych nasion^[5].

Etymologia

Nazwa rodzaju, łac. Nicotiana, została utworzona na cześć Jeana Nicota, ambasadora Francji w Portugalii, który wprowadził w swej ojczyźnie zwyczaj palenia tytoniu; takie samo pochodzenie ma też nazwa występującego w tytoniu alkaloidu – nikotyny^[10].

Nazwa polska, tytoń, pochodzi z tur. tütün; w dawnej polszczyźnie spotykało się także warianty: tiutiuń, tiutuń, tutiun, tutun, tutuń, tytiuń oraz tytuń^[11]^[12].

Systematyka

Jeden z rodzajów podrodziny Nicotianoideae w rodzinie psiankowatych (Solanaceae), wchodzącej w skład rzędu psiankowców (Solanales)^[7].

Synonimy^[7]

Amphipleis Raf., Blenocoes Raf., Dittostigma Phil., Eucapnia Raf., Langsdorfia Raf., Lehmannia Spreng., Perieteris Raf., Polydiclis (G. Don) Miers, Sairanthus G. Don, Siphaulax Raf., Tabacum Gilib., Tabacus Moench, Waddingtonia Phil.

Wykaz gatunków^[13]

Nicotiana acaulis Speg.
Nicotiana acuminata (Graham) Hook.
Nicotiana africana Merxm.
Nicotiana alata Link & Otto – tytoń oskrzydlony
Nicotiana ameghinoi Speg.
Nicotiana arentsii Goodsp.
Nicotiana azambujae L.B. Sm. & Downs
Nicotiana benavidesii Goodsp.
Nicotiana bigelovii (Torr.) S. Watson
Nicotiana bonariensis Lehm.
Nicotiana clevelandii A. Gray
Nicotiana cordifolia Phil.
Nicotiana cutleri D'Arcy
Nicotiana excelsior (J.M. Black) J.M. Black
Nicotiana forgetiana hort. ex Hemsl.
Nicotiana friesii Dammer ex R.E. Fr.
Nicotiana glauca Graham – tytoń siny
Nicotiana glutinosa L.
Nicotiana greeneana Rose
Nicotiana kawakamii Y. Ohashi
Nicotiana knightiana Goodsp.
Nicotiana langsdorffii Weinmann – tytoń Langsdorfa
Nicotiana leguiana J.F. Macbr.
Nicotiana linearis Phil.
Nicotiana longibracteata Phil.
Nicotiana longiflora Cav.
Nicotiana miersii J. Rémy
Nicotiana mutabilis Stehmann & Semir
Nicotiana noctiflora Hook.
Nicotiana obtusifolia M. Martens & Galeotti
Nicotiana otophora Griseb.
Nicotiana paa Mart.-Crov.
Nicotiana palmeri A. Gray
Nicotiana pandurata Dunal
Nicotiana paniculata L.
Nicotiana pauciflora J. Rémy
Nicotiana petunioides (Griseb.) Millán
Nicotiana plumbaginifolia Viv.
Nicotiana quadrivalvis Pursh
Nicotiana raimondii J.F. Macbr.
Nicotiana repanda Lehm.
Nicotiana rosulata (Moore) Domin
Nicotiana rustica L. – tytoń bakun, machorka
Nicotiana × sanderae W. Watson – tytoń Sandera
Nicotiana setchellii Goodsp.
Nicotiana solanifolia Walp.
Nicotiana sylvestris Speg. & S. Comes – tytoń leśny
Nicotiana tabacum L. – tytoń szlachetny
Nicotiana thyrsiflora Goodsp.
Nicotiana tomentosa Ruiz & Pav.
Nicotiana tomentosiformis Goodsp.
Nicotiana trigonophylla Dunal
Nicotiana undulata Ruiz & Pav.
Nicotiana wigandioides Koch & Fintelmann

Zastosowanie

Tytoń szlachetny uprawiany jest powszechnie jako surowiec do produkcji wyrobów tytoniowych. Mniejsze znaczenie w podobnym zakresie ma także tytoń bakun. Z gatunków tych wytwarza się używki palone (papieros, cygaro, cygaretka, tytoń fajkowy) lub bezdymne (tabaka, snus).
Niektóre gatunki są uprawiane jako rośliny ozdobne.
Tytoń używany jest także jako nawóz. Przygotowane z niego emulsje i napary mają właściwości owadobójcze i grzybobójcze^[14].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-10-03] (ang.).
↑ Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-10].
↑ Tytoń, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-30] .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 230. ISBN 0-333-74890-5.
↑ ^a ^b ^c David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 629, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
↑ ^a ^b ^c Genus: Nicotiana L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-12-23].
↑ ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 120, ISBN 978-83-62975-45-7 .
↑ Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 129. ISBN 978-83-925110-5-2.
↑ Nicot Jean, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-01-22] .
↑ Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 659. ISBN 83-08-03648-1.
↑ Stanisław Stachowski: Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2014, s. 604. ISBN 978-83-7638-407-8.
↑ Nicotiana. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-12-23].
↑ ZbigniewZ. Przybylak ZbigniewZ., Tradycyjny ogród ekologiczny, TOM II: Ekologiczne preparaty na szkodniki i choroby, Bydgoszcz: Wydawnictwo Gaj, 2013 .

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-10-03] (ang.).

[3] Index Nominum Genericorum. [dostęp 2009-02-10].

[4] Tytoń, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2021-07-30] .

[philips-5] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 2. Perennials and annuals. London: Macmillan, 2002, s. 230. ISBN 0-333-74890-5.

[mabb-6] David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 629, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[grin-7] Genus: Nicotiana L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-12-23].

[checklist-8] ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 120, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[gawrys-9] Gawryś Wiesław: Słownik roślin zielnych. Kraków: Officina Botanica, 2008, s. 129. ISBN 978-83-925110-5-2.

[10] Nicot Jean, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2016-01-22] .

[11] Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 659. ISBN 83-08-03648-1.

[12] Stanisław Stachowski: Słownik historyczno-etymologiczny turcyzmów w języku polskim. Kraków: Księgarnia Akademicka, 2014, s. 604. ISBN 978-83-7638-407-8.

[tpl-13] Nicotiana. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-12-23].

[14] ZbigniewZ. Przybylak ZbigniewZ., Tradycyjny ogród ekologiczny, TOM II: Ekologiczne preparaty na szkodniki i choroby, Bydgoszcz: Wydawnictwo Gaj, 2013 .

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]