Przejdź do zawartości

Wielki głód w Grecji

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Artykuł ten został zgłoszony do umieszczenia na stronie głównej w rubryce „Czy wiesz”.
Pomóż nam go sprawdzić: oceń zgłoszoną nominację.
Wielki głód w Grecji
Ilustracja
Ciało zagłodzonego greckiego dziecka
Państwo

 Państwo Greckie

Data

1941–1942

Liczba zabitych

ok. 300 000[1][2]

Sprawca

okupacyjne wojska niemieckie, bułgarskie i włoskie

brak współrzędnych
Multimedia w Wikimedia Commons

Wielki głód w Grecji (gr. Μεγάλος Λιμός) – okres masowego głodu, który miał miejsce podczas okupacji Grecji przez państwa Osi w czasie II wojny światowej, spowodowany polityką rabunkową państw okupacyjnych, w szczególności III Rzeszy. Masowe rekwizycje żywności, w połączeniu z blokadą morską Grecji przez aliantów, krytycznym stanem infrastruktury kraju po niemieckiej inwazji na Grecję oraz pojawieniem się potężnego czarnego rynku, doprowadziły do masowego głodu, który najwyższą śmiertelność osiągnął zimą 1941/1942[3].

Przedostanie się informacji o głodzie na Zachód i wynikająca z tego presja greckiej diaspory ostatecznie zmusiły Royal Navy do częściowego zniesienia blokady. Do końca 1941 roku Turecki Czerwony Półksiężyc, a latem 1942 roku Międzynarodowy Czerwony Krzyż zdołały rozpocząć dostawy żywności w wystarczających ilościach przy wsparciu kilku zagranicznych i greckich organizacji humanitarnych udzielających pomocy finansowej i wsparcia logistycznego[4]. Sytuacja żywnościowa w Grecji pozostawała jednak trudna przez cały okres okupacji hitlerowskiej i głód na niewielką skalę pojawiał się do końca wojny[3].

Tło[edytuj | edytuj kod]

Strefy okupacyjne w Grecji:

     Włoska

     Niemiecka

     Bułgarska

Pierwszej inwazji na Grecję dokonały faszystowskie Włochy z terytorium okupowanej Albanii 28 października 1940 roku. Jednak włoski atak szybko przerodził się w upokarzającą porażkę najeźdźców, a siłom greckim udało się przejść do kontrataku i zająć część Albanii. Dlatego 6 kwietnia 1941 roku Grecja została zaatakowana przez nazistowskie Niemcy, w wyniku czego siły greckie doznały błyskawicznej klęski. Zwycięzcy podzielili Grecję na trzy strefy okupacyjne, pomiędzy którymi obowiązywał całkowity zakaz przepływu towarów i osób[5]: Niemcy zajęli rejon Aten, okolice Salonik, kilka strategicznych placówek na Morzu Egejskim i wyspę Kretę; Bułgarzy zajęli północne regiony Tracji i Wschodniej Macedonii; a Włosi kontrolowali większość lądowego terytorium Grecji i Wysp Jońskich[6].

Niemieccy żołnierze podnoszą niemiecką flagę wojenną nad Akropolem

Państwa Osi postrzegały podbite narody jako źródło surowców, żywności i siły roboczej. W ramach tej polityki Grecy mieli zapewnić materialne zaplecze Niemcom i Włochom. Od początku okupacji wojska niemieckie i włoskie prowadziły grabieże wszystkiego, co przedstawiało jakąkolwiek wartość na szeroką skalę, przy czym dochodziło również do pobić, tortur, egzekucji i masakr ludności cywilnej. Stosunek nazistowskich Niemiec do ludów okupowanych zwięźle wyraził Hermann Göring w liście do komisarzy Rzeszy i dowódców wojskowych terytoriów okupowanych z 6 sierpnia 1942 roku:

[…] Ta ciągła troska o obcych musi się skończyć raz na zawsze […] Nie obchodzi mnie, kiedy mówicie, że ludzie pod waszą administracją umierają z głodu. Niech giną, byle Niemcy nie głodowali[7]

Pierwsze miesiące okupacji[edytuj | edytuj kod]

Niemieccy żołnierze rabują grecki sklep

W okupowanej Grecji konfiskata paliwa i wszelkich środków transportu (w tym łodzi rybackich i zwierząt jucznych) uniemożliwiała jakikolwiek transfer żywności i innego zaopatrzenia oraz ograniczała do minimum mobilność ludności. Okupanci przejmowali strategiczne gałęzie przemysłu i przywłaszczali przedsiębiorstwa lub kupowali je po zaniżonych cenach, płacąc walutą okupacyjną o niskiej wartości. Skonfiskowali wszystkie zapasy towarów takich jak tytoń, oliwa z oliwek, rodzynki czy jedwab i wywieźli je do swoich krajów[8].

Laird Archer, który pracował dla amerykańskiej agencji pomocowej i przebywał w Atenach, kiedy Niemcy wkroczyli do miasta 27 kwietnia 1941 roku, zanotował w swoim dzienniku:

28 kwietnia. […] Rozpoczęło się masowe plądrowanie Aten.

W pierwszej kolejności skonfiskowano pozostałe zapasy żywności i paliwa. […] [Pracownik] znalazł cały rynek opieczętowany znakami ze swastyką. Niemcy opróżnili wszystkie publiczne zbiorniki [paliwa]. […] Rolnik z Maratonu, który przybył dzisiaj donieść, że nasze pielęgniarki są bezpieczne w górach, powiedział, że jego stada drobiu, a nawet gołębie zostały odstrzelone z karabinu maszynowego, a słupki ze swastykami postawione w czterech rogach pola. Ostrzeżono go, aby pod groźbą śmierci nic nie zabierał z pól.

Najeźdźcy od kilku dni wywożą mięso, bydło i owce na północ od miasta, a teraz zajęli stada bydła mlecznego w okolicach Aten na własny użytek. […] Moi przyjaciele z Ministerstwa Rolnictwa szacują, że krajowe dostawy wynoszące 200 000 ton mogą zostać zmniejszone o jedną trzecią w wyniku uboju.

Nowoczesny transport został przejęty jednocześnie z dostawami żywności. Plac Syntagma jest już zapełniony skonfiskowanymi samochodami. […] Wywożą także autobusy. A zwłaszcza ciężarówki. […] Komunikaty wysyłane i transmitowane przez radio nakazują dostarczenie wszystkich rowerów we wskazane miejsce. Odebrano ich ponad pięć tysięcy.

Systematycznie likwidowane są sklepy hurtowe i detaliczne. Odbywa się to poprzez grzeczną metodę „zakupu” za pomocą świeżo wydrukowanych marek okupacyjnych, niemających żadnej wartości poza Grecją. Wczesnym rankiem wszyscy żołnierze w Atenach, którzy nie mają innych zajęć, otrzymali po 100 takich marek każdy. […] Wysyłano ich do sklepów, żeby wykupili wszystko, od damskich pończoch po sprzęt elektroniczny. Zabierali swoje „zakupy” do urzędu pocztowego lub ekspresu kolejowego i natychmiast wysyłali je do domu, do Rzeszy. […] Widziałem oddział żołnierzy, którzy plądrowali mały sklep z wyrobami skórzanymi, nieśli nowe walizki do sklepu odzieżowego, a wychodzili z wypełnionymi. Sklep Eastman Kodak został opróżniony z aparatów. […] Przejmowane są główne greckie gałęzie przemysłu. Odbywa się to poprzez ten sam uprzejmy system „kupowania” 60 procent wyemitowanych akcji i zatrudniania niemieckiego dyrektora.

Konfiskowane są surowce, metal, skóra i tak dalej. Dziesiątki małych fabryk, zwróconych właścicielom przez szyderczych Niemców jako nieistotne, nie mają teraz materiałów do przetworzenia. […] Stolarze nie mogą zdobyć gwoździ, dzięki którym mogliby kontynuować nieliczne prace budowlane, które są jeszcze prowadzone. Nawet cementu […] nie można już dostać.

Na koniec zabierane jest zaopatrzenie szpitali i aptek. […]

Niesamowita szybkość i wydajność tego procesu wprawia nas w oszołomienie. Nie wiemy, dokąd zwrócić się po najpotrzebniejsze artykuły[9]

Bezrobocie wzrosło do ekstremalnego poziomu, podczas gdy na grecki rząd kolaboracyjny okupanci nałożyli duże daniny w celu utrzymania sił okupacyjnych[5][10]. Okupowana Grecja została obciążona nie tylko kosztami okupacji armii niemieckiej i włoskiej, ale także wydatkami na projekty wojskowe państw Osi we wschodniej części Morza Śródziemnego. W przeciwieństwie do pozostałych krajów okupowanych, których wydatki utrzymywały się poziomie zbliżonym do środków przeznaczanych na obronności przed inwazją państw Osi, wielkość danin Grecji w latach 1941–1942 sięgała 113,7% lokalnego dochodu narodowego[11].

Jeszcze bardziej zaostrzając ten problem, siły alianckie przeprowadziły pełną blokadę morską Grecji, aby osłabić wysiłki militarne państw Osi w tym regionie. Odcięło to cały dotychczasowy import do Grecji, w tym żywności[5].

Greccy rolnicy musieli płacić 10% podatek w naturze od swoich produktów i sprzedawać kolaboracyjnemu rządowi po ustalonych z góry cenach całą swoją produkcję powyżej poziomu minimum egzystencji. Kontrola cen żywności i reglamentacja towarów, które obowiązywały już przed klęską Grecji, zostały teraz zaostrzone. Ze względu na niskie ceny odgórne ustalone przez rząd i nowo nałożone podatki rolnicy dokładali wszelkich starań, aby ukryć swoje produkty przed urzędnikami, a handlarze ściągali towary z półek, co przyczyniło się do zerwania zagranicznych szlaków handlowych, przez które Grecja tradycyjnie prowadziła import żywności[5]. Tym samym niedobory towarów żywnościowych spowodowały wzrost ich cen, zaś obieg niemieckiej marki okupacyjnej i włoskiej Casa Śródziemnomorskiej Drachmy wkrótce doprowadziły do inflacji, w wyniku której czarny rynek i reglamentacja stały się jedynymi środkami zaopatrzenia w żywność ludności greckich miast[12]. Zakazano także rybołówstwa, przynajmniej w początkowym okresie okupacji[13]. Ponadto Bułgarzy zabronili transportu zboża ze swojej strefy okupacyjnej, która odpowiadała za 30% przedwojennej produkcji rolnej Grecji, do reszty kraju[1].

W połowie września 1941 roku, gdy głód był już nieuchronny, Berlin odpowiedział na zapytania niemieckich urzędników w Grecji:

Zaopatrzenie Belgii, a prawdopodobnie także Holandii i Norwegii będzie z punktu widzenia ekonomii wojskowej pilniejsze niż zaopatrzenie Grecji[14]

W przeciwieństwie do racjonalnej eksploatacji zasobów narodowych stosowanej w okupowanych krajach Europy Zachodniej i Północnej, Niemcy w Grecji uciekali się do polityki grabieży[14]. Chociaż kolaboracyjny rząd Jeorjosa Tsolakoglu zażądał, aby państwa Osi importowały zboże przed zimą, nie przyniosło to zauważalnego efektu; Niemcy i Włochy wysłały bardzo małe ilości zboża, podczas gdy Bułgaria nie wysłała niczego. Nieliczne zorganizowane wysiłki Greckiej Cerkwi Prawosławnej i Czerwonego Krzyża nie były w stanie zaspokoić potrzeb ludności[1].

Czynnikami decydującymi o kryzysie żywnościowym była niska dostępność żywności i ograniczenie komunikacji, częściowo z powodu poważnego braku środków transportu (zwłaszcza dlatego, że był on narzucony zarówno towarom, jak i osobom). Kolejnym czynnikiem były podejmowane przez władze lokalne i siły okupacyjne próby sztucznego regulowania rynku i cen[15].

Zima 1941–1942[edytuj | edytuj kod]

Sytuacja stała się krytyczna latem 1941 roku, a jesienią nastąpiła wielka klęska głodu[16]. Zwłaszcza pierwszej zimy okupacji (1941–1942) wyjątkowo dotkliwe były niedobory żywności i panował powszechny głód, zwłaszcza w ośrodkach miejskich kraju[17]. Tej zimy wskaźnik śmiertelności osiągnął najwyższy poziom[15] i według brytyjskiego historyka Marka Mazowera był to najgorszy głód, jakiego doświadczyli Grecy od czasów starożytnych[17]. Zwłoki zmarłych potajemnie porzucano na cmentarzach lub na ulicach (być może po to, aby ich krewni mogli nadal korzystać z ich kart żywnościowych). W pozostałych przypadkach ciała odnajdywano kilka dni po śmierci[18]. Widok wychudzonych trupów był na ulicach Aten codziennością[1][19].

Sytuacja w porcie w Pireusie i na całym obszarze Aten wymknęła się spod kontroli; hiperinflacja rosła w zatrważającym tempie, a cena chleba wzrosła prawie 90-krotnie od kwietnia 1941 roku do czerwca 1942 roku[12]. Według akt armii niemieckiej, w samych Atenach śmiertelność w grudniu 1941 roku sięgała 300 zgonów dziennie, podczas gdy szacunki Czerwonego Krzyża były znacznie wyższe i odnotowywały 400 zgonów, a w niektóre dni liczba ofiar sięgała 1000[14][20]. Oprócz obszarów miejskich, głód dotknął także ludność wysp, zwłaszcza Mykonos, Siros i Chios[21].

Nie ma w pełni dokładnych statystyk odnoście liczby zgonów z powodu głodu, gdyż w czasie okupacji nie funkcjonowały księgi metrykalne[22]. Ogólnie szacuje się, że podczas okupacji państw Osi w wyniku głodu i niedożywienia w Grecji zmarło około 300 000 osób[1][2]. Jednak nie wszystkie części kraju doświadczyły jednakowego poziomu niedoboru żywności[16]. Chociaż nie istnieją kompleksowe dane na temat dotkliwości głodu według regionów, dostępne dowody wskazują, że poważne ograniczenia w przemieszczaniu się, bliskość produkcji rolnej i poziom urbanizacji były kluczowymi czynnikami wpływającymi na śmiertelność z powodu głodu[16].

Zniesienie blokady aliantów[edytuj | edytuj kod]

Amerykańska kronika filmowa o dystrybucji żywności dla narodu greckiego w 1944 roku

Wielka Brytania początkowo była niechętna do zniesienia blokady; osiągnięto jednak kompromis zezwalający na dostawy zboża z neutralnej Turcji. Pierwszym i najważniejszym statkiem z żywnością, któremu pozwolono zaopatrywać Grecję, był we wrześniu 1941 roku turecki SS „Kurtuluş”(inne języki), przybyły ze Stambułu. Artykuły spożywcze zbierano w ramach ogólnokrajowej kampanii Tureckiego Czerwonego Półksiężyca, a operacja była finansowana głównie przez Grecko-Amerykańskie Stowarzyszenie Pomocy Wojennej i Grecką Unię Konstantynopolitanów[23]. Początkowo z Turcji miało zostać wysłanych łącznie 50 000 ton żywności[24], jednak faktycznie dostarczono tylko 17 500 ton[25].

Pomoc ta miała głównie charakter symboliczny; jeden statek nie był w stanie samodzielnie zaradzić tak ekstremalnej sytuacji, a stan tureckiej gospodarki był wówczas nie najlepszy[26]. Po zderzeniu ze skałą u wybrzeży wyspy Marmara z powodu trudnych warunków pogodowych na Morzu Marmara, 20 lutego 1942 roku SS „Kurtuluş” został uszkodzony i zatonął następnego dnia podczas swojego piątego rejsu ze Stambułu do Pireusu w aglomeracji ateńskiej[27].

On sam dostarczył w sumie 6700 ton pomocy w czasie swojej służby w ramach kampanii humanitarnej. Po zatonięciu „Kurtuluşa” Turcja i współpracujące organizacje humanitarne nadal dostarczały pomoc Grecji. Statki takie jak SS „Dumlupınar”, SS „Tunç”, SS „Konya”, SS „Güneysu” i SS „Aksu” zostały przydzielone do dostarczania żywności przy bardziej ograniczonej ilości dostaw. Jeden statek, SS „Dumlupınar”, zabrał do Stambułu około 1000 chorych greckich dzieci w wieku 13–16 lat, aby podczas wojny mogły odzyskać siły w bezpiecznym miejscu, a później zwrócił je Grecji[28][29].

Dzięki wysiłkom diaspory greckiej w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii sytuacja głodującej ludności cywilnej w Grecji stała się tematem debaty publicznej w krajach alianckich. Rosnące naciski społeczne ostatecznie doprowadziły do ​​zniesienia blokady morskiej w lutym 1942 roku[16]. Plan pomocy miał być zrealizowany w ramach Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, a Szwecja zaoferowała transport 15 000 ton kanadyjskiej pszenicy[26]. Wkrótce rozpoczęły się dostawy zboża, co wraz ze wzrostem wiosennych temperatur zmniejszyło śmiertelność[16]. Pod koniec 1942 roku stałe dostawy wystarczającej ilości żywności do największych portów kraju spowodowały znaczny spadek śmiertelności[20], jednak sytuacja żywnościowa pozostawała trudna aż do końca okupacji w 1944 roku[30].

Pomoc międzynarodowa była skupiona głównie na dzieciach. W Atenach Czerwony Krzyż zapewniał codzienne racje mleka, opiekę medyczną i odzież dzieciom poniżej drugiego roku życia. W marcu następnego roku okupanci i siły alianckie zgodzili się na utworzenie kierowanej przez Szwedów Wspólnej Komisji Pomocy w celu reorganizacji publicznego systemu zaopatrzenia w żywność. Okupanci zobowiązali się także do zastąpienia wszystkich zawłaszczonych produktów rolnych importowaną żywnością o jednakowej wartości kalorycznej oraz złagodzili najostrzejsze ograniczenia w zakresie przemieszczania się i regulacje cen[16].

Niemiecki plan ratunkowy i opór[edytuj | edytuj kod]

Upadek greckiego systemu monetarnego był nieuchronny i Niemcy niepokoili się, że taka możliwość sprawi, iż drachmy wydawane ich żołnierzom staną się bezwartościowe. Aby zaradzić tej sytuacji, Hermann Neubacher został mianowany specjalnym komisarzem Rzeszy w Grecji. Celem Neubachera było utrzymanie pozycji Osi w Grecji bez niszczenia greckiej gospodarki. Jego inicjatywę ułatwiły dostawy Międzynarodowego Czerwonego Krzyża[31].

Od 1943 roku na greckiej wsi dochodziło do akcji odwetowych – palenia zabudowań i masowych egzekucji dokonywanych przez Niemców, szczególnie w Epirze i Tesalii[32]. Niemieckie operacje wojskowe przeciwko rosnącej aktywności partyzanckiej na obszarach wiejskich spowodowały migrację dużej liczbę ludzi do miast lub w góry, pozbawiając część wsi bez siły roboczej. Zimą 1943/1944 na Etolii i niektórych wyspach ponownie pojawił się głód[33]. Co więcej, ludność wiejska nie otrzymywała dostaw Czerwonego Krzyża w takim zakresie jak miasta: dlatego, że Niemcy wzięli odwet na wioskach podejrzanych o wspieranie partyzantów, bądź z obawy, że dostawy wpadną w ręce ruchu oporu. Jednakże największa grecka organizacja podziemna, Narodowy Front Wyzwoleńczy (EAM), przejęła inicjatywę i rozprowadzała żywność oraz odzież do kontrolowanych przez siebie regionów[34].

Wpływ głodu na grecką mentalność[edytuj | edytuj kod]

We współczesnym języku greckim słowo „okupacja” jest niemal synonimem głodu spowodowanego trudną sytuacją, w jakiej znalazła się ludność grecka w latach II wojny światowej. Gromadzenie niepotrzebnej ilości jedzenia i irracjonalny strach na widok pustej spiżarni przez wielu Greków nadal jest potocznie nazywany syndromem okupacyjnym, gdyż zachowania te były szczególnie powszechne w latach powojennych[18].

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ a b c d e Voglis 2006 ↓, s. 23
  2. ↑ a b Baranowski 2010 ↓, s. 273
  3. ↑ a b Mazower 1995 ↓, s. 44–48
  4. ↑ Food relief for Greece. api.parliament.uk, 2.08.1944. [dostęp 2024-06-28]. (ang.).
  5. ↑ a b c d Neelsen i Stratmann 2010 ↓, s. 8
  6. ↑ Greece’s sacrifices during World War II (Exhibit), San Francisco: Stanford University, 1945 (ang.).
  7. ↑ Kojak 2006 ↓, s. 4–5.
  8. ↑ Maciej Konarski: Wielki głód 1941/42. Niezabliźniona rana Grecji. konflikty.pl, 11.03.2012. [dostęp 2024-06-29].
  9. ↑ Archer 1944 ↓, s. 196–199.
  10. ↑ Hionidou 2006 ↓, s. 65.
  11. ↑ Bähr 2005 ↓, s. 232.
  12. ↑ a b Hionidou 2002 ↓, s. 183
  13. ↑ Hionidou 2002 ↓, s. 182.
  14. ↑ a b c De Wever, van Goethem i Wouters 2006 ↓, s. 208
  15. ↑ a b Hionidou 2006 ↓
  16. ↑ a b c d e f Neelsen i Stratmann 2010 ↓, s. 9
  17. ↑ a b Matalas i Grivetti 2007 ↓, s. 132
  18. ↑ a b Hionidou 2006 ↓, s. 13
  19. ↑ Palairet 2000 ↓, s. 26.
  20. ↑ a b Papastratis 1984 ↓, s. 125
  21. ↑ Hionidou 2011 ↓, s. 113–134.
  22. ↑ Hionidou 2006 ↓, s. 25.
  23. ↑ Featherstone 2010 ↓, s. 63.
  24. ↑ Hüseyin Kalemli, Ufuk Erdem. Turkey’s Humanitarian Aid, Sent via Kurtuluş and Dumlupınar Steamers, to Greece During World War II. „A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi”. 46, s. 205–236, 2011. Erzurum. (ang.). 
  25. ↑ ICRC in WW II: relief work in Greece. International Committee of the Red Cross, 4.02.2005. [dostęp 2024-06-28]. (ang.).
  26. ↑ a b Voglis 2006 ↓, s. 24
  27. ↑ Barışı Taşıyan Vapur: Kurtuluş. kizilaytarih.org. [dostęp 2024-06-29]. (tur.).
  28. ↑ Ali Serbest: İnsanlık gemisi Kurtuluş’u andılar. Denizcilik Dergisi, 24.02.2021. [dostęp 2024-06-28]. (tur.).
  29. ↑ Çağla Derya Tağmat. Yunanistan’da Büyük Açlık ve Ege’de Yardım Köprüsü: Kurtuluş ve Dumlupınar Vapurları (1941-1942). „Yolu Dergisi”, s. 457–483, jesień 2010. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk. [dostęp 2024-06-28]. (tur.). 
  30. ↑ Close 1993 ↓, s. 45.
  31. ↑ Palairet 2000 ↓, s. 33.
  32. ↑ Hionidou 2006 ↓, s. 17, 30.
  33. ↑ Laiou-Thomadakis 1980 ↓, s. 2.
  34. ↑ Laiou-Thomadakis 1980 ↓, s. 3.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wielki_głód_w_Grecji&oldid=74133563”